Proces Boloński oczami studentów

Bartłomiej Banaszak Przewodniczący Parlamentu Studentów RP Proces Boloński oczami studentów w kontekście szczytu ministerialnego w Leuven/Louvain-la-Neuve i dyskusji nad reformą polskiego systemu szkolnictwa wyższego (Zgromadzenie Plenarne KRASP, Częstochowa, 5-6 czerwca 2009 r.) Magnificencje, Szanowny Panie Ministrze, Drodzy Goście, Jest dla mnie ogromnym zaszczytem gościć na Zgromadzeniu Plenarnym Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich i występować w imieniu środowiska studenckiego przed tak szacownym gremium. Mam przyjemność powiedzieć parę słów o Procesie Bolońskim. Temat na pierwszy rzut oka wydaje się prosty, bo o Procesie Bolońskim mówi się bardzo często w dyskusjach nad szkolnictwem wyższym. Jednak trudności zaczynają się, gdy trzeba sobie uzmysłowić jak różnorodnie jest interpretowana ta idea. Te dwa słowa powtarzane są jak mantra w kontekście koniecznych reform w szkolnictwie wyższym, jak również w ujęciu pejoratywnym, gdy mówi się o niepotrzebnych nowinkach. Obecny okres jest bardzo właściwy, aby pochylić się nad znaczeniem Procesu Bolońskiego. W Polsce trwa ożywiona dyskusja nad reformą szkolnictwa wyższego, rozpoczynają się też prace nad strategią rozwoju tego sektora do 2020 r. Pod koniec kwietnia zaś odbył się szczyt ministrów ds. szkolnictwa wyższego krajów biorących udział w Procesie Bolońskim.

Cieszę się bardzo, że mogę prezentować studencki punkt widzenia na Proces Boloński w kontekście konferencji ministerialnej. To właśnie podczas szczytów określane są priorytety dla tworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Po lekturze komunikatów można dojść do wniosku, że za kategorie Procesu można uznać większą część spektrum zagadnień związanych ze szkolnictwem wyższym. Przeczy to całkowicie częstej opinii, która sprowadza Proces Boloński do wprowadzenia systemu 3+2, punktów ECTS czy suplementu do dyplomu. Założenia Procesu to przede wszystkim zbiór priorytetów, którymi powinni kierować się ministrowie oraz cała społeczność akademicka w reformie szkolnictwa wyższego i dążeniu do stworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Proces Boloński to zespół naczyń połączonych, tak więc realizując jedne jego elementy zapominając zupełnie o implementacji innych sprowadzamy Proces do jego karykatury. Ponadto kulisy konferencji oraz tekst communique są dowodem na to, że równe partnerstwo studentów w szkolnictwie wyższym to europejska norma, od której nie ma odwrotu. Communique od początku stawia na priorytety, za którymi silnie opowiada się europejski ruch studencki, a konkretnie Europejska Unia Studentów (European Students Union, ESU). Należy wymienić tu wymiar społeczny, kształcenie zorientowane na studenta, ramy kwalifikacyjne, mobilność czy uczenie się przez całe życie. Szczyt jest także miejscem, gdzie różne instytucje prezentują swoją opinię na temat zmian lub przedstawiają wyniki swoich badań. Na trzeciej kolejnej konferencji ministerialnej taką publikacją jest Bologna With Student Eyes opublikowana przez ESU, na podstawie raportów organizacji członkowskich oraz innych źródeł, będąca analizą postępów we wdrażaniu Procesu Bolońskiego. W swoim wystąpieniu chciałbym poruszyć większość z priorytetów. Zamierzam pokazać, że terminologia Procesu Bolońskiego to nie tylko europejska nowomowa, ale przede wszystkim językowa

nadbudowa różnorodnych kwestii oraz problemów z jakimi mają do czynienia na co dzień indywidualni studenci i pozostali członkowie społeczności akademickiej w poszczególnych krajach. Oczywiście skrajną naiwnością z mojej strony byłoby twierdzenie, że Proces Boloński nie implikuje problemów Jednak chciałbym przekonać Państwa, że prawidłowe wdrażanie jego elementów pozwoliłoby rozwinąć skrzydła studentom jak również rozwiązać wiele z ich problemów. Nie zależy mi absolutnie na prezentowaniu postawy roszczeniowej. Uważam, że postawa studentów, ich zrozumienie istoty spraw jest nie mniej ważna dla prezentowanych przeze mnie postulatów, niż działania ze strony uczelni i ministerstwa. Odpowiedzialność za poszczególne zmiany ponoszą wszyscy członkowie społeczności akademickiej. Pozwolę sobie zachować porządek zgodny z przedstawionym w publikacji Bologna with Student Eyes. Ukazuje on w pełni na jakie elementy europejskich ruch studencki stawia akcent. 1. Wymiar społeczny Tzw. wymiar społeczny stał się priorytetem dla Procesu Bolońskiego na szczycie ministrów ds. szkolnictwa wyższego w Berlinie (2003). Organizacją, która najsilniej lobbowała za włączeniem spraw socjalnych do Procesu Bolońskiego był ESIB (dziś ESU). W ogólnych sformułowaniach mówi się o tym, by społeczność akademicka była odzwierciedleniem całego społeczeństwa z uwzględnieniem przede wszystkim pochodzenia społecznoekonomicznego. Ważne jest ułatwienie dostępności do szkolnictwa wyższego oraz umożliwienie studentowi utrzymanie się na studiach bez zwiększonej pomocy ze strony rodziców. Tak więc w kontekście Wymiaru Społecznego można posługiwać się ogólnymi sformułowaniami, ale konieczne jest powiedzenie, że na

