ĆWICZENIA SPRAWNOŚCI MANUALNEJ I GRAFOMOTORYCZNEJ

ĆWICZENIA SPRAWNOŚCI MANUALNEJ I GRAFOMOTORYCZNEJ Grafika zapis. Motoryka zdolność wykonywania różnych czynności ruchowych. Grafomotoryka to umiejętność rysowania i pisania. Ćwiczenia grafomotoryczne przygotowują dziecko do nauki pisania. Sprawność grafomotoryczna zdobywana jest w długotrwałym procesie. Jest on możliwy dzięki wielu doświadczeniom związanym z szeroko pojętym ruchem ciała. Jest to nabywanie świadomości ruchu w obrębie części ciała oraz poczucia siebie w przestrzeni. Dzięki zbieraniu informacji buduje się schemat ruchowy człowieka. Dlatego tak niezbędne są wczesne doświadczenia płynące z ruchu poprzez zabawę, ćwiczenia samoobsługowe i ćwiczenia ruchowe podnoszące ogólną sprawność. Ćwiczenia manualne i grafomotoryczne przeznaczone są przede wszystkim dla dzieci o niskiej sprawności manualnej i grafomotorycznej. Należy dbać o to, aby ćwiczenia były atrakcyjne dla dzieci. Ćwiczenia powinny być wykonywane w atmosferze akceptacji i zabawy. Dla wielu dzieci, które nie potrafią nic narysować, wykonanie proponowanych zadań daje szansę przeżycia sukcesu. Ćwiczenia grafomotoryczne spełniają rolę stymulującą i usprawniającą, gdyż wpływają na rozwój motoryki rąk i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Korygują nieprawidłowe nawyki ruchowe i utrwalają właściwe, konieczne podczas pisania i rysowania. I. Rozwój sprawności grafomotorycznej Objawy niskiej sprawności grafomotorycznej mają swój początek już w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym. Nietypowy rozwój ruchowy w obszarze motoryki dużej może zwiastować opóźnione raczkowanie, trudności z utrzymaniem równowagi w pozycji siedzącej i stojącej. Niską zręczność manualną możemy obserwować już u dwu-, trzyletniego dziecka, przejawia się ona choćby w nieporadnym wykonywaniu czynności samoobsługowych, takich jak mycie rączek, ubieranie się, pierwsze samodzielne próby posługiwania łyżką, widelcem czy szczoteczką do zębów, grzebieniem, jak również małej sprawności w typowych zabawach manipulacyjnych. Tymczasem trzylatek powinien już sprawnie biegać, pewnie trzymać w rączce przedmioty podczas chodzenia, stać przez około 2 3 sekundy na jednej nodze, a także samodzielnie wykonywać podstawowe czynności higieniczne 1. W wieku przedszkolnym zestaw sygnałów poszerza się jeszcze intensywniej. Dziecko, dla którego prawdziwym żywiołem w tym okresie jego rozwoju powinien być ruch, ma trudności z utrzymaniem równowagi, szybko rezygnuje z radości, jaką sprawia jazda na trzykołowym rowerku, ze względu na bolesne, w dosłownym tego słowa znaczeniu doświadczenia liczne upadki. Z podobnych względów zaczyna unikać udziału w zabawach ruchowych. Coraz mniej chętnie wykonuje czynności samoobsługowe (zapinanie guzików, sznurowanie butów), nie lubi zajmować się nawlekaniem koralików, rysowaniem, przygotowywaniem wycinanek z papieru, lepieniem figurek z plasteliny czy innych mas plastycznych, zwłaszcza gdy ma okazję obserwować inne dzieci, porównywać swoje prace z wytworami rówieśników, którzy nie wykazują tego typu trudności. Utrzymują się kłopoty z posługiwaniem się szczoteczką do zębów, sztućcami, dziecku często zdarza się coś rozlać, potłuc podczas posiłku 2. Nie radzi sobie z rysowaniem po śladzie, odwzorowywaniem kształtów i figur, takich jak koło, kwadrat, prostokąt czy krzyżyk. Wszystkim tym zdarzeniom towarzyszą różne reakcje otoczenia. Niepowodzenia w popularnych i powszechnie lubianych grach zespołowych i