Dr hab. Waldemar Wilk Warszawa, 14.12.2015 r. Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Recenzja rozprawy doktorskiej mgr. Wojciecha Marcina Dyby pt. Przepływy wiedzy w organizacjach klastrowych w Polsce Zachodniej Uwagi wstępne Recenzowana rozprawa powstała w 2015 roku w Instytucie Geografii Społeczno- -Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza pod opieką promotora prof. dr hab. Tadeusza Stryjakiewicza i promotora pomocniczego dr. Krzysztofa Stachowiaka. Praca liczy 242 strony, w tym treść podstawowa obejmuje 207 stron, a pozostałe zawierają obszerny (ponad 280 pozycji) spis literatury uzupełniony ponad 100 pozycjami dokumentów oraz źródeł internetowych i prasowych, krótkie streszczenie w języku angielskim, spisy 39 rycin i 45 tabel oraz 8 załączników. Opracowanie składa się z siedmiu rozdziałów, przy czym pierwszy ( Wprowadzenie ) zawiera ustalenia wstępne (cele, zakres, opis procedury i metod badawczych oraz opis podstawowych pięciu grup pozycji literatury), a ostatni ( Podsumowanie, wnioski i rekomendacje ) poświęcony jest rekapitulacji przeprowadzonych badań. Zagadnienia teoretyczne omówione zostały w rozdziałach drugim i trzecim, zaś rozdziały od czwartego do szóstego zawierają część empiryczną pracy. Zwraca uwagę niemal równomierny podział treści w dwóch częściach (pierwszej teoretycznej - do strony 100, i drugiej empirycznej - od strony 101 do 207). Ocena rozprawy pod względem merytorycznym Tematem rozprawy jest zagadnienie przepływu wiedzy pomiędzy aktorami (podmiotami) uczestniczącymi w formalnie określonych porozumieniach o charakterze klastrowym na obszarze Polski Zachodniej (w pięciu województwach: dolnośląskim, lubuskim, opolskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim).
Sam problem badawczy należy uznać za ważny z punktu widzenia współczesnych procesów społeczno-gospodarczych (zarówno z perspektywy przedsiębiorstw i/lub organizacji, jak i planowania rozwoju regionalnego). Wskazuje na to chociażby rosnąca rola wiedzy w procesach gospodarczych, traktowanie jej jako podstawowego czynnika produkcji w analizach gospodarki krajów rozwiniętych. Autor postawił sobie trzy główne cele (s. 10), przy czym dwa miały charakter poznawczy (problemy teoretyczne analizy przepływów wiedzy w organizacjach klastrowych wraz z próbą modelowania tychże przepływów wiedzy w różnych typach tych organizacji oraz empiryczna weryfikacja uwarunkowań, form i mechanizmów przepływów wiedzy w organizacjach klastrowych w Polsce Zachodniej), trzeci zaś charakter aplikacyjny (sformułowanie rekomendacji dla polityki regionalnej w zakresie możliwości i sposobów wspierania przepływów wiedzy w organizacjach klastrowych). Punktem wyjścia do dalszych badań była ogólna hipoteza, zgodnie z którą przepływy wiedzy wynikające z bliskości geograficznej współpracujących podmiotów zachodzą w różnych formach w aktywnych organizacjach klastrowych w Polsce Zachodniej i pozytywnie wpływają na innowacyjność zrzeszonych w nich przedsiębiorstw oraz ich otoczenie regionalne (s.10). Osiągnięcie celów badawczych stało się możliwe przy wprowadzeniu trzech hipotez o bardziej operacyjnym charakterze, przedstawionych jednak dopiero w części empirycznej pracy (s.179-180), po gruntownej analizie literatury przedmiotu. Z punktu widzenia wymagań formalnych, cele pracy zostały określone poprawnie, a autor w planowaniu całego procesu badawczego