Irena Mazurek Psycholog Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej Nr 2 w Zamościu Trudności w czytaniu Wiele dzieci przystępujących do nauki czytania i pisania nie osiąga w tym zakresie zadowalających efektów. Pomimo wysiłków nauczycieli, rodziców słabo opanowują one lub uczą się dużo dłużej tych podstawowych umiejętności niezbędnych w szkole i w życiu. Przyczyny niepowodzeń w nauce są złożone. Jedną z nich jest niska sprawność intelektualna (inteligencja niższa niż przeciętna lub upośledzenie umysłowe). Inne przyczyny to: zaniedbanie środowiskowe bądź dydaktyczne, wady zmysłów (wzroku, słuchu), schorzenia neurologiczne (mózgowe porażenie dziecięce, epilepsja), dysleksja rozwojowa (dysleksja, dysortografia, dysgrafia) (Bogdanowicz, Adrjanek 2004). Rozpoznanie przyczyn niepowodzeń w nauce czytania jest złożone i wymaga nieraz udziału wielu specjalistów: psychologów, pedagogów, nauczycieli, lekarzy. Obecnie wiele dzieci pochodzi z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i porodu, co ma istotny wpływ na funkcjonowanie mózgu i całego układu nerwowego. Obserwuje się u nich dysharmonie w rozwoju psychomotorycznym. Dotyczy to motoryki dużej opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy (np. trudności z utrzymaniem równowagi, brak raczkowania, obniżone napięcie mięśniowe, opóźnienie chodzenia). Często opóźniony jest także u dzieci rozwój motoryki małej - motoryki rąk, a także koordynacji wzrokowo-ruchowej (np. trudności z budowaniem konstrukcji z klocków). Wiele dzieci jest mało zręcznych manualnie, nieporadnych w samoobsłudze nie potrafią zapinać guzików, wiązać sznurowadeł, nawlekać koralików. Mają również problemy z rysowaniem. Także opóźniony rozwój mowy, wady wymowy, mają istotny wpływ na opanowywanie przez dzieci umiejętności czytania i pisania. Często współwystępują przy tym zaburzenia słuchu fonemowego (różnicowanie głosek/fonemów), trudności z pamięcią fonologiczną, sekwencyjną (kłopoty z zapamiętywaniem np. nazw dni tygodnia, miesięcy, pór roku). Opóźnienie rozwoju lateralizacji czyli obserwowanie braku ustalenia ręki dominującej oburęczność, obuoczność, również może przyczynić się do trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci. Żyjemy w świecie, w którym ludzie coraz mniej czytają. Media podają informacje o niskim poziomie czytelnictwa w naszym kraju. Czytanie książek wymaga skupienia i czasu. Dawniej czytanie było możliwością poznawania świata, który był mniej dostępny niż obecnie. Teraz wiele informacji jest osiągalnych w Internecie - łatwo i szybko można je zdobyć. Często są to jednak informacje powierzchowne. Niektóre dzieci nie mają obecnie przykładu i zachęty do czytania ze strony rodziców, którzy sami rzadko sięgają po książki, czasopisma, a posługują się jedynie mediami elektronicznymi. Należy pamiętać, iż czytanie jest bardzo ważnym sposobem rozwijania wyobraźni oraz myślenia. Czytanie jest też niezbędne na kolejnych poziomach edukacji. 1
Symptomy dysleksji rozwojowej jak obserwować własne dziecko Trudności w czytaniu i pisaniu dostrzegane są u dzieci najczęściej w okresie nauczania początkowego, a powinno się je zauważać w okresie przedszkolnym i w klasie 0, gdy dziecko zaczyna uczyć się czytania. Symptomy zapowiadające przyszłe trudności w czytaniu i pisaniu powinny zostać ujawnione jeszcze przed podjęciem nauki szkolnej. Są to objawy nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego, a więc opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych oraz funkcji ruchowych, które leżą u podstaw