UPRAWY NASIENNE KALAFIORA (BRASSICA OLERACEA L. VAR. BOTRYTIS) JAKO LETNI POZYTEK DLA PSZCZOt.

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 UPRAWY NASIENNE KALAFIORA (BRASSICA OLERACEA L. VAR. BOTRYTIS) JAKO LETNI POZYTEK DLA PSZCZOt. B o ż e n a C h u d a - M i c k i e w i c z, Jar o s ł a w P r a b u c k i Katedra Hodowli Drobiu i Pszczelnictwa - AR, Szczecin WPROWADZENIE Warzywa uprawiane na nasiona są w przeważającej liczbie owadopylne. W o y k e (1976) wymienia w obrębie gatunków samopylnych: fasolę, groch, pomidor i sałatę, w obrębie obcopylnych zapylanych przez wiatr - trzy gatunki (burak, kukurydzę i szpinak), zaś zapylanych przez owady ponad 10 gatunków (cebulę, kapustę, marchew, ogórek i inne dyniowate, pietruszkę, por, szparag, paprykę * i oberżynę *). Opinie różnych autorów zagranicznych co do owadopylności kalafiora są sprzeczne (W o y k e, 1983), niemniej zarówno badania zagraniczne jak i krajowe wykazują, że kwiaty tej rośliny są oblatywane przez pszczoły i inne owady zapylające przyczyniając się w większym lub mniejszym stopniu do pozyskiwania wyższych plonów nasion. Tego zdania są: B o h a r t i T o o d (1961), W o Y k e (1976, 1983a, b), W ó j- t o w s k i (1975), D h a l i wal i S h a r m a (1973), K u b i s o v a i inni (1976), Dhaliwal i Bhalla (1981a,b), Jogi i Kingra (1971), Wat t s (1963), P i e t r z a k (1981). Nektarniki kalafiora zdaniem K u b i s o v e j i in. (1976) wydzielają nektar przez okres 1-2 dni w ilościach 0,54-0,97 mg. Zawartość cukrów w nektarze mieści się w granicach 36-59%. Z jednego hektara plantacji można uzyskać 17,5-21,8 kg miodu (14-17,5 kg cukrów). W r o n a i J a n c z a r (1969) badając wydajność miodową mieszańca kalafiora z kapustą pastewną wykazali, że nektarniki 10 kwiatów wydzielały od 15 do 17 mg nektaru o zawartości cukrów od 3,25-3,89 mg. Zaś wydajność miodową 1 ha uprawy określili w granicach 75-80 kg miodu. Pomimo niskiej wydajności miodowej kwiaty kalafiora są licznie odwiedzane przez owady. K u b i s o v a i inn. (1976) stwierdzili, ze jedna pszczoła w ciągu 1 minuty odwiedza od 5,7 do 8 kwiatów, zaś w ciągu 12 godzin na 1 ha plantacji spotyka się od 1340 do 33930 pszczół. K a- * Zapylanie przez owady nie jest konieczne, lecz podnosi plony nasion. 265

