Prof. dr hab. inż.zenon Pijanowski Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Katedra Melioracji i Kształtowania Środowiska KSZTAŁTOWANIE OBSZARÓW WIEJSKICH W ASPEKCIE INŻYNIERII ŚRODOWISKA Wyzwania wobec: administracji, organizacji rolniczych i technicznych oraz nauki NOWE TENDENCJE W TEORII I PRAKTYCE URZĄDZANIA TERENÓW WIEJSKICH KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI WIEJSKIEJ Legnica 12-14. 09. 2012 r. 1
Przestrzeń -wybrane elementy
Stosunki własnościowe Stary stan (1958) 3
Stosunki własnościowe Nowy stan (1982) 4
Rozwój cywilizacyjny na przykładzie Europy Wg. Schöna -1996 5
Problematyka rozwoju obszarów wiejskich Analiza stanu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w aspekcie Inżynierii środowiska Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie w ciągu ostatnich 170 lat zależny jest od stanu rozwoju cywilizacyjnego oraz polityki gospodarczej poszczególnych państw, a szczególnie tej jej części definiowanej jako polityka rolna. Pojęcie to pojawiło się w naukach ekonomicznych po raz pierwszy w końcu XIX w., obowiązuje do dziś i obejmuje: ogół zasad jakimi posługuje się państwo przy udzielaniu pomocy organizacyjnej i finansowej dla rozwoju wsi i rolnictwa.przedsięwzięcia te ekonomiści zachodni dzielą na: cenowo-dochodowe, socjalne i strukturalne. 6
Elementy polityki rolnej POLITYKA ROLNA Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna Przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu polityki strukturalnej stanowią fundament rozwoju wsi i rolnictwa. 7
Działania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2010 okres 1918-1939 okres 1944-1989 okres 1944-1956 okres 1957-1989 -okres 1957-1969 Gomułki -okres 1970-1980 Gierka - okres 1981-1989 Jaruzelskiego okres 1990 do akcesji w 2004 okres po 1. maja 2004 8
Działania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2010 Okres 1918-1939 Odzyskanie w 1918 r. niepodległości przez Polskę związane było z integracją obszarów o różnym stopniu rozwoju gospodarczego. Postawiono na politykę strukturalną, przyjmując przez Sejm II RP podstawowe akty prawne: - ustawę o reformie rolnej (1919 r.), - melioracjach rolnych (1921 r.), - scaleniach gruntów (1923 r.). Sposoby prowadzenia inwestycji, jak i ich zakres były podobne jak w wiodących krajach Europy. Tworzono spółki melioracyjne lub stowarzyszenia, będące głównym inwestorem tych przedsięwzięć. Stosownie do przepisów ustawy z 1923 r. przy scalaniu gruntów należało jednocześnie przewidzieć z urzędu: 9
Działania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2010 Okres 1918-1939 1. Wydzielenie gruntów na cele miejscowej użyteczności publicznej, 2. Melioracje scalanych gruntów niezbędne do racjonalnego zagospodarowania, 3. Regulację dróg, dojazdów przez dostosowanie ich do stanu zwykłej użyteczności, 4. Ustalenie ogólnego planu rozbudowania tworzącej się na podstawie scalenia jednostki administracyjnej Zmeliorowano 2.5 mln ha użytków rolnych, Scalono 5.4 mln użytków rolnych i leśnych należących do 860 tyś. gospodarstw położonych w 10 tyś. wsiach. Rekordowo w 1931 r. scalono 566 tys. ha. Od roku 1929 scalano ponad 400 tys. ha rocznie 10
Scalenie gruntów a rozwój wsi Łapsze Niżne 11
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1918-1939 Polityka rolna Polityka strukturalna Obwałowania rzek i ochrona przed powodzią, Melioracje wodne Scalenia Budownictwo inwentarskie Infrastruktura Rozwój wsi 12
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1956-1968 Polityka rolna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna WZMW Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospodarstwa rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne 13
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1969-1989 Polityka rolna Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna WBGiTR; WZIR Renty i emerytury Służba zdrowia Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospod. rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne Scalenia gruntów Budown. rolnicze 14