uczenia się czytania i pisania. Mówimy wówczas o ryzyku dysleksji. Może ono także dotyczyć dzieci pochodzących z nieprawidłowej ciąży i porodu oraz tych, u których w rodzinach występowały podobne zaburzenia (Bogdanowicz, 1997). W wieku niemowlęcym i poniemowlęcym do symptomów dysleksji należą opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym. Dziecko późno wypowiada pierwsze słowa, zdania. Późno zaczyna chodzić, biegać, jest mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze. Nie próbuje samo rysować. W wieku przedszkolnym jako symptomy dysleksji podaje się: słabą sprawność ruchową w zakresie całego ciała, małą sprawność ruchową rąk, słabą koordynację wzrokoworuchową, opóźniony rozwój lateralizacji, zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej, opóźniony rozwój mowy, nieprawidłową artykulację wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, zapamiętywaniem nazw, neologizmy i agramatyzmy w wypowiedziach (Tomaszewska, 2001). W klasach młodszych wskaźnikami dysleksji są: słabe postępy w czytaniu niezależnie od metody nauczania, poważne trudności z pisaniem, nawet dziwaczne pismo, czasem niemożliwe do odczytania. Występują znaczne pomyłki w interpunkcji i gramatyce, mylenie liter o podobnym kształcie, opuszczanie lub mylenie krótkich wyrazów, niestaranne lub błędne formowanie litery, pomyłki dotyczące stosowania wielkich liter, odwrócenia lustrzane liter lub całych słów w pisaniu i czytaniu, mylenie liter o podobnym brzmieniu, zlewanie się liter w wyrazie. Występują także trudności w przepisywaniu z tablicy, trudności z utrzymaniem narzędzia pisarskiego spowodowane nadmiernym napięciem mięśni, męczliwością. Wskaźnikami dysleksji w mowie będą: błędne porządkowanie sekwencyjne dźwięków w czytaniu czy powtarzaniu słów, skracanie słów, trudności w przywołaniu nazwy przedmiotu. W innych dziedzinach i w działaniu mogą występować trudności: w wykonywaniu dwu lub więcej zadań naraz, zwłaszcza gdy mają charakter językowy, np. skakanie, tańczenie i mówienie rymów, recytowanie wiersza; trudności w zapamiętywaniu dat, adresów, numerów telefonu; problemy z sekwencjami np. dni tygodnia, miesiące, alfabet, porządek wyrazów w zdaniu, połączenia numerów, tabliczka mnożenia, trudności w zapamiętywaniu krótkich sekwencji np. liczb, poleceń itp.; mylenie kierunków: prawy/lewy, góra/dół, w czasie przed/po. Ponadto mogą występować: zaburzona lateralizacja, problemy ze zrozumieniem pojęć tj. wczoraj-dzisiaj-jutro, trudności w wykonywaniu prostych pamięciowych obliczeń, w wywiadzie opóźnienie rozwoju mowy, trudności w czytaniu i pisaniu występujące w historii rodziny. W późniejszych etapach nauki na występowanie dysleksji wskazują: brak umiejętności płynnego czytania lub takie trudności, które sprawiają że uczeń nie może podołać wymaganiom szkolnym w klasach starszych; słaba automatyzacja czytania lub opuszczenie wyrazów, zgadywanie, opuszczanie fraz i ignorowanie wskazówek interpunkcyjnych; unikanie czytania za wszelką cenę dziecko nigdy nie czyta dla przyjemności; 2