gruncie polskim kluczowe w tej materii są kwestie stypendiów i kredytów studenckich oraz odpłatności za studia. Parlament dwukrotnie w ciągu ostatniego roku wydawał stanowiska w sprawie zmian w systemie stypendiów i kredytów studenckich 1. Wynika to między innymi z nieprawidłowości, wręcz patologii, które nieustannie drążą system stypendialny. O ich skali będzie można się przekonać przy lekturze raportu Rzecznika Praw Studenta, który w najbliższym czasie będzie opublikowany. W stanowiskach tych zwróciliśmy także uwagę na kredyty studenckie, które potencjalnie mogą stanowić podstawę wsparcia finansowego dla studenta, jednakże w obecnym kształcie są dla studenta nieatrakcyjne i coraz mniej popularne. Najwięcej spraw zgłaszanych do Rzecznika Praw Studenta dotyczy naciągania studenta na opłatach. Najczęściej dotyczą one ogłaszania nowych opłat lub zmian ich wysokości jako obowiązujących bez wcześniejszej zgody a nawet wiedzy studenta. Warto jednak dodać, że przy ogólnym wzroście liczby spraw spływających do Rzecznika, liczba skarg dotyczących kwestii finansowych spadła, co świadczy o skuteczności instrumentu, jakim są umowy zawierane między studentem a uczelnią. Ta konstatacja to jeden z istotniejszych argumentów przemawiających za wprowadzeniem powszechnych i szczegółowych umów dotyczących świadczenia usług edukacyjnych zawieranych między uczelniami a każdym studentem, także więc tym, za którego studia formalnie i pośrednio płaci podatnik 2. W kontekście odpłatności za studia raporty organizacji międzynarodowych podkreślają, że system w Polsce jest niesprawiedliwy. Ta niesprawiedliwość ma wynikać z panującego przeświadczenia, że za 1 Stanowisko Parlamentu Studentów RP w zakresie zmian w systemie pomocy materialnej dla studentów, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii kredytów studenckich i stypendiów za osiągnięcia uczelniane, 31.03.2009, http:///?sub=artykul&id_aktualnosci=1588 2 Stanowisko Parlamentu Studentów RP w sprawie większego upodmiotowienia studentów w szkolnictwie wyższym, 2.04.2009, http:///?sub=artykul&id_aktualnosci=1593

studia płacą biedniejsi, gdyż miejsca na bezpłatnych studiach na uczelniach publicznych zajmują bogatsi, czyli ci, których było stać na dokształcanie się 3. Takie twierdzenie ma oczywiście swoje solidne podstawy. Jednakże trzeba zauważyć, że polskie szkolnictwo wyższe cierpi na brak kluczowych danych odnośnie sytuacji społecznoekonomicznej studentów i młodzieży. Tak więc rzetelne kreowanie polityki w zakresie wymiaru społeczno-ekonomicznego Procesu Bolońskiego jest w praktyce niemożliwe. W związku z powyższym, uważamy iż: Należy przeprowadzić gruntowną reformę systemu stypendialnego Priorytetem dla reformy kredytów studenckich powinny być korzystne dla studentów zmiany w systemie poręczeń i umorzeniach. Konieczne jest wprowadzenie katalogu usług edukacyjnych, za które uczelnia może i nie może pobierać opłat. Wprowadzenie możliwości wyboru bezpłatnego kształcenia także na najlepszych uczelniach niepublicznych, ale przy użyciu realnych mechanizmów, które nie ograniczą możliwości kształtowania własnej ścieżki kształcenia na uczelniach publicznych. Środowisko akademickie powinno dołożyć wszelkich starań, by zebrać dane dotyczące statusu społeczno-ekonomicznego studenta. Parlament Studentów RP zapewnia przy tym, że chętnie weźmie na siebie realizację od strony logistycznej polskiej odsłony ogólnoeuropejskich badań Eurostudent dotyczących społeczno-ekonomicznego wymiaru Procesu Bolońskiego, oczywiście, przy odpowiednim wsparciu finansowym 3 Raport OECD na temat szkolnictwa wyższego w Polsce, s. 71-72, http://213.253.134.43/oecd/pdfs/browseit/910709pe.pdf