Rozwój obszarów wiejskich w latach 1944-1989 Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze i polityczne wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych) - produkcja rolnicza (melioracje, scalenia, budownictwo inwentarskie, mechanizacja, produkcja nawozów, itp.) tworzenie sektora państwowego i spółdzielczego (kosztem rozwoju gospodarstw rodzinnych) nie wytworzono procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich powiązanego z planowaniem przestrzennym, ochroną środowiska itp. 15
Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa po roku 1989 1989 rok - nowy system społeczno-polityczny obowiązują zasady gospodarki wolnorynkowej ceny na produkty rolne ustala RYNEK (brak dopłat) brak pomocy dla sektora rolnego praktyczna likwidacja polityki strukturalnej ( melioracji, scaleń i innych inwestycji.) od 1998 r. za realizację rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich odpowiedzialny jest Minister Rolnictwa a realizację przekazuje władzom samorządowym (marszałek) 16
Przykłady spadku pogłowia zwierząt gospodarskich (w tys. sztuk) Wyszczególnienie 1989 1995 2001 2005 2008 Bydło ogółem 10 730 7 310 5 400 w tym krowy 4 994 3 579 2 866 Trzoda chlewna 18 835 20 418 15 587 Owce 4 409 713 305 Konie 973 636 537 5 390 5 564 2 810 2 772 17 900 14 242 280 269 418 325 Produkcja mleka (w mln Ton) 15 926 11 303 10 813 11 900 Kontygent 9 500 17
Indeksy parytetu dochodów w latach 1979-1997 (%) /wg. Wosia/ 18
Powierzchnia drenowań w latach 1986-1997 (w tys. ha) 140,0 120,0 100,0 80,0 111,0 140,0 126,0 129,0 116,0 60,0 45,0 40,0 26,0 20,0 19,0 15,7 9,3 8,6 10,1 0,0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 199 4 19 1995 1996 1997
1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Powierzchnia scaleń UR w latach 1969-2008 w tys. ha 20 rok rozmiary scaleń i wymiany gruntów [w tys. ha]
Zużycie nawozów mineralnych, wapna nawozowego oraz pestycydów w latach 1950/51-1995/96 (%) /wg. Wosia/ A - NPK w kg na ha UR B - CaO w kg na ha UR C - pestycydy w kg substancji czynnej na 100 ha GO B A C 21
Rozwój obszarów wiejskich w latach 1990-2004 Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych)- polityka liberalna (bez wsparcia państwa) likwidacja polityki strukturalnej (melioracje, scalenia, budownictwo wiejskie (inwentarskie itp.) tworzenie dokumentów strategicznych polityki rolnej programy przedakcesyjne ( 3 progr. PHARE, SAPARD) nie wytworzono procesu inwestycyjnego rozwoju obszarów wiejskich (powiązanego z planowaniem przestrzennym i innymi aktami prawnymi) 22
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1956-2004 Dla całego obszaru Polski obowiązywała jednolita polityka rolna. Wyjątek lata 1985 89 w którym obowiązywała uchwała górska Negocjacje zasad przyjęcia WPR 23
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1944-2010 1. maj 2004 INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ Przyjęto politykę rolną Unii Europejskiej Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich? Czy możliwa jest właściwa realizacja założeń polityki strukturalnej UE na obszarach wiejskich w Polsce w oparciu o obecnie obowiązujące prawo (krajowe) i struktury administracji? 24
Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa 2004-2006 Sektorowy Program Operacyjny (SPO) Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Wsparcie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich w tym w rolnictwie 11 ( 3 ) 1.495 ( 20 + 140 + 40 ) 13,4% ; 4,24% Wsparcie dla ekologizacji obszarów wiejskich oraz odpływu części ludności wiejskiej z rolnictwa 9 ( 0 ) 2.878 ( 0 ) 25
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH POPRAWA KONKUENCYJNOŚĆI SEKTORA ROLNEGO I LEŚNEGO POPRAWA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH JAKOŚĆ ŻYCIA NA OBSZARACH WIEJSKICH I RÓŻNICOWANIE GOSPODARKI WIEJSKIEJ 26
Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa 2007-2013 WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH 15.043 Poprawa konkurencyjnośc i sektora rolnego i leśnego 7.142 ; 0.43 10 6,0% ; 2,8% Poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich 5.581 ; 0 6 Jakość życia na obszarach wiejskich 2.320 ; 1,200 5 51,7% 7.9% LEADER 27
Struktura gospodarstw w Polsce 28
Powierzchnie kwalifikowane 29
Odsetek powierzchni gruntów rolnych do % rolników w poszczególnych grupach woj. MAŁOPOLSKIE odsetek rolników odsetek powierzchni 60% 56,91% Odsetek rolników/powierzchni 50% 40% 30% 20% 10% 27,5% 24,69% 24,3% 24,5% 14,31% 3,86% 15,9% 2,5% 2,7% 0,7% 0,9% 0,4% 0,6% 0,14% 0,07% 0,01% 0,01% 0,00% 0,00% 0% 1-3 ha 3-5 ha 5-10 ha 10-50 ha 50-100 ha 100-300 ha 300-500 ha 500-1000 ha 1000-2000 ha >2000 ha Przedziały powierzchni - gospodarstwa rolne 30
14 14,3 14,0 Średnia wielkość gospodarstw w ujęciu makroregionów województw w Polsce (2002) 12 10 11,3 9,6 9,5 9,0 8 8,7 7,6 7,4 6 6,1 5,5 5,1 4 3,7 2 2,6 2,2 2,1 0 31
Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w ujęciu województw 60 50 53,1 46,8 40 38,9 30 32,9 29,3 27,1 24,6 20 10 18,9 18,1 17,1 17,7 13,7 11,9 9,9 8,8 7,1 0 32
Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce BARIERY ROZWOJU niekorzystna struktura własnościowa przeludnienie agrarne znacznie wyższe koszty produkcji / 30-50 %/ katastrofalny stan infrastruktury produkcyjnej złe parametry działek i ich układy przestrzenne niezadawalający stan infrastruktury technicznej niewystarczający poziom wiedzy i mentalności administracji oraz rolników słabe wykorzystanie ziemi /odłogowanie/ BRAK POLITYKI REGIONALNEJ (STRUKTURALNEJ) 33
Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce P O T R Z E B Y Z M I A N I N NO W A C Y J N Y C H WYZWANIA DLA: 1. ADMINISTRACJI 2. ROLNIKÓW I ORGANIZACJ WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO 3. NAUKI 34
Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: ADMINISTRACJI Analiza i ocena realizacji polityki rolnej w ujęciu regionu Opracowanie koncepcji i programu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w ujęciu regionalnym Wzmocnienie przedsięwzięć PROW przez RPO Współpraca z gminami, samorządami rolników i rolnikami Współpraca z Uczelniami i innymi podmiotami w zakresie dokształcania i szkoleń 35
Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: ROLNIKÓW I ORGANIZACJI WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO 1. Analiza i ocena polityki cenowo-dochodowejw ujęciu na gospodarstwo i 1 ha UR dla wsi, gmin, województw (dopłaty bezpośrednie) 2. Ilość zgłoszonych wniosków obszarowych i uzyskanych dopłat do obszaru UR, UZ, sztuk w stosunku do całkowitej pow. UR, UZ i pełnego potencjału obszaru 3. Wspólne wypracowanie strategii rozwoju dla wybranych jednostek osadniczych w zakresie organizacji: obszarów zabudowanych przestrzeni rolniczo-leśnej jak również sektorów gospodarki: rolnictwa, leśnictwa, gosp. wodnej, budownictwa, ochrony środowiska (zasad gospodarowania, dzierżaw gruntów) itp. 36
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich po roku 2013 Rozwój obszarów wiejskich po 2013 roku (wydzielenie nowej osi inwestycyjnej) Rozwój obszarów wiejskich Scalenie gruntów Gospodarowanie wodą Odnowa wsi 37
Warunki właściwej realizacji polityki strukturalnej na obszarach wiejskich w Polsce Wprowadzenie nowego procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich. Proponowana nazwa - Kształtowanie i Rozwój Obszarów Wiejskich (schemat postępowania) opartego na inżynierii systemowej. Opracowanie nowej ustawy o kształtowaniu i rozwoju obszarów wiejskich ( w miejsce ustawy o scaleniach). Wskutek ustawy nastąpić musi zmiana modelu administracji odpowiedzialnej za restrukturyzację i rozwój obszarów wiejskich (WZMiUW, WBGiTR, uporządkowanie niektórych kompetencji leżących obecnie w gestii Wójta, Starosty, Marszałka, Wojewody). Propozycja powołanie Dyrekcji dla Kształtowania i Rozwoju Obszarów Wiejskich. 38