zabawach ruchowych mogą prowadzić do wyśmiewania i negatywnych reakcji rówieśników, a nawet do wyłączenia dziecka z udziału w nich. Jest to szczególnie dotkliwe doświadczenie, gdyż w tym okresie zabawa jest podstawową formą aktywności dziecka i stanowi najważniejszą linię jego rozwoju. Zdarza się, że rodzice przeświadczeni, iż w ten sposób pomagają i chronią dziecko zaczynają na tym etapie je wyręczać. Obniżają w ten sposób jego samodzielność, a kierując do niego mimowolnie komunikat zrobię to za ciebie, 1 Por. J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007, s. 52. 2 Por. M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Harmonia, Gdańsk 2005, s. 59. 3 Por. A. Ratajek, Niska sprawność grafomotoryczna problemem całego życia, w Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne 2011, t. 20,s. 279. 1

bo ty wykonasz to źle / nie dasz sobie z tym rady / nie umiesz, utwierdzają jedynie dziecko w zaniżonej ocenie swych kompetencji 3. Najważniejsze osiągnięcia w zakresie sprawności manualnej i grafomotorycznej, jakie dziecko powinno posiadać, przejawiają się także jako kontrola nad ruchami ramienia, przedramienia i nadgarstka oraz ruchami drobnych mięśni dłoni, a także palców. Należy jednak pamiętać, że rozwój dziecka może się różnić, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, i jest to zgodnie z indywidualnym rozwojem każdego człowieka. Umiejętności dziecka trzyletniego w zakresie motoryki małej: rysuje pionową i poziomą linię prostą, krzyżyk oraz koło, buduje wieżę z 8 elementów, samodzielnie wykonuje podstawowe czynności higieniczne (korzysta z toalety, umie umyć twarz i ręce oraz wytrzeć się ręcznikiem), umie odwzorować konstrukcje przestrzenne i płaskie (np. klocki ułożone w formie mostku, pociągu czy czekoladki), potrafi się rozebrać i założyć niektóre części garderoby (majtki, luźne spodnie, kapcie) może posługiwać się łyżeczką i kubkiem, rysuje postać człowieka w formie głowonogów, potrafi nawlec duże korale na sznurek, umie ulepić z plasteliny węża lub rogalik, jeśli mu się pokaże jak to zrobić. Umiejętności dziecka czteroletniego w zakresie motoryki małej: zamalowuje powierzchnię kartki lub jej wyznaczony fragment (bez precyzyjnego trzymania się w ramach wyznaczonych granic), odwzorowuje podstawowe kształty (oprócz opanowanych już wcześniej linii prostych, koła, krzyżyka), potrafi narysować kwadrat i prostokąt, nabiera wprawy w rysowaniu po śladzie, rysuje w ograniczonym polu (potrafi się zmieścić między dwoma liniami, np. zaznaczając drogę w środku ścieżki), opanowuje coraz więcej umiejętności samoobsługowych (czesze włosy, myje zęby, buzię, rozbiera się i ubiera bez zapinania guzików itp.), rysuje prosty schemat człowieka (co najmniej cztery elementy ciała, pojawia się tułów), potrafi przeciąć kartkę nożyczkami, potrafi ulepić z plasteliny proste kształty tematyczne (np. bałwanka). Umiejętności dziecka pięcioletniego w zakresie motoryki małej: umie wycinać nożyczkami różne kształty (np. kwadrat, koło), potrafi kolorować w konturze, często bez wychodzenia za linie, ma w pełni opanowane czynności samoobsługowe (łącznie z zapinaniem i odpinaniem guzików), potrafi tworzyć rysunki tematyczne (rysując i pisząc dziecko wykonuje ruchy dłonią, uruchamia nadgarstek), ruchy dłoni i palców są precyzyjne (drze papier na drobne kawałki i przykleja w określonym miejscu), po pokazach ma prawidłowo ukształtowany chwyt pisarski (chwyt trójpalcowy dziecko trzyma ołówek między palcem wskazującym a kciukiem i opiera na palcu środkowym). 