Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia diagnostycznego

Katarzyna Martowska, Psychologia Jakości Życia Anna Matczak Psychology of Quality of Life Instytut Psychologii 2013, tom 12, nr 1 (43 56) Uniwersytet Kardynała Stefana DOI: 10.5604/16441796.1088803 Wyszyńskiego w Warszawie Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia diagnostycznego Kompetencje społeczne, które stanowią ważny wyznacznik jakości relacji interpersonalnych, a tym samym dobrostanu psychicznego człowieka, mogą być rozwijane i doskonalone. Zmierzające w tym celu oddziaływania powinny opierać się na wcześniejszej diagnozie, ujawniającej słabe i mocne strony społecznego funkcjonowania jednostki. Do celu takiej diagnozy przeznaczony jest nowy kwestionariusz autorstwa Anny Matczak i Katarzyny Martowskiej. Przedstawione zostaną jego opis i charakterystyka psychometryczna. Słowa kluczowe: kompetencje społeczne Wprowadzenie W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się znaczy wzrost zainteresowania uwarunkowaniami, rozwojem i pomiarem kompetencji społecznych, które zostały uznane za ważne współdeterminanty efektywnego funkcjonowania człowieka. Szczególna rola tych kompetencji we współczesnym świecie wiąże się z dokonującymi się przemianami kulturowo-cywilizacyjnymi. Zwiększona konkurencja i mobilność, coraz bardziej zespołowy charakter pracy, konieczność współdziałania z ludźmi różniącymi się kwalifikacjami, mentalnością, wartościami i standardami wszystko to sprawia, że o jakości życia człowieka w dużym stopniu decyduje to, jak dobrze radzi sobie on w różnych sytuacjach społecznych. Widomymi tego przejawami są, z jednej strony, wymagania pracodawców, którzy kompetencje społeczne włączają do najbardziej pożądanych dyspozycji pracowników, z drugiej zaś, zwiększenie się podaży i popytu na treningi tych kompetencji. Adres do korespondencji: Katarzyna Martowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, ul. Wóycickiego 1/3 budynek 14, 01-938 Warszawa, pokój 1420, tel. (0-22) 569 96 12; e-mail: k.martowska@uksw.edu.pl

44 Katarzyna Martowska, Anna Matczak Zarazem psychologowie i terapeuci stają w obliczu nasilania się zjawiska nieradzenia sobie przez wielu ludzi z nawiązywaniem i utrzymywaniem satysfakcjonujących związków z innymi, co skutkuje poczuciem samotności czy problemami w bliskich relacjach interpersonalnych. Brak umiejętności społecznych jest też często przeszkodą w radzeniu sobie z załatwianiem codziennych spraw życiowych, które w obecnych (zbiurokratyzowanych) czasach staje się coraz bardziej skomplikowane. Kompetencje społeczne są tu rozumiane jako złożone umiejętności pozwalające jednostce efektywnie radzić sobie w określonych sytuacjach społecznych, nabywane w trakcie odbywania treningu społecznego (Matczak, 2007). Oznacza to, że kompetencje społeczne nie są tym samym co inteligencja społeczna, która stanowi ich poznawczy wyznacznik (Matczak, 1994; Nęcka, 2003). Przyjęto również, że kompetencje społeczne mają specyficzny, a nie ogólny charakter efektywne funkcjonowanie w zróżnicowanych jakościowo kontaktach społecznych wymaga różnych (a nie jednej ogólnej) umiejętności (zob. np. Argyle, 1998, 1999; Matczak, 2007; Rose-Krasnor, 1997). Doskonalenie kompetencji społecznych powinno się opierać na wcześniejszym ich rozpoznaniu, co wymaga posiadania odpowiednich narzędzi diagnostycznych. Przedstawiony w tym artykule kwestionariusz PROKOS (Profil Kompetencji Społecznych) jest właśnie takim narzędziem. Opis narzędzia i jego podstawowe własności psychometryczne PROKOS (Matczak i Martowska, 2013) jest kwestionariuszem samoopisowym, na który składa się 60 pozycji diagnostycznych (dotyczących kompetencji społecznych) i 30 pozycji buforowych (dotyczących innych kompetencji niż społeczne). Forma pozycji wzorowana jest na Kwestionariuszu Kompetencji Społecznych (KKS) Anny Matczak (2007) są one określeniami czynności i zadań; badany ocenia na czterostopniowej skali, jak dobrze poradziłby sobie z nimi. Treść pozycji dobrano tak, aby uwzględniały sytuacje i działania występujące w życiu osób dorosłych (a nie głównie młodzieży, jak jest to we wspomnianym KKS). Wzięto pod uwagę trzy obszary aktywności społecznej: pracę zawodową, życie towarzyskie i rodzinne oraz działalność społeczną i załatwianie codziennych spraw życiowych. Na drodze analizy czynnikowej wyłoniono pięć skal kwestionariusza, mierzących: kompetencje asertywne (skala A), kompetencje kooperacyjne (skala K), kompetencje towarzyskie (T), zaradność społeczną (skala Z) i kompetencje społecznikowskie (skala S). Kwestionariusz ma zadowalające parametry psychometryczne 1. I tak, rzetelność narzędzia oszacowana na podstawie zgodności wewnętrznej (alfa Cron- 1 Nie podajemy tu szczegółowych danych, ponieważ są one przedstawione w podręczniku do narzędzia (Matczak i Martowska, 2013).

Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia... 45 bacha) i stabilności bezwzględnej okazała się wysoka, zarówno dla wyniku ogólnego, jak i dla poszczególnych skal. Współczynniki zgodności wewnętrznej zawierały się w granicach od 0,80 do 0,96, a współczynniki stabilności w granicach od 0,88 do 0,93. Interkorelacje między skalami zawierają się w granicach od 0,54 do 0,74; są więc wysokie, ale nie na tyle, aby nie warto było uwzględniać wyników w poszczególnych skalach w diagnozie. W przypadku żadnej ze skal nie stwierdzono korelacji ze skalą aprobaty społecznej (była to Skala Kontrolna z kwestionariusza Człowiek w Pracy; Matczak, Jaworowska, Fecenec, Stańczak i Bitner; 2009). Dla kwestionariusza opracowano normy stenowe na próbie 662 osób w wieku od 18 do 81 lat (M = 35,36, SD = 10,10), przy czym osoby najmłodsze (do 24 roku życia) stanowiły 6,8%, a osoby najstarsze (powyżej 59 roku życia) 2,0%. Osoby badane mieszkały w 16 województwach (jedna osoba czasowo poza Polską). W dużych miastach (powyżej 100 tys. mieszkańców) mieszkało 56% badanych, w małych miastach 34%, a na wsi 10%. Wykształcenie wyższe miało 67% osób, a średnie 33%. Za trafnością kwestionariusza PROKOS przemawiają stwierdzone korelacje jego wyników z kompetencjami społecznymi mierzonymi KKS1 i intensywnością treningu społecznego mierzoną Kwestionariuszem Treningu Społecznego (KTS), autorstwa Izabeli Grabowskiej i Anny Matczak (2000), a także zgodne z oczekiwaniami związki z inteligencją emocjonalną i różnymi cechami osobowościowo-temperamentalnymi (np. dodatnie z ekstrawersją, aktywnością i żwawością, a ujemne z reaktywnością emocjonalną) oraz zainteresowaniami (np. dodatnie z kierowniczo-organizacyjnymi i opiekuńczo-usługowymi). Na szczególną uwagę zasługuje duża zgodność samoopisu własnych kompetencji, jakiego dokonują osoby badane kwestionariuszem PROKOS, z oszacowaniami tych samych umiejętności dokonywanymi przez inne, bliskie badanym, osoby (korelacje w granicach od 0,62 do 0,85). W dalszej części artykułu przedstawiono współczynniki korelacji (tabele 1 5) między poszczególnymi skalami kwestionariusza PROKOS a intensywnością treningu społecznego, inteligencją emocjonalną, cechami temperamentu i osobowości oraz zainteresowaniami; uzyskane rezultaty pozwalają na ocenę trafności różnicowej poszczególnych skal. Pochodzą one z badań, w których wzięły udział wybrane osoby z próby normalizacyjnej oraz badań dodatkowych (różne grupy zmiennych mierzone były na różnych i niejednakowo liczebnych próbach). Kompetencje asertywne (skala a kwestionariusza PROKOS) Jako kompetencje asertywne zinterpretowano czynnik, który jest budowany przez 14 pozycji, dotyczących głównie umiejętności wydawania poleceń, wyrażania dezaprobaty, przekazywania komunikatów, odbieranych przez innych jako przykre, przeciwstawiania się niekorzystnemu biegowi spraw. Najwyższe

46 Katarzyna Martowska, Anna Matczak Tabela 1. Korelaty kompetencji asertywnych mierzonych PROKOS Inteligencja emocjonalna Intensywność naturalnego treningu społecznego (KTS) 0,35 Zdolność rozpoznawania emocji na twarzach (test SIE-T) 0,18 Zdolność do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu (PKIE) Zdolność do empatii rozumienia i rozpoznawania emocji u innych ludzi (PKIE) Zdolność do rozumienia i uświadamiania sobie własnych emocji (PKIE) 0,56 0,40 0,54 Ogólny poziom inteligencji emocjonalnej (PKIE) 0,69 Temperament Żwawość (FCZ-KT) 0,61 Wrażliwość sensoryczna (FCZ-KT) 0,34 Reaktywność emocjonalna (FCZ-KT) -0,53 Aktywność (FCZ-KT) 0,34 Siła procesu pobudzenia (PTS) 0,43 Ruchliwość procesów nerwowych (PTS) 0,37 Osobowość Neurotyczność (NEO-FFI) -0,47 Ekstrawersja (NEO-FFI) 0,40 Potrzeba osiągnięć (ACL) 0,43 Potrzeba dominacji (ACL) 0,62 Potrzeba wytrwałości (ACL) 0,20 Potrzeba opiekowania się (ACL) -0,20 Potrzeba kontaktów heteroseksualnych (ACL) 0,22 Potrzeba ekshibicjonizmu psychicznego (ACL) 0,48 Potrzeba autonomii (ACL) 0,41 Potrzeba agresji (ACL) 0,45 Potrzeba doznawania opieki i wsparcia (ACL) -0,37 Potrzeba poniżania się (ACL) -0,59 Potrzeba podporządkowania (ACL) -0,47 Zainteresowania Językowe (WKP) 0,36 Opiekuńczo-usługowe (WKP) 0,31 Kierowniczo-organizacyjne (WKP) 0,54 Silna stymulacja słaba stymulacja (WKP) 0,38 KTS Kwestionariusz Treningu