Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia na budowie struktury organizacyjne Dr inż. Jerzy Obolewicz, Politechnika Białostocka 4 1. Wprowadzenie Przedsiębiorstwa prowadzące działalność na obszarze UE zmierzają do osiągnięcia określonego celu. Takim celem może być zysk ekonomiczny, tymczasowa trwałość lub dobrobyt swoich pracowników. Z zasady dostosowują swoje działania do warunków otoczenia poprzez produkcję i dostarczanie produktów i usług na rynek [1]. Produkcja może odbywać się w sposób tradycyjny lub projektowy [2]. Produkcja odbywająca się w sposób tradycyjny jest powszechnie uznawanym w UE procesem logicznym: projekt produkcja sprzedaż produktu. W produkcji opartej na projektach, tradycyjny porządek odbywa się poprzez: sprzedaż pomysłu klientowi (inwestorowi) podpisanie kontraktu opracowanie niepowtarzalnego produktu dostosowanego do zmieniających się wymagań klienta. W takim ujęciu projekt traktowany jest jako tymczasowa organizacja działań prowadzona w celu stworzenia niepowtarzalnego produktu lub usługi. Produkcja odbywa się na podstawie zrealizowanych produktów i koncentruje się na zespołach tymczasowych, których członkowie funkcjonując w określonej strukturze dążą do osiągnięcia wspólnego celu. W przemyśle krajów UE, w tym również w Polsce, projekty są realizowane sporadycznie, gdyż przedsiębiorstwa nie są przygotowane do pracy zgodnie z podejściem procesowym [3]. Wynika to ze stosowania przez nich tradycyjnych Działy pomocnicze struktur organizacyjnych. Projekty są wykonywane przez stałe zespoły, niezależnie od normalnej produkcji przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa stosujące zarządzanie przez projekty mogą prowadzić działalność zgodnie z dwoma rodzajami procesów: biznesowymi i projektowymi. Procesy biznesowe są działaniami ciągłymi i powtarzającymi się, w wyniku których powstają czynności rutynowe, co wpływa na uzyskanie formalizacji i normalizacji. W ramach procesów projektowych są to działania, które nie opierają się na rutynowych czynnościach i nie są w dużym stopniu powtarzające się. Nie ma wtedy możliwości usprawniania czy normalizacji. Na budowlanym rynku europejskim projekty zarządzane są przez organizacje przygotowane do obu form działalności [4]. Obejmują one normalną (biznesową) działalność przedsiębiorstwa, która odpowiada składanym zamówieniom z rynku czy też podpisanym kontraktom. Zespoły robocze nie są stałe. Zarządzanie projektami na poziomie produkcji współistnieje z zarządzaniem przez projekty. W procesie produkcji budowlanej bierze udział wielu uczestników powoływanych przez inwestorów, projektantów, wykonawców czy podwykonawców, którzy współdziałają ze sobą w dążeniu do wspólnego celu [5]. Taka sytuacja wynika z dynamiki rynku budowlanego, na którym przedsiębiorstwa muszą nieustannie dostosowywać swoją organizację do wymagań otoczenia wynikającą z braku ciągłości produkcji, np. poprzez podpisywanie nowych kontraktów. Przedsiębiorstwa budowlane prowadząc określone roboty budowlane przekształcają projekty w obiekty elementy infrastruktury, które zaczynają się od otrzymania zlecenia lub podpisania kontraktu z klientem. Realizacja robót budowlanych opar- Kierownictwo przedsiębiorstwa Dział: Jakość Dział: BHP Dział: Środowisko Dział: Badania i rozwój Działy techniczne Rys. 1. Ogólna struktura organizacyjna w przedsiębiorstwie budowlanym