2. Uczestnictwo studentów To Proces Boloński zapoczątkował włączenie na pełnych prawach studentów w proces decyzyjny w instytucjach szkolnictwa wyższego na dużą skalę. W Komunikacie ze szczytu ministrów ds. szkolnictwa wyższego w Pradze w 2001 r. ministrowie podkreślili, iż potrzebne i mile widziane jest zaangażowanie uniwersytetów i innych instytucji szkolnictwa wyższego we współpracę ze studentami jako kompetentnymi, aktywnymi i konstruktywnymi partnerami w działaniach na rzecz ustanowienia Europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego oraz, że studenci się pełnoprawnymi członkami społeczności akademickiej 4. Uczelnia wyższa nie jest więc niczym fabryka samochodów gdzie klient nie ma wpływu na strategię firmy i proces produkcji, a odbiera tylko gotowy produkt, lecz społecznością, której każdy element ponosi odpowiedzialność za jej losy, ale też ma prawo do bycia traktowanym na równych prawach. Ministrowie dostrzegli przeszło 8 lat temu, że studenci są jedyną częścią społeczności akademickiej, która patrzy na system z perspektywy osoby uczącej się oraz przyszłego absolwenta. Aby studenci spełniali rolę pełnoprawnego partnera konieczne jest, żeby ciało reprezentujące studentów było otwarte na każdego studenta, miało demokratyczne wewnętrzne procedury, było w praktyce ciałem reprezentatywnym oraz było niezależne w swoim procesie decyzyjnym. Badania Europejskiej Unii Studentów Bologna with Student Eyes, które oparte są na raportach organizacji członkowskich, ale także lekturze przepisów prawnych obowiązujących w poszczególnych krajach podważają niezależność ruchu studenckiego w Polsce 5. 4 Komunikat ze spotkania europejskich Ministrów ds. szkolnictwa wyższego w Pradze, 2001, http://www.nauka.gov.pl/mn/index.jsp?place=lead08&news_cat_id=973&news_id=3910&layout=2&page=tex t 5 European Students Union, Bologna with Student Eyes 2009, s. 41-45.

[Niezależność ruchu studenckiego na poziomie krajowym, źródło: BWSE 2009, s. 42] [Niezależność ruchu studenckiego na poziomie lokalnym, źródło: BWSE2009, s.42]

Aktualnie relacje z Ministerstwem oraz KRASP przebiegają zdecydowanie na relacjach partnerstwa. Jednakże, jak to pokreślił Parlament Studentów RP w swoim stanowisku w sprawie większego upodmiotowienia studentów w szkolnictwie wyższym z 2 kwietnia 2009: Stopień niezależności, która jest jednym z filarów ruchu studenckiego we współczesnej Europie, zależy [ ] od jakości przedstawicielstwa studenckiego oraz stosunku organów trzecich do PSRP. Niezależność nie wynika wprost z mechanizmów panujących w sektorze szkolnictwa wyższego. [ ] nie sposób nie zwrócić uwagi na sytuację prawno-finansową PSRP w stosunku do MNiSW, która generuje stosunek zależności od Ministerstwa. [ ]wysokość budżetu Parlamentu Studentów RP jest zależna od decyzji MNiSW, z którym w przyszłości studenci nie muszą mieć zbieżnych interesów i poglądów na szkolnictwo wyższe. 6 zjawisko jest jeszcze bardziej widoczne w przypadku poszczególnych samorządów studenckich, które o każdą złotówkę muszą prosić władze uczelni i wydziału. Ma to często brzemienne skutki, chociażby w kontekście złych praktyk podczas wyborów rektorskich. Wracając do usytuowania formalno-prawnego Parlamentu, PSRP jako instytucja nie posiadająca w żadnej formie osobowości prawnej do dziś nie posiada odrębnego konta. Jest to sytuacja patogenna i może zagrażać sprawnemu funkcjonowaniu instytucji w przypadku problemów prawnych i finansowych tegoż podmiotu rozliczającego, braku informacji o działaniach tegoż podmiotu, czy też braku woli współpracy między poszczególnymi podmiotem a PSRP. Ponadto warto zauważyć, że partnerstwo studentów w Polsce często sprowadzana jest do suchych 20% w organach przedstawicielskich, które są z jednej strony pewnym minimum biorąc pod uwagę europejskie 6 Stanowisko Parlamentu Studentów RP w sprawie większego upodmiotowienia studentów w szkolnictwie wyższym, 2.04.2009, http:///?sub=artykul&id_aktualnosci=1593 To

standardy, ale często nie przekładają się na rzeczywisty udział studentów w procesie decyzyjnym. Wynika to po części z nie zawsze wysokiej jakości przedstawicielstwa studenckiego, które nie ma pełnej świadomości przysługujących mu praw, ale z drugiej strony jest efektem traktowania studentów jako partnerów drugiej kategorii. Dlatego postulujemy następujące rozwiązania: Zmiana sposobu finansowania PSRP: Ustawowe ustalenie stałej kwoty w oparciu o liczbę studentów, według której finansowana byłaby działalność PSRP, waloryzowana o czynnik inflacji oraz rozliczanie środków wydatkowanych przez PSRP bez udziału podmiotów trzecich, przed takimi instytucjami jak Sejm RP lub Naczelna Izba Kontroli. Osobowość prawna dla Parlamentu Studentów RP, która wiązałaby się umożliwieniem samodzielnego funkcjonowania PSRP w obrocie prawno-finansowym, ale nakładałaby na organizację większą odpowiedzialność. Określenie stałego procentu dotacji dla uczelni, która powinna być przeznaczona na cele studenckie Szkolenia z zakresu praw i obowiązków studenta dla studentów I roku jako rozwiązanie systemowe. Powinny być one prowadzone przez samorządy studenckie oraz Parlament Studentów RP lub instytucje rekomendowane przez PSRP. 3. Zapewnienie jakości kształcenia Jakość kształcenia jest kolejnym wszechobecnym aspektem podczas debat o Procesie Bolońskim. Pojemność tego sformułowania jest bardzo duża. Mieszczą się w nim takie pojęcia jak wewnętrzne systemy zapewniania jakości kształcenia, akredytacja, czy też odpowiedzialna polityka kadrowa.