Społecznego (Grabowska i Matczak, 2000), SIE-T Skala Inteligencji Emocjonalnej Twarze (Matczak, Piekarska i Studniarek, 2005), PKIE Popularny Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej (Jaworowska i Matczak, 2005), FCZ-KT Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temperamentu (Zawadzki i Strelau, 1997), PTS Kwestionariusz Temperamentu (Strelau i Zawadzki, 1998), NEO-FFI Inwentarz Osobowości Costy i McCrae (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak i Śliwińska, 1998), ACL Lista Przymiotnikowa (Martowska, 2012), WKP Wielowymiarowy Kwestionariusz Preferencji. Narzędzie do pomiaru zainteresowań zawodowych (Matczak, Jaworowska, Ciechanowicz, Zalewska i Stańczak, 2006).

Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia... 47 ładunki na tym czynniku miały pozycje: Zwrócić uwagę szefa na złe warunki pracy, Zwrócić swojemu pracownikowi uwagę na notoryczne spóźnienia, Poinformować podległych ci pracowników, że w najbliższym kwartale nie otrzymają premii. W tabeli 1 podano wszystkie istotne współczynniki korelacji między kompetencjami asertywnymi mierzonymi PROKOS a innymi zmiennymi uwzględnionymi w badaniach walidacyjnych. Jak widać w tabeli, kompetencje asertywne najsilniej korelują (współczynniki o wartości bezwzględnej 0,50) z inteligencją emocjonalną (zdolnościami do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu oraz ich rozumienia), temperamentalną żwawością (dodatnio), reaktywnością emocjonalną (ujemnie) oraz potrzebami dominacji (dodatnio) i poniżania się (ujemnie), a także z zainteresowaniami kierowniczo-organizacyjnymi. Z układu korelacji wynika, że kompetencje asertywne mierzone kwestionariuszem PROKOS są silnie uwarunkowane cechami osobowościowo-temperamentalnymi, które decydują o dużym zapotrzebowaniu na stymulację. Dzięki takim dyspozycjom człowiek jest gotowy do angażowania się w sytuacje, w których musi pokonywać opór innych czy narażać się na dezaprobatę z ich strony. Niska reaktywność i niska neurotyczność pozwala mu bez większych trudności realizować własne cele bez ponoszenia nadmiernych kosztów psychofizjologicznych. Jednocześnie duża żwawość umożliwia szybkie reagowanie, utrzymywanie wysokiego tempa aktywności, elastyczne dostosowywanie się do przebiegu interakcji. Podejmowaniu zachowań asertywnych sprzyja wysokie nasilenie takich potrzeb, jak potrzeba dominacji, osiągnięć, ekshibicjonizmu psychicznego, autonomii, a także agresji. Kompetencje asertywne okazały się również związane dodatnio, choć niewysoko, z potrzebą wytrwałości, która pozwala na konsekwentne dążenie do postawionych sobie celów. Natomiast ujemna (choć też niewysoka) korelacja z potrzebą opiekowania się może wskazywać na to, że z kompetencjami asertywnymi nie idzie w parze nadmierna pobłażliwość dla innych, gdy w grę wchodzi realizacja celu. Wywieranie wpływu na ludzi i opieranie się temu wpływowi ułatwiają zdolności do rozpoznawania i rozumienia emocji u innych (korelacja z inteligencją emocjonalną) oraz czujność na otoczenie zewnętrzne (korelacja z wrażliwością sensoryczną) dyspozycje te pozwalają na skuteczne odbieranie sprzężeń zwrotnych i adekwatne na nie odpowiadanie. Kompetencje asertywne okazały się też skorelowane z zainteresowaniami takimi rodzajami aktywności, które wiążą się z kontaktami z ludźmi, a zwłaszcza z zainteresowaniami kierowniczo-organizacyjnymi. O trafności różnicowej tej skali stanowi fakt, że jako jedyna koreluje ona ujemnie z neurotycznością i potrzebą opiekowania się, dodatnio zaś z wrażliwością sensoryczną; ponadto najwyżej ze wszystkich skal koreluje z potrzebami dominacji i osiągnięć. Podsumowując można sądzić, że wysokie kompetencje asertywne posiada osoba zrównoważona emocjonalnie, która potrafi dostrzegać sygnały płynące z otoczenia i dzięki temu wywierać wpływ na innych, bez nadmiernego