4 Czas do szkoły Przełomowy staje się często moment rozpoczęcia przez dziecko nauki szkolnej. Pierwsze próby pisania podejmowane w tym okresie związane są z pasmem rozczarowań. Z debiutującym na scenie szkolnej dzieckiem, rodzice wiążą często zbyt wiele oczekiwań. Liczą, że opanuje ono szybko podstawowe umiejętności szkolne, a jego postępy w nauce stają się częstym tematem rodzinnych rozmów. 4 Por. H. Nartowska, Różnice indywidualne, czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego?, WSiP, Warszawa 1986. 2

Niejednokrotnie mały uczeń proszony jest o prezentację zeszytów i pierwszych prac pisemnych nawet przez członków dalszej rodziny. Tego typu sytuacje w odniesieniu do ucznia z niską sprawnością manualną szybko stają się przyczyną stresu i poczucia wstydu. Jakość pisma dziecka pozostawia bowiem wiele do życzenia i może wywoływać krytyczne uwagi ze strony dorosłych. Bazgrzesz jak kura pazurem, Ale brzydko piszesz, Musisz się bardziej starać takie określenia zaczynają towarzyszyć uczniowi na początku jego szkolnej edukacji. 5 Paradoksalnie, dziecko wkłada w swoją pracę wiele wysiłku, usiłuje pisać najlepiej jak potrafi, ale efekt tych dążeń nie jest adekwatny do poniesionego trudu. Pojawia się rozczarowanie, poczucie niesprawiedliwości,a z czasem zniechęcenie do podejmowania kolejnych, mozolnych prób poprawy jakości pisma. Trudności może sprawiać dziecku także większość wyzwań, dotyczących sfery motorycznej czy manualnej 6, takich jak nauka jazdy na łyżwach, skoki ze skakanką czy powtarzanie sekwencji ruchowych, np. podczas nauki układów choreograficznych. Wszystkie te sytuacje wzmagają w dziecku poczucie bezradności, a w swoich niepowodzeniach może się czuć osamotnione, ponieważ dość często zdarza się, że dorośli nie rozumiejąc obiektywnych przyczyn jego kłopotów reagują w sposób nieadekwatny do jego winy. Pojawić mogą się w różnej postaci mechanizmy obronne, takie jak np. pozorowanie i udawanie wykonywania określonych czynności. Uczeń, u którego występują trudności w pisaniu, z obawy przed reakcją ze strony nauczyciela i kolejną porcją krytyki, podczas przepisywania większych partii tekstu zaczyna stawiać znaki literopodobne, aby tylko nadążyć za innymi uczniami 7. Ponadto posługiwanie się pismem może być dodatkowo utrudnione przez nieprawidłowy zbyt silny, bądź zbyt słaby tonus mięśniowy. B. Zakrzewska 8 wśród symptomów wzmożonego napięcia mięśniowego wymienia: sztywność i niską płynność wykonywania ruchów, zbyt silny nacisk pióra lub długopisu, który sprawia, że litery pisane przez dziecko są niczym wyryte w papierze, przebijają się na kolejne kartki, a ono, posługując się ołówkiem lub rysując kredkami, łamie rysiki, często odczuwa ból dłoni, nadgarstka, przedramienia. Tego typu wybiorcze zaburzenie funkcji ruchowych wzmaga znacznie niechęć do pisania. Niestety, wszystkie te problemy z pisaniem nasilają się w klasach starszych. W sytuacji, gdy zwiększa się zakres materiału, który musi zostać opanowany, uczeń pisze więcej, wzrastają także proporcjonalnie wymagania wobec tempa i czytelności pisma. Częstą formą weryfikacji wieloprzedmiotowej wiedzy ucznia stają się sprawdziany pisemne, podczas gdy jak podkreśla J. Mickiewicz przy znacznym nasileniu zaburzeń w zakresie grafomotoryki, może dochodzić do skrajnych sytuacji, w których jedyną cechą różnicującą zeszyty przedmiotowe ucznia są etykietki na ich okładkach 9. Trudności tym uczniom sprawia także notowanie jako niezwykle