Jednak należy sobie otwarcie powiedzieć, że żaden z tych elementów nie zostanie poprawnie zrealizowany bez udziału studentów, gdyż tak, jak to już było wcześniej zasugerowane, tylko studenci mogą spojrzeć na jakość kształcenia z perspektywy osoby uczącej się i przyszłego absolwenta. Udział studentów jest szczególnie istotny w tworzącym się mozolnie na polskich uczelniach systemie wewnętrznego zapewnienia jakości. Kluczowym elementem tego systemu są ankiety studenckie, ale jego istnienie nie może być fasadowe. Studenci muszą mieć świadomość wpływania na kształt programów studiów i na jakość zajęć, w których uczestniczą. Same zaś ankiety, zgodnie z wolą ustawodawcy, muszą wpływać na ocenę okresową nauczyciela akademickiego. Istotny jest również sam udział studentów w ciałach odpowiedzialnych za tworzenie systemu zapewnienia jakości na jednostkach uczelni. W polskim systemie szkolnictwa wyższego na szczególną uwagę zasługuje zewnętrzna ocena jakości kształcenia prowadzona przede wszystkim przez Państwową Komisję Akredytacyjna, dzięki której Polska wypada bardzo dobrze w europejskich zestawieniach dotyczących zewnętrznej oceny. Do tego sukcesu przyczynia się udział studentów, którzy uczestniczą w jej pracach na pełnych prawach. Ważne jest też by PKA podjęła kolejne wyzwanie, które jest oczekiwane przez środowisko studenckie i jest też wpisane w kanon europejskich standardów, czyli stopniowe ujawnianie treści raportów. 4. Mobilność Mobilność jest według wielu opinii, także tych prezentowanych na szczycie Leuven, miernikiem sukcesu we wdrażaniu Procesu Bolońskiego. W kontekście Procesu Bolońskiego można wręcz powiedzieć, że jeśli nie wiadomo o co

chodzi, to chodzi o mobilność. Dlatego niepokojące jest, że polscy studenci, mimo wysiłku kilku uczelnie stawiających na internacjonalizację, należą niestety do relatywnie najrzadziej wyjeżdżających, co widać chociażby w statystykach Programu Erasmus. Parlament Studentów RP wielokrotnie zabierał w ostatnim czasie głos w sprawie mobilności, m.in. w kwietniu 2009 r. referując problematykę na posiedzeniu Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego 7. Wiele mówi się, o tym że mobilność zarówno studentów jak i kadry akademickiej ma głównie plusy zarówno dla wyjeżdżających, jak i środowiska akademickiego w ogóle. Wśród owych plusów jednym tchem wymienia się między innymi naukę języków obcych, zwiększone szanse na rynku pracy, poznanie nowych kultur, nowe znajomości, nowe doświadczenia akademickie, itd. Część tych korzyści można czerpać również z umiędzynarodowienia własnej uczelni wyższej. Dlatego dyskurs o mobilności skupia się nie na tym czy jechać, a na tym by zidentyfikować i usuwać przeszkody dla mobilności. Jedną z największych przeszkód dla polskich studentów są kwestie finansowe. Z uwagi na często dużo wyższe koszty utrzymania za granicą, wyjazd na stypendium zagraniczne jest dobrem dla wybranych i w dużym stopniu zależy od dochodów rodziców. Warto też zauważyć, że polscy studenci mogą korzystać z polskiego systemu pomocy materialnej tylko podczas semestralnych lub rocznych wyjazdów w ramach programów stypendialnych, tymczasem komunikaty ze szczytów ministerialnych podkreślają wagę pełnej przenoszalności pomocy materialnej. O wadze problemu świadczy poniższa mapka: 7 PSRP o mobilności na forum Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, http:///?sub=artykul&id_aktualnosci=1605.

[Problemy studentów z utrzymaniem się podczas wyjazdów na zagraniczne stypendium, źródło: BWSE 2009, s. 73] Kolejne bariery dla studentów w Polsce związane są z uznawalnością. Studenci często mają problem z podpisaniem learning agreement, bo proponowane za granicą przedmioty na przykład nie nazywają się tak samo, jak na rodzimej uczelni. Do rzecznika praw studenta niestety zbyt często napływają skargi od studentów, którzy mają problem z zaliczeniem semestru czy roku po powrocie ze stypendium. Bywa, że zmusza się studentów do zaliczenia przedmiotu wbrew podpisanemu learning agreement, gdyż prowadzący nie może sobie wyobrazić dalszej kariery naukowej studenta bez zaliczenia prowadzonego przez niego przedmiotu. Oliwy do ognia dodało rozporządzenie z 19 grudnia 2008 r. o wzorach i warunkach wydawania dyplomów, które zakłada, że wydanie dyplomu wymaga m.in. zrealizowania przewidywanego w planach studiów i programach nauczania zakresu kształcenia. Problem tworzy się gdy plany