48 Katarzyna Martowska, Anna Matczak Tabela 2. Korelaty kompetencji kooperacyjnych mierzonych PROKOS Inteligencja emocjonalna Intensywność naturalnego treningu społecznego (KTS) 0,61 Zdolność rozpoznawania emocji na twarzach (test SIE-T) 0,21 Zdolność do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu (PKIE) Zdolność do empatii rozumienia i rozpoznawania emocji u innych ludzi (PKIE) 0,70 0,42 Ogólny poziom inteligencji emocjonalnej (PKIE) 0,67 Temperament Żwawość (FCZ-KT) 0,55 Reaktywność emocjonalna (FCZ-KT) -0,44 Aktywność (FCZ-KT) 0,58 Siła procesu pobudzenia (PTS) 0,51 Ruchliwość procesów nerwowych (PTS) 0,44 Osobowość Ekstrawersja (NEO-FFI) 0,65 Sumienność (NEO-FFI) 0,38 Potrzeba osiągnięć (ACL) 0,30 Potrzeba dominacji (ACL) 0,52 Potrzeba afiliacji (ACL) 0,21 Potrzeba kontaktów heteroseksualnych (ACL) 0,33 Potrzeba ekshibicjonizmu psychicznego (ACL) 0,47 Potrzeba autonomii (ACL) 0,33 Potrzeba agresji (ACL) 0,37 Potrzeba zmian (ACL) 0,25 Potrzeba doznawania opieki i wsparcia (ACL) -0,27 Potrzeba poniżania się (ACL) -0,48 Potrzeba podporządkowania (ACL) -0,38 Zainteresowania Językowe (WKP) 0,47 Oznaczenia jak w tabeli 1. Opiekuńczo-usługowe (WKP) 0,56 Kierowniczo-organizacyjne (WKP) 0,57 Silna stymulacja słaba stymulacja (WKP) 0,50 zabiegania o aprobatę społeczną. Jest niezależna, potrafi opierać się cudzym wpływom i wyrażać sprzeciw. Pozwala to przypuszczać, że będzie dobrze kierować pracą innych, delegując obowiązki i skutecznie egzekwując wykonywanie zleconych zadań. Taka charakterystyka pozwala zastosować do określenia osoby o wysokich kompetencjach tego typu miano asertywnego kierownika. W obszarze pracy zawodowej kompetencje te są szczególnie przydatne osobom pełniącym funkcje kierownicze, liderom i negocjatorom.

Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia... 49 Kompetencje kooperacyjne (skala k kwestionariusza PROKOS) Jako kompetencje kooperacyjne zinterpretowano czynnik, na który złożyło się 16 pozycji; dotyczą one umiejętności interpersonalnych umożliwiających współpracę z innymi, ich motywowanie, udzielanie pomocy i wsparcia, łagodzenie konfliktów. Trzy najbardziej reprezentatywne pozycje (które miały najwyższe ładunki na czynniku) to: Zachęcić swojego współpracownika do udziału w szkoleniu, Zaoferować koledze (koleżance) pomoc, Pogratulować koledze (koleżance) sukcesu. Stwierdzone w badaniach walidacyjnych korelaty kompetencji kooperacyjnych podano w tabeli 2. Dane przedstawione w tabeli 2 pokazują, że kompetencje kooperacyjne korelują wysoko (wyraźnie wyżej niż omówione poprzednio) z intensywnością treningu społecznego, co pozwala sądzić, że są one w znacznym stopniu zależne od odpowiednich doświadczeń społecznych i podatne na oddziaływania zmierzające do ich doskonalenia. Skuteczności tych oddziaływań może sprzyjać inteligencja emocjonalna, a zwłaszcza wysoko skorelowane z tymi kompetencjami zdolności do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu. Stwierdzone korelaty osobowościowo-temperamentalne sugerują, że rozwojowi tych kompetencji może sprzyjać tendencja do poszukiwania kontaktów z innymi ludźmi i wysoko stymulującej aktywności (wynikająca z ekstrawersji, potrzeb dominacji i afiliacji oraz temperamentalnej żwawości i aktywności). Kompetencje kooperacyjne okazały się ponadto związane z sumiennością, co pozostaje w zgodzie z zadaniowym charakterem sytuacji (współpraca, pomaganie, mediacje), w których są one potrzebne. Podobnie jak poprzednio omawiane kompetencje asertywne, również kompetencje kooperacyjne okazały się związane z zainteresowaniami o charakterze społecznym, przy czym na uwagę zasługuje to, że tym razem związek ten jest równie silny w przypadku zainteresowań opiekuńczo-usługowych, jak w przypadku zainteresowań kierowniczo-organizacyjnych. Za odrębnością tej skali od pozostałych skal PROKOS przemawia przede wszystkim to, że jako jedyna koreluje ona dodatnio z sumiennością i potrzebą afiliacji; ponadto najwyżej spośród pozostałych skal koreluje z ekstrawersją. Posiadanie kompetencji kooperacyjnych wiąże się więc zapewne nie tylko z efektywnym współdziałaniem z innymi, ale także ze skłonnością do pomagania innym i motywowania ich. Można zatem określić osobę o wysokich kompetencjach kooperacyjnych mianem pomocnego współpracownika. Tego typu kompetencje mogą być zwłaszcza pożądane na stanowiskach wymagających pracy zespołowej lub działań opiekuńczo-usługowych. Kompetencje towarzyskie (skala t kwestionariusza PROKOS) Jako kompetencje towarzyskie zinterpretowano czynnik zbudowany przez 11 pozycji, które odnoszą się do sytuacji, zwłaszcza nieformalnych, związanych

