Dr hab. Ewa Freyberg Profesor w Katedrze Ekonomii II Kolegium Gospodarki Światowej MIKROEKONOMIA I Wykład 4 1 FORMY RYNKU CZĘŚĆ 1 Konkurencja doskonała i monopol - dwa skrajne przypadki struktury rynku 2
Kiedy rynek jest doskonale konkurencyjny? Cztery warunki: 1. Bardzo wielu producentów, z których każdy ma bardzo mały udział w rynku. Wielkość podaży dostarczanej przez pojedynczą firmę nie wpływa na poziom ceny (producent biorcą ceny). 2. Produkty wytwarzane przez poszczególne firmy są jednorodne (homogeniczne) czyli rynek dostarcza produkty będące doskonałymi substytutami. 3. Konsumenci posiadają doskonałą informację o cenach wszystkich sprzedawców. 4. Brak barier wejścia lub wyjścia z danej gałęzi a więc rynek otwarty na konkurencję ze strony nowych dostawców. 3 Popyt i podaż w firmie działającej w warunkach doskonałej konkurencji 1. Pozioma krzywa popytu. Przedsiębiorstwo może sprzedać dowolną wielkość produkcji po cenie ustalonej na rynku. Utarg krańcowy = cena 2. Krzywa podaży przedsiębiorstwa pokrywa się z krzywą kosztu krańcowego 3. Krzywa podaży w krótkim okresie bardziej stroma niż w okresie długim (bardziej racjonalne wykorzystanie czynników produkcji obniża koszty produkcji, przy danej cenie produkcja bardziej opłacalna, bodziec do wyższej produkcji przy tej samej cenie) 4
Wykresy krzywej popytu i krzywej podaży przedsiębiorstwa Pozioma krzywa popytu 5 Wykresy krzywej popytu i krzywej podaży przedsiębiorstwa Krzywe podaży przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego 6
Decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego 1 SMC=MR=P - warunek optymalnej wielkości produkcji SMC, SATC, SAVC - krótkookresowe koszty krańcowe i przeciętne Cena P4 wyższa od SATC zapewnia krótkookresowe zyski ekonomiczne Między punktami A i C (ceny niższe od P3) firma ponosi straty Cena P1 ceną zamknięcia, poniżej tej ceny zmniejszenie strat tylko przy zaprzestaniu produkcji 7 Decyzje produkcyjne przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego 2 P 4 P 3 P 2 Q 3 Q 4 LMC I LAC krzywe długookresowych kosztów krańcowych i przeciętnych Przy cenie niższej od P3 straty, sygnał do opuszczenia gałęzi Przy cenie wyższej od P3 realizacja zysków nadzwyczajnych, zachęta do wejścia do gałęzi Przy cenie P3 osiągnięty próg rentowności, cena pokrywa koszty ekonomiczne, nie ma ani strat ani zysków nadzwyczajnych. Przedsiębiorstwo realizuje zysk normalny 8
Jak działa konkurencja na rynku Rynkowa cena ustalona w wyniku działań wszystkich producentów i konsumentów na danym rynku Decyzja jednego producenta o potrojeniu jego produkcji nie ma wpływu na cenę Decyzja 10.000 producentów o zwiększeniu sprzedaży przesuwa krzywą podaży na prawo. Rynek ustala nową niższą cenę równowagi. Zysk producentów spada. Tak długo jednak jak przedsiębiorstwa otrzymują zyski nadzwyczajne, trwa ekspansja sprzedaży Zniknięcie zysków nadzwyczajnych sygnałem do szukania innych okazji do inwestowania, produkcja spada, ceny rosną do nowego poziomu równowagi. Cena równowagi zapewnia jedynie realizację zysków normalnych Zysk normalny nie zachęca do wejścia na rynek ale też nie zmusza do wyjścia z rynku Rynek w stanie równowagi dopóki nie pojawi się kolejny szok, na przykład popytowy Wzrost popytu i wzrost ceny ponownie wytrącają rynek z równowagi. Pojawia się okazja do otrzymania zysku nadzwyczajnego, to zachęca producentów obecnych na rynku do wzrostu sprzedaży a nowych do wejścia na rynek. Procesy dostosowawcze prowadzą do ustalenia nowego punktu równowagi na rynku 9 Przykłady rynków wolnokonkurencyjnych Rynek produktów rolnych Drukarnie Przemysł odzieżowy Pralnie chemiczne Produkcja mebli Przemysł elektroniczny Przykłady dramatycznego spadku cen i zysków w wyniku konkurencji: cena małych kalkulatorów spadła w okresie 1972-83 z 200$ do 10$, cena zegarków elektronicznych z 2000$ w roku 1975 do 10$ w 1985 r. Relatywnie niski koszt wejścia: produkcja pierwszych domowych komputerów Apple w garażu S.Jabos a i S.Wozniaka. 10