studiów składają się z konkretnych przedmiotów albo dla zaliczenia i egzaminu potrzebna jest obecność. Wśród polskich studentów dużym problemem jest bariera językowa. Pod względem umiejętności językowych polska młodzież jest niestety w ogonie Unii Europejskiej. Uczelnie ponoszą tu ogromną odpowiedzialność, gdyż kompetencje językowe są kluczowe we współczesnym świecie, tymczasem na uczelniach traktuje się kwestie lektoratów czy zajęć w językach obcych jako dobro luksusowe, za które przede wszystkim trzeba dodatkowo płacić. Wśród przeszkód, w szczególności dla mobilności przyjezdnej brzemienne w skutkach są skomplikowane i kosztowne procedury wizowe, które uderzają w chcących przyjechać do Polski studentów i nauczycieli akademickich. Wśród bardzo wielu rekomendacji, które Parlament Studentów RP dotychczas nie raz zgłaszał 8, należy wymienić między innymi następujące: Zwiększenie nakładów na mobilność ze strony zarówno Ministerstwa jak i uczelni. Umożliwienie w większym stopniu korzystania z rodzimego systemu pomocy materialnej studentów wyjeżdżających na studia za granicą, Implementacja przepisów wynikających z uczestnictwa uczelni w programach wymiany studentów, wcielenie ich do regulaminów studiów. Przestrzeganie przepisów rozporządzenia z 3 października 2006 w sprawie warunków i trybu przenoszenia osiągnięć studenta oraz uzgodnień zawartych w learning agrement, Tworzenie w ramach programów studiów tzw. mobility window, czyli semestru, w czasie którego obowiązywałaby całkowicie elastyczna ścieżka kształcenia, Należy zmienić treść rozporządzenia o wzorach i warunkach wydawania dyplomów, 8 Raport z konferencji "Mobilnośd, czy to się nam opłaca?" (Warszawa, 4-6 czerwca 2008), http:///?sub=artykul&id_aktualnosci=1402

Wzięcie przez uczelnie większej odpowiedzialności za zwiększanie kompetencji językowych studentów. Opracowanie strategii uczelni w tym zakresie, poprawa jakości oraz zwiększenie oferty kursów językowych, umożliwienie studentom nieodpłatne uczęszczanie na lektoraty w zdecydowanie większym wymiarze niż tym minimalnym określonym w standardach kształcenia, ulepszenie oferty przedmiotów wykładanych w językach obcych, Ułatwienia wizowe dla studentów i nauczycieli chcących przyjechać do Polski uproszczone procedury przyznawania i oraz pozwoleń na pobyt stały oraz pozwoleń na pracę, zwolnienia z opłat, Promocja mobilności. 5. System 3+2 i punktacja ECTS Reforma cykli oraz wprowadzenie systemu ECTS jest przez studentów w Europie uważana za najbardziej namacalny wymiar Procesu Bolońskiego. Przez wielu członków społeczności akademickiej Proces Boloński jest wręcz do tego zagadnienia ograniczany. Cele reformy cykli są w istocie bardzo prostudenckie: zwiększenie możliwości elastycznego budowania ścieżki edukacyjnej, ułatwienie mobilności zwłaszcza tzw. mobilności pionowej, czyli odbywania studiów na kolejnym stopniu na innej uczelni, a dzięki umożliwieniu zmiany uczelni i kierunku już po trzech latach, zwiększenie możliwości studenta na rynku pracy z uwzględnieniem cechującej go dynamiki zmian uwarunkowań. Paradoksalnie w Polsce często da się usłyszeć głosy, że studenci sceptycznie podchodzą do reformy cykli i wprowadzenia systemu 3+2. Jednakże konkluzja, że w związku z tym studenci nie lubią Procesu Bolońskiego jest głębokim nadużyciem gdyż O ciężko wskazać uczelnię w Polsce, która wprowadziłaby w pełni prawidłowo system 3+2 oraz punktację ECTS.

W tej materii grzechów popełnianych jest niezmiernie dużo: - Sztuczny podział jednolitych studiów magisterskich na 2 części, który polega zazwyczaj na przesunięciu poszczególnych przedmiotów z jednego roku na inny, oraz zwiększeniu obciążenia studenta zajęciami zwłaszcza na I stopniu. Powoduje to większe usztywnienie ścieżki kształcenia, a więc daje efekt totalnie sprzeczny z duchem Procesu Bolońskiego, - Zjawisko pozytywnej dyskryminacji, czyli preferowanie podczas rekrutacji na II stopień absolwentów I stopnia na tej samej uczelni. W tej sprawie Parlament Studentów RP wystąpił do Rzecznika Praw Obywatelskich. W tym kontekście występuje jednakże często również druga skrajność, czyli ograniczanie rekrutacji na II stopień do konkursu świadectw, przez co absolwenci dobrych uczelni nie mają szans z absolwentami szkół o niskiej jakości kształcenia funkcjonujących na zasadzie fabryki dyplomów. - Istnienie zjawiska dziury czyli uniemożliwienie studentowi ukończenia studiów w trybie, na jaki został przyjęty w wyniku chociażby urlopu dziekańskiego lub niezaliczonego roku. Może się to wiązać czasem z życiową tragedią, gdyż w grę wchodzą dodatkowy czas, koszty, a często niemożność realizacji licencjatu z powodu różnic programowych. To zjawisko, zawinione tylko i wyłącznie przez uczelnie, jest sprzeczne z art. 257 4 Ustawy, a także pogwałca zasadę praw nabytych. Nie możemy jako Parlament Studentów RP udawać, że problemu nie ma, gdyż skargi w tej sprawie do Rzecznika Praw Studenta stanowią 10% spraw do niego wpływających, co jest skalą, jak na państwo prawa, porażającą. - Błędne wprowadzanie punktów ECTS, które na wielu uczelniach, szczególnie tych, które nie wysyłają studentów na stypendiów w ramach programu Erasmus, jest jedynie ozdóbką do oceny, z której nic nie wynika. Wspominane już rozporządzenie z października 2006 roku jasno mówi, że system ECTS powinien być oparty na nakładzie pracy oraz efektach kształcenia. Tymczasem punkty ECTS rzadko odpowiadają