nieporozumienia w czytaniu wynikłe ze słabej jego sprawności; ogólny poziom intelektualny przewyższający wykonanie żądań w zakresie czytania i pisania. Oprócz tego obserwuje się: zaburzone pisanie, które może być trudne do odczytania i zrozumienia; niekonsekwencję w pisaniu, nawet jeśli chodzi o wcześniej wyćwiczone i zapamiętane wyrazy; błędną wymowę, kłopoty z zapamiętaniem wypowiedzianego wyrazu; trudności w zrozumieniu sekwencji czytanych głośno lub poleceń; trudności w odpowiadaniu na pytania, które polegają na interpretacji własnej pracy pisemnej; niezdolność do zapamiętania wyrazów i zwrotów dyktowanych. Wiele dzieci dyslektycznych doznaje trudności w matematyce, bowiem dysleksja wpływa na zdolność czytania, a przez to na rozumienie zadań z treścią, uczenie się tabliczki mnożenia, rozumienie pojęć związanych z przestrzenią i czasem, różnicowanie znaków matematycznych, liczenie w pamięci (Krasowicz-Kupis, 2002). Ponadto dysleksja może być przyczyną trudności w nauce geografii (zła orientacja na mapie), geometrii (rysunek uproszczony, schematyczny), chemii (łańcuchy reakcji chemicznych), historii (zapamiętanie nazwisk, nazw), biologii (opanowanie terminologii), języków obcych. Każde dziecko może mieć nieco inne objawy zaburzeń i problemy w nauce. Wskazuje to na potrzebę udzielania mu pomocy z uwzględnieniem indywidualnych, specjalnych potrzeb edukacyjnych (Bogdanowicz, 1999). Jak można pomóc dzieciom z trudnościami w czytaniu i pisaniu? Wskazania do pracy dla rodziców. Co rodzice powinni: zrozumieć problem dziecka (dziecko nie jest leniwe czy niezdolne, ono po prostu wymaga właściwie ukierunkowanej pomocy), poznawać jego mocne strony, umacniać w dziecku pozytywne wartości, zainteresowania, zapewnić mu optymalne warunki do pracy: Podstawowe zasady organizacji pracy z dzieckiem w domu: Odrabianie lekcji i wykonywanie dodatkowych zadań zawsze w tym samym miejscu (najlepiej przy własnym biurku), najlepiej o tym samym czasie, bo to wspomaga gotowość dziecka do uczenia się. Pamięć pracuje sprawniej, gdy dziecko jest zrelaksowane, a zatem ważny jest odpoczynek przed przystąpieniem do pracy. Miejsce powinno być uprzątnięte, bez zbędnych przedmiotów przykuwających wzrok dziecka i rozpraszających jego uwagę. Po jednej stronie biurka zaleca się ustawić zieloną roślinę, na którą dziecko będzie mogło skierować zmęczony czytaniem wzrok. Trzeba zadbać o ciszę wyłączyć telewizor, sprzęt grający, a nawet telefon. Mózg wymaga rozgrzewki, czyli ćwiczeń wstępnych; najlepsze są ćwiczenia, które mają formę zabawy. W pracy warto wykorzystać skojarzenia, dzięki którym więcej i lepiej się zapamiętuje. Podczas ćwiczeń czytania nie powinno się przybierać zbyt wygodnej pozycji, bo to rozleniwia i nie sprzyja aktywności umysłowej. wzmacniać pozytywnie, czyli nagradzać pochwałą nawet za drobne sukcesy; nadzorować dodatkową, systematyczną pracę, analizować trudności. 3
Ćwiczenie czytania Czytanie na raty M. Bogdanowicz (1997, 2002): Czytanie na raty to sposób czytania intuicyjnie stosowany przez rodziców, który Autorka ujęła w określoną formę postępowania. Struktura, przejrzystość i niezmienność postępowania to walory zapewniające skuteczność doskonalenia umiejętności czytania i wytworzenia motywacji do samodzielnego sięgania po książkę. Sposób ten został zaproponowany w latach 70, sprawdzony w doświadczeniach Autorki z własnymi dziećmi oraz pacjentami poradni psychologicznej. Jest bliski naturalnym, intuicyjnym i skutecznym zachowaniom rodziców. Jeden z jego pierwszych opisów został zamieszczony w Receptach na dobre czytanie i pisanie, ponieważ ten sposób czytania z dzieckiem okazał się pożyteczną i skuteczną techniką (Bogdanowicz 2002). Przygotowanie do rozpoczęcia czytania dla młodszego ucznia Wybranie i wskazanie do przeczytania przez dziecko kilku najtrudniejszych wyrazów we fragmencie tekstu, który będzie czytany. Wskazana jest pomoc w przeczytaniu tych wyrazów (jeśli to konieczne) oraz stwierdzenie, czy dziecko rozumie ich znaczenie (wyjaśnienie wyrazów, jeśli są dla dziecka