dodatkowo wspomógł się zestawem konkretnych pytań badawczych. Przedstawiona przez autora analiza literatury odnoszącej się do głównych problemów poruszanych w pracy wywołuje wrażenie niemal pełnej, zarówno w odniesieniu do pojęcia wiedzy (także w ujęciu makroekonomicznym) oraz jej przepływów, pojęcia klastrów i organizacji klastrowych, ujęcia relacyjnego w badaniach geografii społeczno-ekonomicznej, czy wreszcie wobec pojęcia sieci (i analizy sieci). W tym ostatnim zakresie może brak niektórych pozycji odnoszących się do roli koncepcji sieci w zarządzaniu relacjami jednostek terytorialnych, jednak w tym 2
opracowaniu są one jedynie przedstawione jako podmioty stwarzające ramy porozumień klastrowych, a nie ich pełnoprawni uczestnicy. Pełne, krytyczne prześledzenie literatury przedmiotu pozwoliło autorowi na poprawne sformułowanie własnych definicji operacyjnych tytułowych pojęć, zarówno wiedzy (s. 22), jej przepływów (s. 29), czy samej organizacji klastrowej (s. 69). Dodatkowo dosyć dokładnie przedstawiono (istotne z punktu widzenia późniejszych analiz) relacje między klastrem i/lub organizacją klastrową a siecią gospodarczą (siecią biznesu), pominięto chyba tylko jeden aspekt traktowania klastra jako sieci gospodarczej. Z treści pracy wynika, że zestawiono klastry z koncepcją sieci międzyorganizacyjnej (inter-firm network) i relacji ze otoczeniem pozagospodarczym (extra-firm network), pomijając rozważania na temat relacji wewnątrz samego przedsiębiorstwa/organizacji (intra-firm network). Nieco słabiej niż dochodzenie do definicji operacyjnych podstawowych pojęć wypadła próba opisu syntetycznego obrazu przepływów wiedzy w opinii samych interesariuszy. Można zaryzykować stwierdzenie, że trudności autora z uchwyceniem prawidłowości w tej kwestii (mniej niż pół strony komentarza do tabeli ze stron 153-155) wyniknęły częściowo z przyjętego sposobu prezentacji zagadnienia. Autor zebrał i zaprezentował (w tab. XXXVI, na trzech stronach) opinie respondentów w sekwencji od ujęcia normatywnego (jak te przepływy powinny wyglądać), przez deskryptywne (jak faktycznie wyglądają), po instrumentalne (możliwe do zastosowania instrumenty stymulujące przepływy wiedzy). A przecież podstawowym problemem dla skali, kierunku przepływu wiedzy jest raczej różne postrzeganie tych zagadnień przez różnych interesariuszy, stąd zmiana ujęcia w tabeli (dosłownie: zamiana wierszy i kolumn) i przedstawienie obok siebie opinii różnych grup respondentów na to samo (jedno z trzech) ujęcie problemu, dałoby bardziej przejrzysty obraz różnic lub podobieństw w postrzeganiu całego problemu. Ważnym tematem w całej rozprawie jest ustalenie znaczenia bliskości geograficznej w wymianie wiedzy w ramach organizacji klastrowych. Nie można mieć zastrzeżeń do analizy opartej na koncepcji domknięcia terytorialnego tego rodzaju przepływów. Gorzej jest z próbą udowodnienia, że istnieje statystycznie istotna zależność (korelacja) intensywności przepływów wiedzy i odległości 3