nakładowi pracy, czasem proporcje między punktami za poszczególne przedmioty nie mają odzwierciedlenia w proporcji nakładu pracy. Zdarza się, że przedmiotom tzw. ważniejszym, prowadzonych przez wykładowców z wyższym tytułem naukowym, daje się więcej punktów a pozostałym mniej. Przykładem zupełnego braku zrozumienia idei ECTS jest też sytuacja, kiedy liczba punktów ECTS na studiach niestacjonarnych różni się od liczby ECTS na studiach prowadzonych na tym samym kierunku w trybie stacjonarnym. Punkty ECTS mają ułatwić studentowi zaliczanie przedmiotów w ramach elastycznej części programów studiów, tylko że zastraszająco często student może wybrać jedynie między lektoratami języków obcych, albo wręcz nie ma w ogóle prawa wyboru. ECTS mają też ułatwić mobilność, tylko co z tego, jeśli wielu profesorów patrzy na nazwę przedmiotu na innej uczelni, zamiast na efekty kształcenia, czy choćby treści programowe tego przedmiotu. Co gorsza, często łamane jest learning agreement podpisywane przez studenta przed wyjazdem, tylko dlatego, że jeden z wykładowców widzi swój przedmiot jako najważniejszy na świecie i nakazuje studentowi po powrocie go zaliczyć. Punktacja ECTS jawi się też w Polsce jako kolejna bariera promocji na kolejny rok studiów lub przeszkoda dla przyspieszenia momentu ukończenia studiów, gdyż jednemu rokowi przypisana jest sztywno konkretna liczba punktów. Polscy studenci dalecy są od skorzystania z punktacji ECTS jako narzędzia tzw. akumulacji, ale póki programy studiów nie będą oparte na efektach kształcenia, studenci by zdobyć punkty ECTS i oceny będą poddawani sprawdzianowi nabytych kompetencji w tradycyjny sposób. Dlatego też niezbędne jest by: Uczelnie prawidłowo wdrażały system ECTS zgodnie z powyższymi uwagami, Uczelnie umożliwiły studentom wybór między przedmiotami w skali minimum 30%,

Uczelnie prowadziły rekrutację na II stopień w sposób sprawiedliwy, i przejrzysty, na zasadach, które dotyczyłyby wszystkich kandydatów na równych prawach, uwzględniających ich rzeczywiste kwalifikacje, Uczelnie zapewniały każdemu studentowi dokończenie studiów w trybie na jaki został przyjęty, Uczelnie zdefiniowały dla wszystkich zajęć efekty kształcenia oraz urealniły punktację ECTS poprzez dostosowanie do realnego nakładu pracy studenta, Standardem było uznawanie efektów kształcenia zrealizowanych podczas studiów w innej uczelni na poczet studiów w uczelni macierzystej. 6. Ramy Kwalifikacji Krajowa Rama Kwalifikacyjna jawi się jako jedno z najbardziej abstrakcyjnych pojęć Procesu Bolońskiego. Zgodnie z powszechną definicją KRK to opis krajowego systemu edukacji wyższej zrozumiały w kontekście międzynarodowym, dzięki któremu można opisać wszystkie dyplomy (kwalifikacje) wydawane w jego ramach i pokazać wzajemne relacje pomiędzy nimi posługując się kategoriami efektów kształcenia. Powinien być kompatybilny z opisami systemów w innych krajach dzięki dostosowaniu się do struktury kwalifikacyjnej w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego 9. Ten abstrakcyjny koncept jest bardzo silnie wspierany przez Europejską Unię Studentów. Dzięki ramom zdecydowanie łatwiej będzie można uznać osiągnięcia edukacyjne zdobyte w innych uczelniach w Polsce i zagranicą. Dzięki KRK możliwe będzie rzetelne budowanie programów studiów w oparciu o efekty 9 P. Rzodkiewicz, Trwają prace nad wdrożeniem Krajowej Struktury Kwalifikacji w Polsce, [w:] Parlament, październik 2008.

kształcenia. Krajowe Ramy mają też umożliwić studentowi samodzielne kształtowanie własnej ścieżki kształcenia. Obecnie studenci często nie zostawiają suchej nitki na sztywnych programach, w których wiele przedmiotów, stworzonych bardziej dla potrzeb kadry, nie jest studentowi potrzebna ani z perspektywy osobistego rozwoju, ani szans na rynku pracy. Koncepcja Ram Kwalifikacyjnych zakłada też uznawalność tzw. kształcenia wcześniejszego oraz kształcenia pozaformalnego, czyli efektów kształcenia w działalności niezwiązanej bezpośrednio z tokiem studiów. W praktyce może to prowadzić do tego, że np. efekty kształcenia zdobyte przez studenta dzięki działalności w kole naukowym, czasami zdecydowanie bardziej wartościowe niż te zdobyte na tradycyjnych zajęciach, będą uznawane za pomocą punktów ECTS. Niezbędne jest tu oczywiście tworzenie równolegle z pracami nad KRK mechanizmu takiej uznawalności. Dlatego też Parlament Studentów RP stoi na stanowisku, że należy zdecydowanie przyspieszyć pracę nad KRK, które powinny uwzględniać następujące elementy: 1. Upodmiotowienie studenta poprzez zmianę w modelu kształcenia kształcenie nakierowane na studenta, 2. Zwiększenie autonomii programowej uczelni - zdefiniowanie poziomów, cykli kształcenia, likwidacja listy kierunków studiów oraz standardów kształcenia, 3. Stworzenie mechanizmów uznawania kształcenia pozaformalnego oraz wcześniejszego, 4. Wprowadzenie efektów kształcenia jako podstawy budowy programów studiów, 5. Zmiana modelu akredytacji uczelni, akredytacja instytucjonalna, 6. Powiązanie punktów ECTS z efektami kształcenia,