Opowieść o tym, jak załamał się rynek komputerów Texas Instruments Cena komputera Texas Instruments, model 99/4A obniżyła się z 850$ w 1979 r. do 49$ w listopadzie 1983 r. Cena 99$ z września 1983 nie pokrywała kosztów zmiennych, zapadła decyzja o zamknięciu produkcji. Wyprzedaż zapasów po cenie 49$ zmusiła pozostałych producentów do obniżenia cen i sprzedaży ze stratą. Straty spowodowały wycofanie się z produkcji tego modelu komputerów. Liczba firm opuszczających rynek w latach 1983-85 równa liczbie firm wchodzących na ten rynek w latach 1979-82 (około 250). Efekty działania konkurencji: kupujemy bardziej doskonałe komputery po znacznie niższych cenach. 11 Monopol Rynek, na którym działa tylko jeden producent Monopolista dawcą ceny na rynku Warunek równowagi: MR=MC Zysk monopolistyczny (nadzwyczajny) nie zanika, bo brak konkurencji Miarą siły monopolistycznej wielkość nadwyżki ceny nad kosztem krańcowym Nadwyżka ta tym większa im mniej elastyczny popyt na produkty monopolu 12
Jak monopol ustala wielkość produkcji Zysk nadzwyczajny na jednostkę produkcji to różnica między ceną P1 i kosztem przeciętnym AC1 przy produkcji Q1 Zysk całkowity równy (P1-AC1) Q 13 Przyczyny powstawania monopoli Monopol powstaje tam, gdzie rynek jest skutecznie chroniony przed wejściem innych producentów Przyczyny istnienia monopolu: patenty i inne formy ochrony własności intelektualnej (Kodak ukarany za naruszanie praw Polaroid do aparatów typu instant camera ) kontrola nad zasobami naturalnymi (przypadek monopolizacji wydobycia niklu czy aluminium) Rząd tworzy monopole przy pomocy ustaw (rzadko spotykane we współczesnym świecie) rosnące korzyści ze skali produkcji (krzywa kosztów przeciętnych staje się płaska monopol naturalny) działalność niezgodna z prawem (sektor gier hazardowych często własnością lokalnych monopoli kontrolowanych przez grupy przestępcze, dochody z działalności nielegalnej inwestowane w przedsięwzięcia legalne, ale zysk monopolistyczny wymuszany przemocą, zastraszaniem: udzielanie pożyczek dobrym przykładem) 14
Monopol zwiększa zysk przez różnicowanie ceny dla różnych nabywców D1 i D2 krzywe popytu różnych grup nabywców Przy jednakowej cenie P* utarg krańcowy ze sprzedaży usługi grupie 1 mniejszy niż utarg krańcowy dla grupy 2 Wyrównanie utargów krańcowych dla obu grup przy wyznaczeniu różnych cen, odpowiednio P1 i P2 Zróżnicowanie ceny zwiększa sprzedaż i zyski 15 Monopol wielozakładowy Wiele zakładów wytwarza taki sam produkt osiągając duże korzyści ze skali produkcji Monopol wytwarza mniej i sprzedaje drożej niż gałąż wolnokonkurencyjna Długookresowa krzywa podaży w gałęzi linią prostą poziomą przy założeniu jednakowych kosztów przeciętnych i krańcowych wszystkich firm w gałęzi MC=AC=PC Wolna konkurencja: wielkość produkcji QC, cena PC Monopol: wielkość produkcji QM, cena PM Kontrowersyjny wpływ monopolizacji na postęp techniczny 16
Monopol naturalny Powstaje na rynkach, gdzie możliwe osiągnięcie wielkich korzyści ze skali (dostawa wody, energii, gazu, telewizja kablowa, sieć telefoniczna) Koszt utworzenia sieci przesyłania usług bardzo wysoki, przy dużej ilości odbiorców wysokie korzyści skali Pole (P1-AC1) Q to zysk nadzwyczajny monopolisty 17