niezrozumiałe). o DZIECKO czyta na głos (zależnie od możliwości: od jednej linijki tekstu do strony). o DZIECKO czyta razem z DOROSŁYM na głos chórem (dorosły nieco ciszej). o DOROSŁY czyta dziecku na głos (dwa trzy razy więcej). o DZIECKO czyta samo po cichu (cztery razy więcej). Powtórzenie całego cyklu (punkty 1 4). o Streszczenie przeczytanego tekstu: A teraz opowiedz mi, co przeczytałaś/łeś, Streszczenie przeczytanego tekstu (ustne opowiadanie) lub dyskusja nad tekstem. Praca z uczniem starszym 1. Dziecko czyta na głos (zależnie od możliwości: od pół do strony). 2. Dorosły czyta dziecku na głos (trzy razy więcej tekstu niż w p. 1). 3. Dziecko czyta samo po cichu (cztery razy więcej tekstu niż w p. 1). 4. Powtórzenie całego cyklu (p.1-3). 5. Streszczenie przeczytanego tekstu: ustne w formie opowiadania lub pisemne w formie planu bądź wypracowania. Zamiast streszczenia można prowadzić dyskusję nad tekstem. 6. Podsumowanie przeczytanego rozdziału streszczenie rozdziału i dyskusja nad wybranymi problemami. Książka mówiona Książki mówione są to audiobooki z nagraniami lektur szkolnych, które przyśpieszają u dzieci proces czytania lektur. Można je wypożyczać w bibliotekach, ale też słuchać ich przez internet. Można z nich korzystać jednocześnie słuchając i śledząc tekst książki. Nagrania lektur szkolnych, czytane i interpretowane przez znanych aktorów, mogą być dla dzieci ciekawym sposobem do zapoznawania się z lekturami. 4
Doskonalenie poprawności ortograficznej pisma. Zasada podstawowa to nauczyć dziecko stałego korzystania ze słowniczka ortograficznego. Dyktando w 10 punktach - z komentarzem ortograficznym 1. Umów się z dzieckiem, że codziennie będziecie robić dyktando obejmujące 3 zdania. Wymyślcie wspólnie nagrodę po każdym tygodniu pracy. 2. Zaznacz w książce dziecka 3 zdania i przeczytaj na głos pierwsze zdanie. 3. Dziecko powtarza zdanie i omawia pisownię każdego wyrazu (podaje zasady pisowni). 4. Dziecko zapisuje zdanie (podobnie postępuje z następnymi zdaniami). 5. Dziecko samodzielnie sprawdza cały napisany tekst. 6. Dorosły sprawdza tekst. Jeżeli znajdzie błędy, podaje ich liczbę. 7. Dziecko ponownie sprawdza tekst z pomocą słownika ortograficznego. 8. Dorosły sprawdza poprawiony tekst. Jeżeli nadal są błędy, wskazuje tekst, z którego dyktował zdania. 9. Dziecko porównuje napisany tekst ze wzorem i ostatecznie poprawia błędy. 10.Dziecko opracowuje błędnie napisane wyrazy (np. podaje zasady pisowni, wyrazy pokrewne, odmienia wyraz przez przypadki, wymienia na inne formy, robi z nich krzyżówkę, rebus, układa z nimi zdania itp.). Uwagi: Podstawowym założeniem stosowania techniki: dyktando z komentarzem ortograficznym jest przeświadczenie o możliwości utrwalenia zasad pisowni i wytworzenia pełnej świadomości ortograficznej przez przekształcenie się nawyku "głośnego myślenia" - określenia zasad pisowni w nawyk cichego przypominania ich sobie podczas pisania. Kolejnym zadaniem ćwiczenia jest wytworzenie nawyku dokładnego sprawdzania i poprawiania każdej pracy pisemnej po napisaniu. Dziecko ma prawo do popełnienia błędu, ale nie ma prawa pozostawić go bez poprawienia. Warunkiem uzyskania tych efektów jest wykonywanie omawianego ćwiczenia krótko, lecz systematycznie oraz zawarcie umowy z dzieckiem co do czasu pracy (codziennie), liczby dyktowanych zdań (zawsze tej samej) oraz nagrody (po każdym tygodniu ćwiczeń). W ten sposób dziecko nie będzie usiłowało tych spraw stale z nami negocjować. Tak więc ćwiczenie "dyktando w 10 - punktach" ma: a. utrwalić znajomość zasad pisowni, b. wytworzyć nawyk stałego przywoływania zasad ortograficznych podczas pisania, c. wytworzyć nawyk stałego sprawdzania napisanego tekstu, a więc poczucie ODPOWIEDZIALNOŚCI za napisany tekst Dekalog dla rodziców dzieci dyslektycznych NIE - "nie czyń bliźniemu, co Tobie niemiłe". 1. Nie traktuj dziecka jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego lub leniwego. 2. Nie karz, nie wyśmiewaj dziecka w nadziei, że zmobilizujesz je to do pracy. 5