geograficznej (hipoteza 1, s.179-180). Pomijając nawet małą liczebność zbiorów, dla których zastosowano testy statystyczne (zastosowano je poprawnie ze świadomością ostrożnego wnioskowania), nie wydaje się zasadne dzielenie podmiotów na grupy według progu odległości na poziomie zaledwie 1 czy 2 kilometrów (klaster w Swarzędzu). Dlatego nie powinna dziwić - prawidłowa skądinąd konstatacja - że wskaźniki statystyczne nie wykazały zależności pomiędzy odległością geograficzną i przepływem wiedzy (s.191). Druga z badanych hipotez szczegółowych (s. 180) wydaje się z kolei być nieco banalna, gdyż zakłada, że gęstość sieci współpracy w organizacji klastrowej jest większa niż gęstość sieci przepływów wiedzy. Inaczej mówiąc, autor zakłada, że współpraca przedsiębiorstw/organizacji nie zawsze wiąże się z transferem wiedzy, co oczywiście jest prawda, gdyż istnieje wiele potencjalnych płaszczyzn, na których zakładana współpraca może się opierać (poza wymianą wiedzy). Równość dwóch wskaźników gęstości sieci oznaczałaby niejako oparcie współpracy firm wyłącznie na przepływie wiedzy. W zasadzie bez istotnych zastrzeżeń można przyjąć sposób weryfikacji trzeciej z hipotez roboczych (o wpływie pozycji/centralności przedsiębiorstwa w sieci przepływów na jego innowacyjność; s. 180). Także niemal wszystkie wnioski końcowe sformułowano prawidłowo, zgodnie z wynikami wcześniej wykonanych analiz cząstkowych. Zwraca uwagę ostrożność autora w formułowaniu dalej idących rekomendacji, co zwykle znamionuje dojrzałe spojrzenie na możliwości wnioskowania w oparciu o zastosowane metody i techniki badań. Ocena rozprawy pod względem metodycznym Zastosowana przez autora procedura badawcza nie budzi poważnych zastrzeżeń. Ze strony przygotowania teoretycznego niezbędne było dokładne prześledzenie zarówno literatury przedmiotu, jak i formalnych dokumentów odnoszących się na poziomie międzynarodowym (UE), krajowym i regionalnym (województwa) do problematyki porozumień klastrowych. Specyfika badanych zagadnień (relacje o charakterze przepływów w organizacjach typu sieci) wymagała 4
posłużenia się metodami badań jakościowych, i takie też zastosował Doktorant. Posłużyły do tego celu dwie odrębne tury indywidualnych wywiadów pogłębionych: i) z grupą 16 interesariuszy aktywnych porozumień klastrowych oraz ii) z przedstawicielami wszystkich uczestników dwóch wybranych porozumień. Zastrzeżenia można mieć jedynie do doboru respondentów w przypadku pierwszego z badań, gdyż na 16 przeprowadzonych wywiadów aż w 11 rozmówcy pochodzili z organizacji zlokalizowanych w województwie wielkopolskim, a tylko pięć innych osób reprezentowało porozumienia z pozostałych czterech województw wchodzących w obszar badań. Do pokazania stopnia powiązań aktorów (uczestników) porozumień klastrowych autor wykorzystał coraz szerzej stosowane (także w geografii) techniki analizy sieciowej. Nie mogąc w tego typu opracowaniu posłużyć się pełnym zestawem wskaźników, pokazujących związki między aktorami danej sieci, wybrano - zasadnie - tylko najważniejsze miary, opisujące relacje w układzie diad (par przedsiębiorstw /organizacji), strukturę całej sieci oraz pozycję pojedynczych przedsiębiorstw/ organizacji. Ocena rozprawy pod względem formalnym Całość rozprawy została napisana dobrym językiem, a sam autor wykazał się umiejętnościami łączenia wielu źródeł o różnym pochodzeniu i zróżnicowanym słownictwie. Uważna lektura pozwala jednak zauważyć niedociągnięcia w postaci błędów interpunkcyjnych (np. s. 46, ostatni wiersz), powtórzeń (np. s. 39: się dokonywać się ), błędów literowych (np. s. 37: podstawy zamiast postawy ), pominięć (s. 18: intuicyjn[i]e ; s. 24, tabela II: w obcej walucie [frankach] szwajcarskich ), błędów składniowych (np. oparte o jakość a nie oparte na jakości, s. 71; o wysoki poziom, s. 103). Niedociągnięcia widoczne są także w redakcji odsyłaczy do rycin (na s. 40: jest ryc. 9, powinno być ryc. 10 ). Na wysoką ocenę zasługuje staranne przygotowanie większości ilustracji graficznych, wykonanych przez samego autora. W tym kontekście drobnym uchybieniem (zaniedbaniem) wydaje się brak opracowania graficznego w przypadku trzech rycin zapożyczonych z innych opracowań. Brak w nich tłumaczenia na język 5