50 Katarzyna Martowska, Anna Matczak Tabela 3. Korelaty kompetencji towarzyskich mierzonych PROKOS Inteligencja emocjonalna Intensywność naturalnego treningu społecznego (KTS) 0,51 Intrapersonalne i interpersonalne zdolności emocjonalne (DINEMO) Zdolność do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu (PKIE) Zdolność do empatii rozumienia i rozpoznawania emocji u innych ludzi (PKIE) Zdolność do rozumienia i uświadamiania sobie własnych emocji (PKIE) 0,39 0,70 0,47 0,36 Ogólny poziom inteligencji emocjonalnej (PKIE) 0,70 Temperament Żwawość (FCZ-KT) 0,51 Reaktywność emocjonalna (FCZ-KT) -0,51 Aktywność (FCZ-KT) 0,52 Siła procesu pobudzenia (PTS) 0,52 Ruchliwość procesów nerwowych (PTS) 0,57 Osobowość Ekstrawersja (NEO-FFI) 0,53 Potrzeba osiągnięć (ACL) 0,20 Potrzeba dominacji (ACL) 0,49 Potrzeba kontaktów heteroseksualnych (ACL) 0,37 Potrzeba ekshibicjonizmu psychicznego (ACL) 0,57 Potrzeba autonomii (ACL) 0,32 Potrzeba agresji (ACL) 0,40 Potrzeba zmian (ACL) 0,29 Potrzeba doznawania opieki i wsparcia (ACL) -0,27 Potrzeba poniżania się (ACL) -0,46 Potrzeba podporządkowania (ACL) -0,36 Zainteresowania Językowe (WKP) 0,42 Opiekuńczo-usługowe (WKP) 0,37 Kierowniczo-organizacyjne (WKP) 0,64 Silna stymulacja słaba stymulacja (WKP) 0,65 DINEMO Dwuwymiarowy Inwentarz Inteligencji Emocjonalnej (Matczak i Jaworowska, 2006). Pozostałe oznaczenia jak w tabeli 1. z byciem w centrum uwagi innych. Trzy pozycje z najwyższymi ładunkami na tym czynniku to: Wygłosić toast na przyjęciu urodzinowym, Rozruszać towarzystwo na imprezie, Opowiedzieć w towarzystwie jakiś dowcip. Współczynniki korelacji uzyskane w badaniach walidacyjnych przedstawiono w tabeli 3. Kompetencje towarzyskie najsilniej korelują z inteligencją emocjonalną, zarówno intra- jak i interpersonalną, z potrzebą ekshibicjonizmu psychicznego

Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia... 51 i z cechami temperamentu znamionującymi duże możliwości przetwarzania stymulacji oraz duże na nią zapotrzebowanie. Pozwala to sądzić, że kompetencje te rozwijają się dzięki upodobaniu jednostki do publicznego eksponowania własnej osoby, jej dążeniu do uzyskiwania uznania i poklasku. Podobnie jak w przypadku osób o wysokich kompetencjach asertywnych, tak i w przypadku osób o wysokich kompetencjach towarzyskich, niska reaktywność emocjonalna chroni przed ponoszeniem kosztów związanych z narażaniem się na ocenę i ewentualną krytykę ze strony innych. Trafność różnicowa tej skali ujawnia się stosunkowo słabo, stwierdzono też najwyższe jej związki z pozostałymi skalami PROKOS. Na uwagę zasługuje jednak jej wysoka korelacja z zainteresowaniami aktywnością silnie stymulującą. Jako jedyna skala ta koreluje z testem DINEMO (mierzącym zdolności emocjonalne). Opierając się na tej charakterystyce, określono osobę o wysokich kompetencjach tego typu jako duszę towarzystwa. Można jednak sądzić, że kompetencje te przydają się nie tylko w życiu prywatnym, ale także są bardzo potrzebne osobom, które zawodowo zajmują się organizowaniem różnych przedsięwzięć, takich jak wyjazdy integracyjne, szkolenia, akcje marketingowe, spotkania okolicznościowe, a także osobom, których praca wymaga wystąpień publicznych lub kontaktów z mediami. Zaradność społeczna (skala z kwestionariusza PROKOS) Jako zaradność społeczną zinterpretowano czynnik, na który złożyło się 13 pozycji; są to pozycje odnoszące się do umiejętności potrzebnych do radzenia sobie z załatwianiem sobie różnych spraw życiowych (np. w urzędach, w relacjach sąsiedzkich), co wymaga wyrażania własnych potrzeb i zwracania się o pomoc. Trzy pozycje najbardziej typowe to: Poprosić sąsiada o pomoc w sytuacji awarii w mieszkaniu, Poprosić znajomego o opiekę nad twoim mieszkaniem w trakcie wyjazdu urlopowego, Poprosić lekarza o skierowanie na dodatkowe badania. W tabeli 4 zaprezentowano współczynniki korelacji między zaradnością społeczną a innymi zmiennymi. Jak pokazuje tabela 4, w przypadku omawianych kompetencji znaleziono stosunkowo mało silnych korelacji; najwyższe współczynniki dotyczą inteligencji emocjonalnej oraz dwu cech temperamentu żwawości i aktywności. Ogólnie rzecz biorąc, stwierdzone korelaty zaradności są podobne jak w przypadku kompetencji wcześniej omówionych (wysoka inteligencja emocjonalna, duże możliwości przetwarzania stymulacji, aktywność w kontaktach z ludźmi) uzyskane współczynniki mają takie same znaki, ale są niższe. Warte podkreślenia jest to, że skala ta jako jedyna nie koreluje z właściwościami układu nerwowego mierzonymi kwestionariuszem PTS. Zwraca uwagę także to, że skala ta podobnie jak następna, a w odróżnieniu od trzech wcześniej omówionych nie koreluje z zainteresowaniami opiekuńczo-usługowymi. Być może mierzone nią kompetencje i ich kształtowanie się są w mniejszym stopniu uwarunkowane dyspozycjami podmiotowymi, w tym zainteresowaniami,