3. Nie łudź się, że dziecko "samo z tego wyrośnie", "weźmie się w garść", "przysiądzie fałdów" lub że ktoś je z tego "wyleczy". 4. Nie spodziewaj się, że kłopoty dziecka pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i skończą się w młodszych klasach szkoły podstawowej. 5. Nie ograniczaj dziecku zajęć pozalekcyjnych, aby miało więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń. TAK - "strzeżonego Pan Bóg strzeże". 6. Staraj się zrozumieć swoje dziecko, jego potrzeby, możliwości i ograniczenia, aby zapobiec trudnościom szkolnym. 7. Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności dziecka: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj się ze specjalistą (psychologiem, pedagogiem, logopedą). 8. Aby jak najwcześniej pomóc dziecku: zaobserwuj w codziennej pracy z dzieckiem, co najskuteczniej mu pomaga, korzystaj z odpowiedniej literatury i fachowej pomocy nauczyciela - terapeuty (w formie terapii indywidualnej i grupowej), bądź w stałym kontakcie z nauczycielem i pedagogiem szkolnym. 9. Bądź życzliwym, pogodnym, cierpliwym przewodnikiem i towarzyszem swego dziecka w jego kłopotach szkolnych. 10. Chwal i nagradzaj dziecko nie tyle za efekty jego pracy, ile za włożony w nią wysiłek. Spraw, aby praca z dzieckiem była przyjemna dla was obojga. Rodzicu pamiętaj 1. Kochaj, ale wymagaj. 2. Okazuj dziecku swoje uczucia. 3. Przekazuj dziecku pozytywne informacje o nim (pochodzące od ciebie i osób trzecich). 4. Dostrzegaj wszystkie osiągnięcia dziecka, nawet bardzo drobne. 5. Doceniaj nawet niedokończone dzieło dziecka. 6. Zanim skrytykujesz, pozwól dziecku wyjaśnić. 7. Zachowaj umiar w udzielaniu pomocy przy odrabianiu lekcji. 8. Przerzuć na dziecko odpowiedzialność za jego naukę. 9. Pozwól dziecku podejmować decyzje o dodatkowych zajęciach i innych sprawach. 10. Pozwól dziecku wybrać kierunek rozwoju i wspieraj je w tym. 11. Pozwól dziecku poczuć jego sukces. 12. Pokaż dziecku korzyści płynące ze spróbowania swoich sił w nowej dziedzinie - i nie naciskaj dłużej. 13. Okazuj dziecku swoją wiarę w jego sukces. 14. Stawiaj poprzeczki ma miarę własnych ambicji. 15. Zaufaj dziecku i okazuj mu to zaufanie. 16. Naucz się rozmawiać z dzieckiem. 17. Naucz się słuchać dziecka. 18. Nie monologuj. 6
19. Rozmawiaj z dzieckiem wtedy, gdy panujesz nad swoimi emocjami. 20. Nie obarczaj dziecka poczuciem winy. 21. Wyszukuj pozytywy w każdej sytuacji. 22. Okazuj zainteresowanie zamiast kontrolować. 23. Nie mów "nigdy", "wszystko" i "zawsze". Powyższy "katalog rodzicielskich zachowań" opracowali sami rodzice w trakcie kursów "Szkoła dla Rodziców" zorganizowanych przez Oddział Warszawski PTD. Literatura: 1. Bogdanowicz M., 2002, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Gdańsk, Wydawnictwo Harmonia. 2. Bogdanowicz M., Adryjanek A., 2004, Uczeń z dysleksją w szkole, Gdynia Wydawnictwo Pedagogiczne Operon. 2. Krasowicz-Kupis G., 2001, Język, czytanie, dysleksja, Lublin, AWH Antoni Dudek. 3. Tomaszewska A., 2001, Prawo do nauki dziecka z dysleksją rozwojową, Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls. 7