polski kategorii prezentowanych zjawisk (np. ryc. 9, s. 38; ryc. 13-14 ze s. 47-48 z podziałem krajów według poziomu innowacyjności), chociaż w towarzyszącym tym ilustracjom tekście autor dokonał takiej translacji. Niezbyt zrozumiałe z punktu widzenia czytelności wykresu jest też przedstawienie liczby porozumień klastrowych na ryc. 24 (s. 128) według kolejnych sekcji PKD, a nie według malejącej liczby tych porozumień (ewentualnie według sektorów II i III) czy też podział ryc. 26 na dwie części prezentowane na kolejnych stronach (s. 130-131). Wątpliwości budzi także potraktowanie treści prezentowanych na s. 45 jako rycina (ryc. 12), gdy w istocie jest to sam tekst (czyli raczej tabela). Praca zawiera poprawnie sporządzony bardzo obszerny spis wykorzystanej literatury przedmiotu. Brak w nim jednak pewnej konsekwencji w układzie alfabetycznym autorów (np. pozycje autorstwa G. Gorzelaka, J. Grzeszczaka czy S. Piotrowskiego). Zestawienie ponad 280 pozycji drukowanych mylnie (inaczej, niż w tekście samej pracy) podaje także odniesienia do kilku prac, np. Toffler 1986, s. 31, a w spisie 1980, 1990, 2006; Chojnicki, Czyż 2004, s. 33, a w spisie 2006 i 2008). W treści autor podaje też źródła, których potem nie umieszcza w spisie (np. Koszel 2015, s.17; Truskolaski 2014, s. 29; Rogers 1983, s.39; Jensen i in. 2007, s.43; Gordon i McCann 2000, s.69; czy Schrader 1991, s. 80). Nie potrafię inaczej tego wytłumaczyć, chyba tylko zbyt pospiesznym przygotowywaniem rozprawy do druku. Nawet przedstawiona powyżej lista drobnych niedociągnięć nie zmienia ogólnie wysokiej oceny przygotowania pracy pod względem językowym, wraz z opracowaniem graficznym. Wniosek końcowy Pomimo wzmiankowanych powyżej zastrzeżeń, należy stwierdzić, że praca mgr. Wojciecha Dyby jest wartościowym opracowaniem, posiada wiele zalet. Do głównych zaliczam: i) dogłębne przedstawienie tła teoretycznego zagadnienia przepływu wiedzy między przedsiębiorstwami; 6
ii) pokazanie umocowania zjawiska organizacji klastrowych w dokumentach strategicznych (na poziomie Unii Europejskiej, Polski i poszczególnych województw Polski Zachodniej); iii) pogodzenie dwóch podejść (przestrzennych i aprzestrzennych relacji podmiotów w organizacji klastrowej); iv) włączenie technik analizy sieci do prezentacji złożonych powiązań (ich liczby, kierunków, intensywności) uczestników porozumień klastrowych. Po uwzględnieniu przedstawionych w recenzji uwag stwierdzam, że jako całość rozprawa mgr. Wojciecha Marcina Dyby pt. Przepływy wiedzy w organizacjach klastrowych w Polsce Zachodniej spełnia wymogi stawiane rozprawom doktorskim, określone w ustawie z dnia 14 marca 2013 r. O stopniach i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65, poz. 595, z późn. zm.), stanowi bowiem oryginalne rozwiązanie problemu naukowego i dowodzi ogólnej wiedzy teoretycznej kandydata w danej dziedzinie naukowej. W związku z tym wnioskuję o dopuszczenie rozprawy do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 7