7. Określenia instytucjonalnej roli pracodawców w kształceniu na poziomie wyższym. 10 Doświadczenia innych krajów pokazują, że należy przede wszystkim zadbać o rzetelność we wprowadzaniu Krajowej Ramy Kwalifikacyjnej, co jest nawet ważniejsze niż nieprzekroczenie ostatecznego terminu, czyli wymienionego w Komunikacie z Leuven/Louavain la Neuve roku 2012. Zdecydowanie szkodliwe będzie wprowadzanie Ram Kwalifikacyjnych w sposób fasadowy, a z takim będziemy mieli do czynienia jeśli ograniczy się możliwość korzystania z KRK do uczelni określonego typu, a pozostała będzie zmuszona do opierania się na centralnej liście kierunków, która jest przeżytkiem niespotykanym poza Rosją w żadnym europejskim kraju. Sens ma tylko wprowadzenie KRK dla całego systemu szkolnictwa wyższego w Polsce, a jedynym ograniczeniem powinna być negatywna akredytacja instytucjonalna. 7. Suplement do dyplomu Idea suplementu do dyplomu pojawiła się już w Deklaracji Bolońskiej, która dała początek Procesowi. Od 2005 r. polscy studenci mają prawo otrzymywać suplement wykazujący wszystkie studiowane przez nich przedmioty. Ustawowym wymogiem jest zapewnienie absolwentom suplementu w języku polskim, a studenci mogą dodatkowo wystąpić o dokument w języku obcym. Suplement jest nie tylko próżnym luksusem. Zgodnie w wolą ministrów ma on pozwolić na zwiększenie potencjału zatrudnialności w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego i poza nim, oraz pozytywnie wpływać na mobilność absolwentów, którzy z suplementem mogą podjąć kolejne studia w uczelni oddalonej o kilka tysięcy kilometrów. Konieczne jest zatem usprawnienie wydawania 10 Stanowisko PSRP w sprawie pilnego nadania priorytetu pracom nad Krajową Ramą Kwalifikacji, 29.03.2009. http:///?sub=artykul&id_aktualnosci=1587

suplementów do dyplomu oraz wprowadzenia rozwiązań prawnych ułatwiających realizację praw, które daje suplement. Natomiast największym wyzwaniem stojącym przed środowiskiem akademickim, w tym m.in. Parlamentem Studentów RP i samorządami studenckimi, jest zwiększenie świadomości pracodawców i samych studentów na temat wartości suplementu i jego znaczenia w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego 11. 8. Studia doktoranckie Studia doktoranckie, w wielu krajach określane jako studia III stopnia, są w Polsce odcięte od studiów I i II stopnia grubą kreskę. Dowodem na to jest istnienie dwóch osobnych struktur reprezentujących studentów I i II stopnia oraz doktorantów, odpowiednio Parlamentu Studentów RP i Krajowej Reprezentacji Doktorantów. Niemniej jednak warto tu wspomnieć, że Parlament Studentów RP organizuje w listopadzie br. Zjazd Europejskiej Unii Studentów, którego częścią będzie seminarium tematyczne. ESU zadecydowało, że seminarium będzie poświęcone właśnie problematyce studiów doktoranckich w kontekście Procesu Bolońskiego. Do współpracy przy tym projekcie zaprosiliśmy Krajową Reprezentację Doktorantów. 9. Uczenie się przez całe życie Poczynając od komunikatu ze szczytu ministrów ds. szkolnictwa wyższego z Pragi w 2001, uczenie się przez całe życie jest regularnie wymieniane jako priorytet dla tworzenia Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego. Problem z tym aspektem Procesu Bolońskiego jest jednak taki, że nie ma powszechnej zgody co do definicji tego konceptu. 11 Raport OECD na temat szkolnictwa wyższego w Polsce, s. 89, http://213.253.134.43/oecd/pdfs/browseit/910709pe.pdf