52 Katarzyna Martowska, Anna Matczak Tabela 4. Korelaty zaradności społecznej mierzonej PROKOS Inteligencja emocjonalna Intensywność naturalnego treningu społecznego (KTS) 0,46 Zdolność rozpoznawania emocji na twarzach (test SIE-T) 0,20 Zdolność do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu (PKIE) Zdolność do empatii rozumienia i rozpoznawania emocji u innych ludzi (PKIE) 0,63 0,39 Ogólny poziom inteligencji emocjonalnej (PKIE) 0,62 Temperament Żwawość (FCZ-KT) 0,57 Reaktywność emocjonalna (FCZ-KT) -0,38 Aktywność (FCZ-KT) 0,58 Osobowość Ekstrawersja (NEO-FFI) 0,47 Potrzeba osiągnięć (ACL) 0,31 Potrzeba dominacji (ACL) 0,49 Potrzeba kontaktów heteroseksualnych (ACL) 0,23 Potrzeba ekshibicjonizmu psychicznego (ACL) 0,40 Potrzeba autonomii (ACL) 0,35 Potrzeba agresji (ACL) 0,35 Potrzeba doznawania opieki i wsparcia (ACL) -0,21 Potrzeba poniżania się (ACL) -0,44 Potrzeba podporządkowania (ACL) -0,37 Zainteresowania Językowe (WKP) 0,32 Oznaczenia jak w tabeli 1. Kierowniczo-organizacyjne (WKP) 0,43 a w większym specyficznym treningiem w samodzielnym radzeniu sobie z problemami życia codziennego (na przykład wynikającym z prostej konieczności). Osobę uzyskującą wysokie wyniki w skali mierzącej te kompetencje nazwano zaradnym wykonawcą, który charakteryzuje się dużymi umiejętnościami realizowania zadań wymagających egzekwowania posiadanych praw, wyjednywania czegoś od innych, wyjątkowego traktowania czy uzyskiwania preferencyjnych warunków. W pracy zawodowej takie kompetencje mogą być szczególnie przydatne osobom, które wykonują obowiązki administracyjne. Kompetencje społecznikowskie (skala s kwestionariusza PROKOS) Jako kompetencje społecznikowskie zinterpretowano czynnik, który jest zbudowany z 6 pozycji, dotyczących umiejętności inicjowania i realizowania celów społecznych oraz angażowania w te działania innych ludzi. Trzy pozycje, które miały najwyższe ładunki na tym czynniku, to: Zorganizować protest

Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia... 53 Tabela 5. Korelaty kompetencji społecznikowskich mierzonych PROKOS Inteligencja emocjonalna Intensywność naturalnego treningu społecznego (KTS) 0,64 Zdolność do akceptowania, wyrażania i wykorzystywania własnych emocji w działaniu (PKIE) 0,50 Ogólny poziom inteligencji emocjonalnej (PKIE) 0,51 Temperament Żwawość (FCZ-KT) 0,41 Aktywność (FCZ-KT) 0,48 Siła procesu pobudzenia (PTS) 0,57 Siła procesu hamowania (PTS) 0,35 Ruchliwość procesów nerwowych (PTS) 0,45 Osobowość Potrzeba osiągnięć (ACL) 0,32 Potrzeba dominacji (ACL) 0,43 Potrzeba wytrwałości (ACL) 0,20 Potrzeba ekshibicjonizmu psychicznego (ACL) 0,28 Potrzeba autonomii (ACL) 0,23 Potrzeba agresji (ACL) 0,26 Potrzeba doznawania opieki i wsparcia (ACL) -0,23 Potrzeba poniżania się (ACL) -0,32 Potrzeba podporządkowania (ACL) -0,25 Zainteresowania Kierowniczo-organizacyjne (WKP) 0,59 Oznaczenia jak w tabeli 1. Silna stymulacja słaba stymulacja (WKP) 0,46 mieszkańców w związku z niekorzystną decyzją administracji, Zainicjować wykorzystanie wolnego pomieszczenia w twoim miejscu pracy w celu stworzenia pokoju socjalnego, Działać jako członek Rady Mieszkańców. W tabeli 5 przedstawiono korelacje kompetencji społecznikowskich ze zmiennymi uwzględnionymi w badaniach walidacyjnych. Jak wynika z tabeli 5, kompetencje społecznikowskie są bardzo silnie związane z intensywnością treningu społecznego, natomiast stosunkowo słabo (słabiej niż pozostałe kompetencje) z cechami osobowości. Zwraca uwagę zwłaszcza brak korelacji z ekstrawersją, co oznacza, że kompetencje te mogą być w podobnym stopniu rozwinięte zarówno u osób ekstrawertywnych, jak i introwertywnych. Analizując związki z temperamentem, warto zauważyć brak ujemnej korelacji kompetencji społecznikowskich z reaktywnością emocjonalną i występowanie dodatniej korelacji z siłą procesu hamowania; różni to kompetencje społecznikowskie od wszystkich wcześniej omówionych. Wreszcie, kompetencje te jako jedyne nie korelują ze zdolnością do empatii rozumienia i rozpoznawania emocji u innych ludzi. Za to ujawniła się niewysoka, dodatnia korelacja kompetencji społecznikowskich z potrzebą wytrwałości. Jak się wy-