ważna umiejętność w klasach starszych. Wolne tempo pisania powoduje, że w ich zeszytach często pojawiają się luki i puste miejsca, pozostawione na późniejsze uzupełnienie informacji, których nie zdążyli zapisać w trakcie lekcji. Do charakterystycznych objawów zaburzeń sprawności grafomotorycznej u dzieci należy: - pismo nieczytelne, nieestetyczne; brzydkie, gwałtowne, - błędy proporcjonalności (litery wychodzące poza linie), - brak melodii kinetycznej pisma (litery pozbawione płynności, niełączone), - wolne tempo pisania, - zeszyty niestaranne, pomazane, - zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka (napięcie mięśni), - częste ścieranie i poprawianie, - szybkie męczenie się i zniechęcenie dziecka, - niechęć do wykonywania wszelkich ćwiczeń graficznych, - ogólna słaba sprawność ruchowa całego ciała, a szczególnie mała sprawność motoryczna rąk. Poprawienie sprawności manualnej jest możliwe tylko poprzez wykonywanie różnorodnych zajęć ręcznych, zwłaszcza rysunków. Zajęcia takie prowadzone w okresie poprzedzającym naukę mogą wpłynąć 5 Por. A. Ratajek, Niska sprawność grafomotoryczna problemem całego życia, w Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne 2011, t. 20,s. 280. 6 Por. J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja, s. 61. 7 Por. S. Weise, Dysgrafia, w: Terapia pedagogiczna, t. 1: Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, Impuls, Kraków 2005, s. 50. 8 B. Zakrzewska, Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń, WSiP, Warszawa, 1996, s. 35. 9 J. Mickiewicz, Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym, Dom Organizatora Toruń 2002, s. 55. 3

na znaczną poprawę sprawności dziecka i zapewnić mu lepszy start w szkole. Najczęściej jednak dzieci z zaburzeniami manualnymi rysują bardzo mało i niechętnie. W pierwszym okresie zajęć należy prowadzić również ćwiczenia zmniejszające napięcie mięśniowe, rozluźniające mięśnie. Muszą to być ćwiczenia, w których dziecko wykonuje duże ruchy całą ręką. W tym okresie ćwiczymy najpierw proste ruchy poziome i pionowe oraz ruchy okrężne. Następnie przechodzimy do ćwiczenia bardziej złożonych ruchów, postępujących od lewej do prawej strony. W ćwiczeniach tych dziecko powinno osiągnąć płynność ruchów. Ćwiczenia manualne przeznaczone są również dla dzieci leworęcznych lub oburęcznych. W pierwszym etapie przeprowadza się tzw. ćwiczenia próbne, w czasie których obserwuje się, którą ręką dziecko wykonuje poszczególne ćwiczenia. Dzieci leworęczne należy przyzwyczajać do prawidłowej pozycji ręki przy pisaniu, gdyż mają one tendencję do ustawiania dłoni nad linią pisania. Zajęcia poprawiające sprawność rąk powinny być prowadzone systematycznie, równolegle z zajęciami usprawniającymi analizę i syntezę wzrokową oraz słuchową. Ćwiczenia poprawiające grafikę pisma prowadzimy równolegle z ćwiczeniami czytania, jeśli dziecko ma trudności również w tym zakresie. Zajęcia manualne wskazane są również wtedy, gdy dziecko ma dostateczną sprawność rąk. Odgrywają one rolę zajęć relaksacyjnych, uspokajających i ćwiczących koncentrację uwagi. Ćwiczenia doskonalące sprawność manualną Ćwiczenia te stanowią bardzo ważny etap przy przygotowaniu dziecka do nauki pisania. Ich celem jest usprawnienie motoryki rąk oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej, poczynając od dużych ruchów ramienia i przedramienia, kończąc na drobnych, precyzyjnych ruchach nadgarstka, dłoni i palców. W zależności od stopnia obniżenia sprawności manualnej