Wymienia się wiele pojęć, które można uznać za element uczenia się przez całe życie. Jako trzy główne filary tego konceptu wymienia się jednak zwiększenie dostępności do edukacji, kształcenie ustawiczne oraz szkolenia zawodowe. W polskim systemie edukacji wytworzyły się formy, które można uznać za formy kształcenia przez całe życie. Do nich należy zaliczyć studia zaoczne, które z założenia mają umożliwić kontynuowanie nauki osobom pracującym, studia podyplomowe, czy studia policealne. W tym kontekście pojawia się problem zdobytych w ten sposób kwalifikacji, ich porównywalności z efektami kształcenia uzyskanymi w innych trybach edukacji oraz możliwości przejścia np. z formy będącej elementem uczenia się przez całe życie do tradycyjnego systemu edukacji, również na poziomie wyższym. Dlatego należy tu podkreślić jeszcze raz wagę utworzenia Krajowej Ramy Kwalifikacji przy jednoczesnym tworzeniu mechanizmu uznawalności tzw. kształcenia wcześniejszego, np. przez specjalnie do tego powołane na uczelniach komórki. Ponadto Polska w przeciwieństwie do wielu krajów europejskich nie ma jeszcze strategii dotyczącej uczenia się przez całe życia. Jako Parlament Studentów RP postulujemy, by podjąć intensywne działania dla stworzenia takiej strategii przy udziale wszystkich członków społeczności akademickiej. 10. Zatrudnialność Proces Boloński to również działania na rzecz podwyższenia potencjału zatrudnienia wśród absolwentów szkół wyższych. Zatrudnialność została wymieniona jako kolejny priorytet w budowaniu Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego w komunikacie ze szczytu ministerialnego w Londynie (2007). Dzisiaj potencjał zatrudnienia absolwentów jest daleki od zadowalającego z powodu wciąż

występującego niedostosowania programów studiów do oczekiwań pracodawców i rynku pracy. Umiejętności nabywane w uczelniach bardzo często są odległe od tych, które są istotne z punktu widzenia pracodawcy. W tym kontekście kluczowe jest prawidłowe zastosowanie instrumentów, o których była już mowa w moim wystąpieniu. Mam tu na myśli między innymi ramy kwalifikacyjne, budowanie programów studiów w oparciu o efekty kształcenie, czy suplement do dyplomu. Ważne w procesie kształcenia jest kształtowanie umiejętności i postaw, o których w Polsce w tradycyjnym toku studiów zapomina się. Jedną z takich postaw jest przedsiębiorczość, dlatego ważne jest by wspierać powstawanie na uczelniach inkubatorów przedsiębiorczości, czy wprowadzanie zajęć z przedsiębiorczości. Plan zwiększenia potencjału zatrudnienia absolwentów nie uda się jeśli nie dopuści się do kształtowania programów studiów sektora pracodawców. Warto oczywiście pamiętać, że pracodawcy również muszą jednocześnie zaangażować się poprzez realizację badań, organizowanie programów staży, czy fundowanie stypendiów dla najlepszych studentów. 11. Wymiar zewnętrzny Procesu Bolońskiego Wymiar zewnętrzny Procesu Bolońskiego to otwarcie się na kraje pozaeuropejskie, w tym zwłaszcza promocja szkolnictwa wyższego za granicą. Europejska Unia Studentów podkreśla w swoich dokumentach, że wymiar zewnętrzny ma dużo pozytywnych cech, ale nie może prowadzić do tzw. drenażu mózgów. Z perspektywy polskich studentów zaś sprzyja z pewnością internacjonalizacji polskiego szkolnictwa wyższego. Uważam w tym miejscu, że program Study in Poland, w którego realizację zaangażował się KRASP jest z założenia kapitalnym przedsięwzięciem. Parlament Studentów RP wesprze projekt w zakresie spraw studenckich i kontaktów z organizacjami z krajów pozaeuropejskich.

Dla powodzenia wdrażania wymiaru zewnętrznego Procesu Bolońskiego w wydaniu polskim konieczne jest zawieranie przez polskie uczelnie umów z zagranicznymi partnerami, na podstawie których wydawane byłyby wspólne dyplomy oraz wprowadzenie ułatwień związanych z mobilnością jak chociażby uproszczenie procedur wizowych oraz zniesienie opłat wizowych dla studentów i pracowników naukowych przyjeżdżających do Polski. Podsumowując swoje wystąpienie bardzo chciałbym odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie, czy studenci lubią Proces Boloński, czy nie. Uważam z całą stanowczością, że należy domniemać, że studenci przy prawidłowym wdrażaniu założeń Procesu Bolońskiego i przyzwyczaiwszy się do zmian polubiliby Proces Boloński i nauczyliby się z niego korzystać. Natomiast całkowicie zrozumiałe jest, że polscy studenci sprowadzając Proces do systemu 3+2 i ECTS, i mając do czynienia z ich karykaturą narzekają na zmiany, ponieważ bez sensu dorzucono im obowiązek pisania pracy licencjackiej, nie mogą pójść na urlop, bo będą musieli po powrocie zaliczyć bardzo dużo różnic programowych, a podczas seminarium magisterskiego muszą pisać dodatkowe prace rzekomo niezbędne do wystawienia oceny końcowej na semestr. Z przedstawionych w prezentacji wniosków jasno wynika, że środowisku akademickiemu na pewno potrzebne są zmiany. Podczas ich projektowania warto, a w wielu miejscach trzeba uwzględnić, to co sugerują nam komunikaty ze szczytów ministrów ds. szkolnictwa wyższego państw biorących udział w Procesie Bolońskim. Oczywiście żadna część środowiska akademickiego nie jest w stanie przeprowadzić reformy samodzielnie. Dlatego konieczna jest tu współpraca między głównymi grupami środowiska ministerstwem,

rektorami, Państwową Komisją Akredytacyjną oraz studentami i doktorantami. Na koniec chciałbym gorąco podziękować Jej Magnificencji Prof. Katarzynie Chałasińskiej-Macukow za zaproszenie na dzisiejszą konferencję oraz możliwość wypowiedzenia się przed tak szacownym gremium. / - / Bartłomiej Banaszak