Dział administracyjny Rys. 2. Przykład struktury organizacyjnej działów pomocniczych wspierających pion inżynieryjny Roboty budowlane Grupa kontraktów A Grupa kontraktów B Dział ksi ęgowości Dział kadr Prawnik Dział ogólny Zespół na budowie B1 Zespół na budowie B2 Zespół na budowie B3 Grupa kontraktów C Rys. 3. Przykładowa struktura działów inżynieryjnych w przedsiębiorstwie budowlanym ta jest na projekcie. Miejsce prowadzenia robót zlokalizowane jest tam, gdzie powstaje dany element infrastruktury. Działania takie powodują, że przedsiębiorstwa budowlane prowadzą prace na różnych budowach, na których w projekcie zaplanowane zostały roboty. Wykonując dany projekt, przedsiębiorstwo budowlane koordynuje działania dostawców i podwykonawców, którzy dostarczają niezbędne zasoby, takie jak: siła robocza (własna lub podwykonawców), maszyny i urządzenia (własne lub podwykonawców), materiały, wyposażenie, pojazdy i pomieszczenia biurowe. Działy pomocnicze Działy techniczne Wsparcie techniczne Projektowanie Konsultacje terenowe Działy handlowo-marketingowy Public Relations Dział przygotowania przetargów Zaopatrzenie Materiały Wyposażenie Podwykonawcy 2. Strutkura organizacyjna jako narzędzie zarządzania w europejskim przedsiębiorstwie budowlanym Dla prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa budowlanego niezbędnym staje się podział, grupowanie i koordynacja obowiązków i zadań w firmie. Służy temu struktura organizacyjna, która obejmuje: proces decyzyjny ukierunkowany na zadanie; hierarchię służbową; zakres kontroli; decentralizację; grupowanie działań. Do celów praktycznych, bezpieczną organizację przedsiębiorstwa budowlanego można definiować jako strukturę zmierzającą do ustalonego przez siebie celu utrzymania odpowiedniego poziomu pracowników. Specyfika budownictwa powoduje, że organizacja przedsiębiorstwa budowlanego jest dwupoziomowa. Pierwszy poziom stanowi kierownictwo przedsiębiorstwa (tzw. naczelne kierownictwo wraz z odpowiednim zespołem współpracowników) o dość stabilnej organizacji, a drugi kierownictwo budowy wraz z zespołami pracowników (w wielu przypadkach podwykonawców) o bardzo zmiennej strukturze zależnej od rodzaju zadania, wielkości i czasu trwania budowy itp. właściwa organizacja każdej budowy niż samego przedsiębiorstwa. Ogólną strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa przedstawiono na rysunku 1. Działy pomocnicze struktury pełnią funkcje zaplecza (np. administracyjne, telekomunikacyjne itd.) w stosunku do działu inżynieryjnego. Komórki liniowe poszczególnych działów mają określone funkcje kierownicze w stosunku do zasobów ludzkich oraz funkcje techniczne w odniesieniu do działań produkcyjnych przedsiębiorstwa. W unijnych firmach budowlanych [6] linia zaplecza jest zazwyczaj dzielona na piony: administracyjny i handlowy (rys. 2). W pionie działu pomocniczego poszczególne komórki mają określone zadania obejmujące poszczególne funkcje np. ogólne (recepcja, ksero, telefony komórkowe, laptopy, poczta elektroniczna, Internet, infranet), finanse, księgowość, kadry czy dział prawny. Komórki te są pomocne w przekazywaniu informacji między centralą, oddziałami oraz wszystkimi czynnymi budowami. W pionie działu handlowo-marketingowego 5
Przedsiębiorstwo budowlane Naczelne kierownictwo Dyrektor działu robót budowlanych Kierownik budowy Budowa komórki działu Public Relations zajmują się informacją marketingową, w tym informacją publiczną, zaś pracownicy działu przygotowania przetargów sporządzaniem dokumentacji przetargowej. Inwestor Projektant Inspektor nadzoru inwestorskiego Otoczenie Rys. 4. Kierownik budowy jako ogniwo łączące przedsiębiorstwo budowlane z pozostałymi uczestnikami procesu budowlanego Państwowa Inspekcja Pracy Rada Ochrony Pracy Dział techniczny przedsiębiorstwa budowlanego, często zwany inżynieryjnym, zazwyczaj dzieli się na trzy działy: robót budowlanych, wsparcia technicznego oraz działu zaopatrzenia (rys. 3). Parlament Rada Ministrów Dział robót budowlanych odgrywa podstawową rolę w przedsiębiorstwie budowlanym, gdyż grupuje zespoły robocze zgodnie z ich umiejscowieniem geograficznym, rodzajem wykonywanych robót, odbiorców itd. Po wygranym przetargu w firmie (przepływ informacji pomiędzy komórkami liniowymi) jest wybierany zespół odpowiedzialny za realizację umowy na wykonanie inwestycji (np. grupa kontraktów B na rysunku 3). Zespół ten tworzy własną strukturę wewnętrzną konieczną do wykonania określonych robót budowlanych (np. na budowie B2). Dział wsparcia technicznego zapewnia pomoc w zakresie