można stosować kolejno ćwiczenia rozmachowe, manualne i graficzne. Ćwiczenia graficzne, jako bezpośrednio poprzedzające naukę pisania, usprawniają drobne, pisarskie ruchy ręki. Praktyka wykazuje, że dobre rezultaty daje prowadzenie ćwiczeń graficznych również w okresie właściwej nauki pisania, poprzedzając nimi każdorazowo ćwiczenia w pisaniu. Do ćwiczeń sprawności manualnej należą: 1. Ćwiczenia rozmachowe: rozluźnianie napięcia mięśni ramienia i przedramienia: - zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn (kartony, gazety, arkusze szarego papieru) dużym pędzlem ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół, - zamalowywanie dużej powierzchni ograniczonej konturem (dużych konturowych rysunków), - pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i dużych rysunków, - malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynając od miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej) płynnym, ciągłym ruchem, - malowanie dużych form falistych i szlaków. 2. Ćwiczenia manualne usprawniające małe ruchy ręki: dłoni, nadgarstka i palców: - montowanie konstrukcji z gotowych elementów (klocków, krążków itp.), - układanki płaskie (obrazkowe, geometryczne) klockowe, wtyczkowe z zachowaniem stopniowania trudności: na wzorze, według wzoru i bez wzoru (z pamięci lub z domysłu), - modelowanie (plastelina, modelina i inne tworzywa), zaczynając od prostych form, jak kulki lub wałeczki, do coraz bardziej złożonych, wymagających łączenia różnych elementów, - nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otworki w tekturkach, - zwijanie sznureczka, wężyka igelitowego według wzoru, np. spirali, kwadratu itp., - wycinanie z papieru z uwzględnieniem stopnia trudności: cięcie po linii prostej, falistej, wycinanie form geometrycznych i konturowych rysunków, - wycinanki, naklejanki z papieru, materiału, włóczki itp., - wydzieranki, - szycie ściegiem fastrygowym, przewlekanie igły z nitką przez otworki w tekturze, - łamanki papierowe (łódeczki, samoloty, czapki itp.), 4

- ćwiczenia sprawnych ruchów palców i rozluźniające napięcie mięśniowe, np. naśladowanie gry na pianinie, pisanie na maszynie, odtwarzanie rytmu deszczu, strząsanie wody z palców, wytrzepywanie piasku z rękawa itp., - stemplowanie (stempelki konturowe zwierząt, kwiatów, samochodów itp.), tworzenie za pomocą stempli kompozycji z figur geometrycznych. 3. Ćwiczenia graficzne usprawniające drobne ruchy ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu: - pogrubianie konturów, czyli wodzenie po wzorze figur geometrycznych, prostych szlaczków (wysokości 3-4 cm), konturów obrazków, - rysowanie wzorów po śladzie kropkowym lub kreskowym, - rysowanie za pomocą szablonów figur geometrycznych i nieskomplikowanych przedmiotów, według stopnia trudności: szablony wewnętrzne (wycięty otwór w tekturce lub tworzywie) i szablony zewnętrzne (wycięty kształt do obrysowania), - kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną (także rysowanie na matowym szkle i na folii), - zamalowywanie kredkami małych przestrzeni (konturów geometrycznych, konturów stempelków, obrazków z książeczek do malowania), - kreskowanie, wypełnianie konturów kolorem za pomocą równoległych kresek poziomych lub pionowych (z zachowaniem kierunków od lewej do prawej i od góry do dołu), - rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze, w zmniejszającym się stopniowo wymiarze, aż do liniatury zeszytu, według stopnia trudności: wodzenie po wzorze, kończenie rozpoczętego