54 Katarzyna Martowska, Anna Matczak daje, kształtowanie się kompetencji społecznikowskich jest warunkowane nie tyle cechami osobowościowo-temperamentalnymi, ile posiadanym systemem wartości i przekonaniami o ważności celów społecznych. Tak więc podejmowanie działań, które stanowią trening kompetencji społecznikowskich, wydaje się wynikać głównie z motywacji racjonalnej, a nie na przykład z empatycznej troski o innych czy z potrzeby stymulacji, jak w przypadku kompetencji asertywnych, kooperacyjnych i towarzyskich. Osobę o wysokich kompetencjach omawianego rodzaju nazwano prospołecznym inicjatorem. Kompetencje te są szczególnie przydatne działaczom społecznym, osobom pracującym w organizacjach na rzecz dobra społecznego, np. charytatywnych, ekologicznych itp. Podsumowanie Nowe narzędzie do pomiaru kompetencji społecznych posiada dobre własności psychometryczne: wysoką rzetelność (zarówno zgodność wewnętrzną, jak i stabilność bezwzględną), a także sprawdzoną trafność. Kwestionariusz może, po pierwsze, znaleźć zastosowanie w diagnozie przeprowadzanej w celu selekcji i alokacji pracowników; pozwala on znaleźć pracowników posiadających kompetencje, które mogą być przydatne na stanowiskach kierowniczych, na stanowiskach wymagających sprawności organizacyjnej i administracyjnej, w zawodach usługowo-opiekuńczych, a także w działalności społecznej. Po drugie, kwestionariusz może być również użyteczny dla osób zajmujących się treningami i szkoleniami umiejętności interpersonalnych. Jak wykazano w artykule, kompetencje społeczne okazały się silnie związane z treningiem społecznym; diagnoza mocnych i słabych stron funkcjonowania jednostki pozwala na określenie jej potrzeb szkoleniowych. Po trzecie, narzędzie może być również przydatne dla terapeutów i psychologów klinicznych szczególnie niskie wyniki w kwestionariuszu mogą świadczyć o poważnych deficytach w zakresie kompetencji społecznych i/lub o zaniżonej samoocenie własnej skuteczności interpersonalnej. I w jednym, i w drugim przypadku wskazane jest rozważanie celowości podjęcia pracy terapeutycznej. Warto podkreślić, że PROKOS może być również stosowany w badaniach naukowych, w tym w badaniach nad jakością życia. Jednym z istotnych celów takich badań jest poszukiwanie czynników, od których zależy dobrostan człowieka. Do czynników tych należą na przykład wsparcie społeczne, pozytywna samoocena, poczucie skuteczności, satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi. Wysokie kompetencje społeczne pozwalają na efektywne funkcjonowanie społeczne zapewniają na przykład skuteczność radzenia sobie w sytuacjach interpersonalnych; dzięki umiejętnościom tym jednostka może zarówno otrzymywać wsparcie społeczne, jak i być źródłem wsparcia dla innych. Osoba o wysokich kompetencjach interpersonalnych może być pozytywnie odbierana

Pomiar kompetencji społecznych prezentacja nowego narzędzia... 55 przez innych, a dzięki temu może wzrastać jej samoocena oraz poczucie własnej wartości. Wysokie kompetencje towarzyskie mogą chronić jednostkę przed samotnością i izolacją społeczną, a zaradność społeczna i kompetencje społecznikowskie zapewniać jej poczucie sprawstwa i poczucie własnej skuteczności. A zatem kompetencje społeczne mogą istotnie wpływać na różne czynniki, od których zależy jakość życia jednostki. Warto też podkreślić, że kompetencje społeczne mogą być moderatorem pomiędzy uwarunkowanymi biologicznie właściwościami (np. niekorzystnymi z punktu widzenia jakości życia cechami osobowości i temperamentu, jak nadmierna reaktywność emocjonalna czy neurotyczność) a jakością życia. Na przykład udokumentowany w literaturze (Feldt, Metsäpelto, Kinnunen, Pulkkinen, 2007; Judge, Heller, Mount, 2002; Klonowicz, Cieślak, 2004; Lynn, Steel, 2006; Zalewska, 2003) dodatni związek między reaktywnością emocjonalną czy neurotycznością a nieprzystosowaniem, niską satysfakcją