projektowania, np. sporządzania projektów uzupełniających, czy szczegółowego przeliczania kosztów. Dział zaopatrzenia zajmuje się zapewnieniem zasobów (robocizny, materiałów, sprzętu) dla danego kontraktu, tj.: ludzi, poprzez wykorzystanie własnych pracowników lub korzy- Ministerstwo Zdrowia Ministerstwo Gospodarki i Pracy Inne ministerstwa Wyższy Urząd Górniczy Główny Inspektor Urząd Dozoru Technicznego Zakład Ubezpieczeń Społecznych Główny Urząd Statystyczny CIOP PIB Inne instytuty naukowo badawcze Wojewódzcy Inspektorzy Sanitarni Inspektorzy Dozoru Technicznego Inne służby inspekcji Służba BHP Przedsiębiorstwo budowlane Służba medycyny pracy Organizacje pracodawców Komisja BHP Zakładowe organizacje związków zawodowych Budowa Kierownik budowy Społeczna Inspekcja Pracy Ponadzakładowe organizacje związków zawodowych Rys. 5. Otoczenie instytucjonalne kierownika budowy w obszarze zarządzania bezpieczeństwem i ochroną zdrowia 6
ziemnych Inżynier budowy Podwykonawca A Podwykonawca B Majster robót ziemnych Brygadzista robót ziemnych Brygada robót ziemnych posadowieniowych stanie z podwykonawców; materiałów niezbędnych do wyko nania obiektu budowlanego; sprzętu (maszyn, urządzeń, narzędzi), poprzez wykorzystanie własnej bazy sprzętowej lub wydzierżawienie czy zlecanie firmom specjalistycznym (może to być np. sprzęt podwykonawców robót). Centralnym ogniwem spajającym roboty budowlane na budowie jest kierownik budowy, który zarządza zasobami ludzkimi, materiałami i sprzętem. Specyfika produkcji budowanej wymaga pokonywania określonych trudności w zarządzaniu budową. Wynikają one z geograficznego rozproszenia i stacjonarności infrastruktury. Prace budowlane wymagają zastosowania centralizacji, w przeciwieństwie do powszechnie stosowanej w innych firmach decentralizacji. Z wymienionych powodów struktura organizacyjna budowy powinna być prosta i w jasny sposób określać linie zależności, a jednocześnie na tyle elastyczna, aby możliwe stało się odpowiednie dostosowanie się do warunków otoczenia. Kierownik budowy występuje jako Kierownik budowy Rys. 6. Przykładowa struktura organizacyjna budowy Technik budowy. Majster wykończeniowych łącznik pomiędzy makroorganizacją firmy a mikroorganizacją budowy. Z jednej strony pełni funkcję przedstawiciela wykonawcy jest elementem struktury przedsiębiorstwa i stanowiąc jego ostatni element, a drugiej strony pełni najwyższą funkcję kierowniczą na placu budowy (rys. 4). W obu przypadkach kierownik budowy funkcjonuje w określonym otoczeniu instytucjonalnym (rys. 5). Kierownikowi budowy podlegają osoby odpowiedzialne za realizację robót na budowie, zapewnienie odpowiedniej jakości, zapobieganie różnym rodzajom ryzyka czy pomiary geodezyjne. Mogą to być kierownicy poszczególnych robót budowlanych, majstrowie, inżynierowie, technicy, czy brygadziści. Przykładową strukturę organizacyjną budowy przedstawiono na rysunku 6. 3. Zarządzanie bezpieczeństwem i ochroną zdrowia na budowie i ochroną zdrowia jest częścią ogólnego zarządzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymania polityki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy [7, 8]. i ochroną zdrowia powinno być analizowane w dwóch różnych obszarach, które są ze sobą ściśle powiązane. Po pierwsze w przedsiębiorstwie budowlanym, a po drugie w poszczególnych projektach. i ochroną zdrowia w obszarze przedsiębiorstwa budowlanego może bazować na serii norm PN-N 18000 [9]. Narzędzie to pozwala na prawidłowe prowadzenie działań zapobiegawczych w firmie poprzez: 1. opracowanie polityki zapobiegania: zdefiniowanie zasad, zobowiązania i cele, wdrażanie ciągłego doskonalenia, integrację działań zapobiegawczych, wykazanie zainteresowania ze strony kierownictwa przedsiębiorstwa budowlanego; 2. zorganizowanie działań: przydzielenie (oddelegowanie pracowników) do służb zapobiegawczych, delegowanie zadań, powołanie komisji bezpieczeństwa i higieny pracy, stworzenie warunków do powstawania grup roboczych i organizowania zebrań (spotkań) pracowników; 3. ocenę ryzyka: identyfikację, eliminację, ocenę wstępną, weryfikację okresową; 4. planowanie: zaplanowanie zredukowania ryzyka, informowanie, szkolenie pracowników w zakresie ryzyka, kontrolowanie, 7