wzoru i odwzorowywanie, - odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzających się cyklicznie, różniących się kształtem lub kolorem (np. kwadrat, kółko, trójkąt, białe kółko, czerwone kółko, niebieskie kółko itp.) w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania, - rysowanie szlaczków obrazkowych (układów linearnych) w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania, - rysunki dowolne kredkami świecowymi lub ołówkowymi. W miarę potrzeby można także zastosować ćwiczenia w rozpoznawaniu liniatury w powiększonym formacie i na kartkach z zeszytu (kreślenie ciemniejszym kolorem grubszych linii, zamalowywanie przestrzeni między nimi, wpisywanie szlaczków, rysowanie lub wklejanie elementów geometrycznych i rysunkowych, wklejanie kolorowych pasków papieru). Ćwiczenia grafomotoryczne według Hany Tymichovej Wzory proste i figuralne zaprojektowane są tak, aby mogły być wykonywane jednym, ciągłym ruchem ręki. Początek i kierunek ruchu jest na wzorach zaznaczony strzałką. Linia rysunku jest prowadzona w taki sposób, żeby podczas rysowania po śladzie nie było potrzeby odrywania ręki od wzoru, aż do ukończenia rysunku. Wzory nadrukowane są na kartkach papieru formatu A4 lub też mogą być namalowane na tabliczkach z masy plastycznej formatu A4. Otwory w tabliczkach pozwalają na zawieszenie ich na ścianie. Ćwiczenia polegają na rysowaniu po śladzie, a więc wykonuje się ołówkiem (kredką świecową, mazakiem) po liniach wzoru bez odrywania ręki podczas rysowania. Kierunek rysowania i miejsce rozpoczęcia rysunku zaznaczone jest na wzorze. Do wielokrotnego wykonywania ćwiczenia mogą przydatne być tabliczki z nadrukowanym wzorem, który dziecko może wiele razy obrysować, aż do osiągnięcia wprawy. Wzór nadrukowany na papierze może służyć do wielokrotnego wykorzystania jeśli włożymy go do okładki ze specjalnej przeźroczystej folii. Dziecko wodzi mazakiem po folii ciągnąc kreskę po liniach wzoru. Po zakończeniu ćwiczenia rysunek na folii łatwo zetrzeć wilgotną szmatką. Okładki z folii można zastąpić kartką pergaminu, kalki technicznej lub kalki ołówkowej. Hana Tymichowa proponuje, aby ćwiczenia grafomotoryczne wykonywać w czterech różnych pozycjach: 1. w postawie stojącej - wzór zawieszony w płaszczyźnie pionowej, 2. w postawie stojącej - wzór w płaszczyźnie poziomej, 3. w postawie siedzącej - łokieć uniesiony, 4. w postawie siedzącej - przedramię podparte. 5

Wykonywanie ćwiczeń w tych pozycjach zmniejsza nadmierne napięcie mięśniowe, które utrudnia technikę pisania i powoduje szybkie zmęczenie się dziecka. Inną propozycją Hany Tymichowej jest wykonywanie wyżej opisanych ćwiczeń przy użyciu tzw. nasadki korekcyjnej. Ćwiczenia z nasadką przydatne są w przypadku nieprawidłowego sposobu trzymania pióra (ołówka, długopisu) podczas pisania i rysowania. Także w przypadku, gdy dziecko nie potrafi swobodnie kontrolować siły chwytu i zbyt silnie naciska, np. na pióro podczas pisania. Hana Tymichowa proponuje dwa typy nasadek: do rysowania i do pisania. Nasadkę do rysowania wykonuje się w ten sposób, że z metalowej oprawki na ołówek automatyczny wyjmuje się wewnętrzny wkład (grafit). Na oprawkę w odległości 5-7 cm od czubka ołówka nakłada się wałeczek z masy plastycznej (modeliny) o długości około 8 cm. Następnie palcami dziecka umoczonymi w wodzie (aby masa nie przyklejała się do palców) wyciska się w wałeczku wgniecenia na palce. Wgniecenia te odpowiadają prawidłowemu położeniu palców, utrzymujących ołówek podczas