z życia, złym radzeniem sobie ze stresem może być moderowany przez wysokie kompetencje społeczne. O ile konstytucjonalnie uwarunkowane cechy podmiotowe są w znacznym stopniu stałe, o tyle kompetencje społeczne mogą być doskonalone na drodze oddziaływań treningowych. Rozwijając te kompetencje, można kompensować ograniczenia wynikające z biologicznie zdeterminowanych dyspozycji. Pozwala to sądzić, że kompetencje społeczne i metody ich pomiaru zasługują na uwagę zarówno badaczy, jak i praktyków zainteresowanych podnoszeniem jakości życia człowieka. Bibliografia Argyle, M. (1998). Zdolności społeczne. W: S. Moskovici (red.), Psychologia społeczna w relacji ja inni (s. 77 104). Warszawa: WSiP. Argyle, M. (1999). Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Feldt, T., Metsäpelto, R. L., Kinnunen, U., Pulkkinen, L. (2007). Sense of coherence and five-factor approach to personality conceptual realtionships. European Psychologist, 12, 165 172. Grabowska, I. i Matczak, A. (2000). Kwestionariusz Treningu Społecznego KTS. Warszawa, tekst niepublikowany. Jaworowska, A. i Matczak, A. (2005). Popularny Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej PKIE. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Judge, T. A., Heller, D., Mount, M. K. (2002). Five-Factor model of personality and job satisfaction: a meta-analysis. Journal of Applied Psychology, 87, 530 541. Klonowicz, T., Cieślak, R. (2004). Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytuacji zagrożenia. W: J. Strelau (red.), Osobowość a stres ekstremalny (s. 281 298). Gdańsk: GWP. Lynn, M., Steel P. (2006). National differences in subjective well-being: the interactive effects of extraversion and neuroticism. Journal of Happiness Studies, 7, 155 165. Martowska, K. (2012). Lista Przymiotnikowa ACL. Harrison G. Gough, Alfred B. Heilbrun, Jr. Polska normalizacja. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

56 Katarzyna Martowska, Anna Matczak Matczak, A. (1994). Diagnoza intelektu. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Matczak, A. (2007). Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. Matczak, A. i Jaworowska, A. (2006). Dwuwymiarowy Inwentarz Inteligencji Emocjonalnej DINEMO. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Matczak, A., Jaworowska, A., Ciechanowicz, A., Zalewska, E. i Stańczak, J. (2006). Wielowymiarowy Kwestionariusz Preferencji. WKP. Narzędzie do pomiaru zainteresowań zawodowych. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Matczak, A., Jaworowska, A., Fecenec, D., Stańczak i J., Bitner, J. (2009). Człowiek w Pracy. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Matczak, A. i Martowska, K. (2013). Profil Kompetencji Społecznych PROKOS. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Matczak, A., Piekarska i J., Studniarek, E. (2005). Skala Inteligencji Emocjonalnej Twarze SIE-T. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Nęcka, E. (2003). Inteligencja. Geneza, struktura, funkcje. Gdańsk: GWP. Rose-Krasnor, L. (1997). The nature of social competence: a theoretical review. Social Development, 6, 111 135. Strelau, J. i Zawadzki, B. (1998). Kwestionariusz Temperamentu PTS. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Zalewska, A. (2003). Dwa światy. Emocjonalne i poznawcze oceny jakości życia i ich uwarunkowania u osób o wysokiej i niskiej reaktywności. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. Zawadzki, B. i Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P. i Śliwińska, M. (1998). Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Katarzyna Martowska i Anna Matczak Institute of Psychology Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw Measurement of social competencies the presentation of a new diagnostic tool Social competencies, which are important determinants of quality of interpersonal relations, and thus psychological well-being, can be developed and improved. Training influences directed to this aim should be based on earlier diagnosis revealing the weakness and advantages of individual s social functioning. The new questionnaire, by Anna Matczak & Katarzyna Martowska, is designed for this purpose. Its description and psychometric characteristics will be presented. Key words: social competencies