[4] planowanie [3] ocena ryzyka [5] realizacja i koordynacja [6] kontrolowanie doskonalenie [1] opracowanie polityki kierownik budowy: przedstawiciel firmy wykonawczej. Kierownik budowy jest osobą odpowiedzialną za bezpieczeństwo i ochronę zdrowia na budowie. Zarządza on bezpieczeństwem i ochroną zdrowia, przy wsparciu uczestników procesu budowlanego realizujących dany projekt. [2] zorganizowanie działań Rys. 7. Schemat działań zapobiegawczych w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w przedsiębiorstwie budowlanym przeciwdziałanie przewidzianym zdarzeniom i zmianom; 5. realizację i koordynację działań: wdrożenie procedury, udokumentowanie działań, koordynację działań wewnątrz firmy i z otoczeniem; 6. kontrolę: ocenę skuteczności poszczególnych elementów zarządzania bezpieczeństwem i ochroną zdrowia, planowanie strategiczne, planowanie dalszego doskonalenia działań w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Schemat działań zapobiegawczych w obszarze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w przedsiębiorstwie budowlanym przedstawiono na rysunku 7. i ochroną zdrowia w realizowanych projektach obejmuje działania uczestników procesu budowlanego, którzy realizują dany projekt. W celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania profilaktyki, przy realizacji projektu należy uwzględnić następujących uczestników procesu budowlanego [10], takich jak: inwestor (właściciel): dowolna jednostka lub podmiot prawny, dla którego realizowany jest projekt, projektant: autor projektu technicznego, kierownik projektu: osoba powołana przez inwestora odpowiedzialna za kontrolowanie prac budowlanych, koordynator działań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na etapie przygotowania projektu: osoba powołana przez inwestora lub projektanta w czasie przygotowania projektu, koordynator działań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na etapie realizacji projektu: osoba powołana przez inwestora lub kierownika budowy w czasie realizacji projektu, generalny wykonawca: dowolna firma budowlana, której przyznano realizację projektu, współpracująca z inwestorem, BIBLIOGRAFIA [1] Health and safety at work In Europe (1999 2007). A statistical portrait. European Commission Employment, Social Affaire and Equal Opportunities. Eurostat 2010 edition [2] Pellicer E., Yepes V. i inni, Zarządzanie budową; Wyd. Poltext ; Warszawa 2009 [3] Obolewicz J., Koordynacja na budowach; Warsztaty Inżynierów Budownictwa: Konferencja Naukowo- -Techniczna PROBLEMY PRZYGOTOWANIA I REALIZACJI INWESTYCJI BUDOWLANYCH, Puławy 2009 [4] Obolewicz J., Balic SeaTtrade Union Network on Heath and Safety jako głos w społecznym dialogu na temat, w: Wybrane aspekty zarządzania wiedzą w organizacji, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych, Poznań, 2005 [5] Prawo budowlane z 7 lipca 1994 r. Stan prawny na 20 lipca 2010 r. [6] Obolewicz J., Wpływ wejścia Polski do Unii Europejskiej na ochronę pracy w sektorze budowlanym; Zarządzanie i Edukacja nr 63/2009; Wyższa Szkoła im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2009 [7] Obolewicz J., Wpływ wejścia Polski do Unii Europejskiej na ochronę pracy w sektorze budowlanym, Zarządzanie i Edukacja nr 63/2009; Wyższa Szkoła im. Bogdana Jańskiego; Warszawa 2009 [8] Ejdys J., Lulewicz A., Obolewicz J., w przedsiębiorstwie; Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 2008 [9] Normy serii PN-N-18000 [10] Dyrektywa CEE 92/57 w sprawie wdrożenia minimalnych wymagań na tymczasowych lub ruchomych budowach (ósma szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) www.przegladbudowlany.pl/archiwum Archiwum od ręki archiwalne spisy treści na stronach www 8