Schemat nowego Postępowania dla Kształtowania Rozwoju Obszarów Wiejskich Projekt Generalny Faza planowania (koordynacji) Planowanie przestrzenne Obszary zabudowane Infrastruktura Tereny otwarte Planowanie rolnicze Plany ochrony Ochrona p. powodz. Tereny inwestycyjne Plan odnowy wsi Infrastr. rolnicza Kszt. krajobrazu Inne plany Kompleksowa realizacja Faza realizacji (wieloletnia i kompleksowa, wg przyjętych etapów) Wramach scaleń i wymiany gruntów budowlanych przygotowanie terenów pod inwestycje Kompleksowa realizacja urządzeń infrastruktury technicznej Infrastruktura socjalna Kompleksowa realizacja odnowy wsi i ochrony dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich jednostek osadniczych Scalenie i wymiana gruntów przy szczególnym uwzględnieniu istniejących dzierżaw Drogi rolnicze Przygotowanie terenów pod duże inwestycje publiczne (autostrady, ochrona p. powodzią itp.) Melioracje wodne (podstawowe i szczegółowe) Inwestycje na rzecz ochrony przyrody, krajobrazu i dóbr kulturowych 39
Inżynieria Systemowa System celów 40
Inżynieria Systemowa Matryca konfliktów 41
Przykład stosunków własnościowych w Województwie Małopolskim 42
500000 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 Scalenia i wymiana gruntów Obszar scalenia i wymiany gruntów dla Polski w latach 1968-2010 2% UAA (użytków rolnych kraju) = scalenie co 50 lat! 47 000 ha 14 000 ha 30 000 ha 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 43 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 17 województw [ha] 49 województw [ha] 16 województw [ha]
Scalenia i wymiana gruntów 500000 Obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. Małopolskiego w latach 1968-2010 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. małopolskiego [ha] obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. krakowskiego, nowosądeckiego, tarnowskiego [ha] obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. krakowskiego [ha] 44
BADANY OBIEKT Wieś ZAKRZÓW BADANY OBIEKT Wieś BRZEZIE 45
Przykład przebiegu budowanej autostrady A-4 w stosunku do układu działek 46
Budowa autostrad scalenia gruntów Celem: udoskonalenia i skrócenia procesu organizacyjno- prawnego, obniżenia kosztów nabycia nieruchomości rolnych, ograniczenia negatywnego wpływu lokalizacji autostrady na strukturę przestrzenną gruntów i środowisko, oraz uniknięcia lokalnych konfliktów społecznych proponuje się połączenie procesu inwestycyjnego budowy autostrad z procesem scalenia lub wymiany gruntów. 47
Proponowany schemat procedury inwestycyjnej autostrad wraz z postępowaniem organizacyjno-prawnym dla pozyskania nieruchomości pod budowę autostrad 1. Planowanie z pracami studialnymi 2. Wskazanie lokalizacyjne 3.Postępowanie organizacyjno-prawne dla pozyskania nieruchomości pod budowę autostrad, gdy: a) nie jest przewidywane scalenie gruntów b) jest przewidywane scalenie gruntów 4. Ustalenie lokalizacyjne 5. Projekt budowlany 6. Pozwolenie na budowę 7. Realizacja inwestycji (budowa) 8. Pozwolenie na użytkowanie 9. Eksploatacja 48
Określenie kosztów pozyskania nieruchomości rolnych wg średnich cen rynkowych i scalania gruntów według proponowanej metodyki prowadzenia prac Lp. Nazwa kosztu Jedn. 1. 2. Koszty nabycia gruntów i prac przygotowawczych Pozyskanie gruntu w pasie autostrady zł Cena jednostk owa Liczba jednostek Brzezie Wartość [zł] 4 254 009 + 14 569 Obiekt Liczba jedn. Zakrzów Wartość [zł] 2 740 702 + 5 925 ha 2,04 35 1921 717 919 19 0937 389 511 3. 4. Scalenie gruntów o pow. i zakresie (tab. 45) Procent kosztów nabycia i scalania całego obiektu do kosztów prac przygotowawczych zł 2 410 122 1525 152 % 73,2% 69,7% 49
Nowa organizacja przestrzeni wiejskiej 50
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ 51