rysowania. Następnie wkładamy oprawkę z nasadką do wrzącej wody i utwardzamy masę. Po wyschnięciu wkładamy grafit i tak przygotowany ołówek dziecko używa do różnych ćwiczeń graficznych. Nasadkę do pisania wykonujemy w taki sam sposób jak poprzednią, z tą jednak różnicą, że jest ona krótsza (ok. 6-7 cm) i znajduje się tuż przy końcu oprawki, a więc nad powierzchnią, na której dziecko pisze. Wykonując ćwiczenia grafomotoryczne z dzieckiem należy bacznie obserwować jego pozycję podczas pisania, czy nie za mocno pochyla się nad książką, czy kręgosłup jest wyprostowany, a stopy stabilnie stoją na podłożu lub podnóżku, czy narzędzie pisarskie dziecko trzyma prawidłowo i czy zbyt silnie lub zbyt lekko naciska narzędziem pisarskim na kartkę podczas pisania, rysowania. Jeżeli coś nas niepokoi lepiej profilaktyczne wybrać się, np. do okulisty, ortopedy dziecięcego, psychologa lub terapeuty integracji sensorycznej. Przed rozpoczęciem ćwiczeń manualnych warto dziecku dokładnie wyjaśnić polecenie, zawsze dodać, aby starało się rysować, pisać powoli i dokładnie, starając się nie wychodzić poza linię. Można również pokierować ruchami dziecka, trzymając jego dłoń w swojej dłoni. Dużo chwalić i wzmacniać pozytywnie dziecko, nigdy nie krzyczeć, bo to daje odwrotne skutki. Ćwiczenia zawsze powinny mieć charakter zabawy i przynosić zadowolenie osobie uczącej się, bez pośpiechu, napinania się i krytyki. Jeżeli dziecko jest leworęczne, nigdy nie wolno na siłę przestawiać je, aby było jak każdy normalny na rękę prawą. Ważne jest usprawnianie płynności ruchów ręki dominującej. Przestawianie na siłę może w skrajnych przypadkach doprowadzić do różnego rodzaju zaburzeń.. Pamiętajmy, mniej liczy się efekt końcowy, choć też jest ważny, lecz najważniejszy jest sam proces usprawniania zdolności manualnych, poprzez wykonywanie różnych ćwiczeń grafomotorycznych u dziecka na starcie szkolnym. mgr Małgorzata Ochniowska pedagog Literatura: 1. Bogdanowicz M., Przygotowanie do nauki pisania, ćwiczenia grafomotoryczne wg Hany Tymichowej, Harmonia, Gdańsk 2015. 2. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Harmonia, Gdańsk 2005. 3.Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007. 4. Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, WSiP, Warszawa 1989. 5. Dmochowska M., Zanim dziecko zacznie pisać, WSiP, Warszawa 1991. 6. Franczyk A., Krajewska K., Skarbiec nauczyciela-terapeuty, Impuls, Kraków 2005. 7. Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z., Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, WSiP, Warszawa 1978. 8. Mickiewicz J., Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym, Dom Organizatora,Toruń 2002. 6

9. Nartowska H., Różnice indywidualne, czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, WSiP, Warszawa 1986. 10. Ratajek A., Niska sprawność grafomotoryczna problemem całego życia, w Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne, 2011, t. 20. 11. Rocławska Dąbecka K., Ćwiczenia graficzne rozwijające sprawność ruchową ręki i koordynację wzrokowo ruchową. Zgodnie z zamysłem Hany Tymichovej, Glotispol, Gdańsk 2009. 12. Sąsiadek K., Zabawy paluszkowe, Media Rodzina, Poznań 2005. 13. Weise S., Dysgrafia, w: Terapia pedagogiczna, t. 1: Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci, Impuls, Kraków 2005. 14. Zakrzewska B., Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, WSiP, Warszawa 1976. 15. Zakrzewska B., Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń, WSiP, Warszawa, 1996. 7