kar (1972) wykazuje, że Apis dorsata wizytuje w ciągu minuty 9,5 kwiatów, Apis metliiera - 8,05 kwiatów, zaś Apis indica - 7.6 kwiatów. W ó j t o w s k i (1975) uważa, że pszczoła miodna jest najlepszym zapylaczem kwiatów kalafiora, drugorzędne znaczenie autor ten przypisuje trzmielom i pszczołom samotniczym. Zbieżne obserwacje poczynili D h a l i wal i S h a r m a (1973) w Indiach na plantacjach nasiennych różnie oddalonych od pasieki stwierdzając, że 750/0 oblotu pszczół (Apis cerana indica) odbywał się w promieniu 200-400 m od uli. W roku 1981 D h a l i wal i B h a IIa (1981a. b) donieśli o dużej przydatności Apis cerana indica w oblotach kwiatów kalafiora stwierdzając, że najliczniej kwiaty odwiedzane były w godzinach rannych i popołudniowych. zaś szczyt oblotów 78,6% obserwowano pomiędzy godzinami 11 00 _13 00 R a u l (1972) stwierdził, że głównym zapylaczem kwiatów kalafiora była Apis florea stanowiąc 93% ogółu zapylaczy zaś w dalszej kolejności Apis dorsata (18,4% i Apis cerana (15,3%). Ostatnio prowadzone badania przez W o y k e i inn. (1983b) wskazują na dużą przydatność trzmieli i pszczoły miodnej. Zbadanie atrakcyjności nektaru kwiatów kalafiora dla pszczół jako czynnika wabiącego owady i określenie składu entomofauny zapylającej mogącej aktywnie uczestniczyć w procesie zapylania. wydało się celowe szczególnie na Pomorzu Zachodnim regionie upraw nasiennych roślin kapustnych. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono na plantacjach kalafiora odmiany Pionier w latach 1979-1982. Plantacje nasienne zlokalizowane były w Szczecin- -Krzekowie w 1979 i w Mierzynie w Spółdzielni Produkcyjnej Iskra" w latach 1980-1982. MIKROKLIMAT Układ warunków termicznych i wilgotnościowych opracowano na podstawie danych uzyskanych z najbliższej (ca 10 km) Stacji Meteorologicznej Szczecin-Lotnisko. CHARAKTERYSTYKA UPRAWIANYCH ROSLIN I PLANTACJI Obserwacje koncentrowane na pokroju roślin zmierzały do wykazauia ich dorodności; w tym celu odnotowywano na wybranych losowo Irwiatostanach liczbę pędów, liczbę kwiatów na pędzie i roślinie zaś w odniesieniu do plantacji odnotowywano liczebność roślin na 10 mb. rozstawę rzędów oraz obliczano nasycenie plantacji kwiatostanami i kwia- 266

tarni. Obserwacje te prowadzone były systematycznie w odstępach jedno lub dwudniowych w okresie dwutygodniowym pełni kwitnienia, zawsze na wybranych losowo roślinach. Dynamikę kwitnienia oraz długość o- kresu.kwitnienia pojedynczych kwiatów prowadzono na wybranych stale tych samych kwiatostanach, znakując pąki kwiatowe tuż przed rozchyleniem płatków do momentu zwiędnięcia kwiatów (długość okresu kwitnienia) (C h u d a i in. 1979), notowano ponadto dzienną liczbę zakwitających kwiatów przez ich systematyczne codzienne obrywanie (sezonowa dynamika rozkwitania). NEKTAROWANIE Począwszy od momentu, gdy około 25% kwiatów osiągnęło pełnię kwitnienia, przystąpiono do pobierania nektaru. W tym celu zakładano na pędy wybranych kwiatostanów izolatory z gazy. Kwiaty izolowane były w porze najbardziej obfitego wydzielania nektaru (S z k l a n o w- s k a, 1957). Dnia następnego o tej samej porze ścinano je i przewożono w szczelnych pojemnikach z wilgotną wkładką z ligniny do pracowni. Jednorazowo pobierano z plantacji 5 prób. Próba składała się z 5 pędów, z których wykorzystywano po 50 kwiatów. Do pobierania nektaru używano mikropipetek Jabłońskiego. Masę wydzielanego nektaru oznaczano wagowo, zaś procentową zawartość cukrów w nektarze - refraktometrem Abbe'go (D e m i a n o w i c z i in. 1960). Następnie obliczano wartość cukrową oraz wydajność cukrową i miodową. CHARAKTERYSTYKA ENTOMOFAUNY ZAPYLAJĄCEJ Obserwacje ilościowe i jakościowe entomofauny zapylającej w czasie kwitnienia plantacji prowadzono przez okres dwóch tygodni (każdego roku) codziennie w odstępach jednogodzinnych w czterech powtorzeniach. Polegały one na przejściu odcinka 10 mb. wzdłuż kwitnących roślin w czterech różnych miejscach plantacji i policzeniu na nich wszystkich błonkoskrzydłych, muchówek, tęgopokrywych i łuskoskrzydłych (J a b ł o ń s ki, 1970). Charakterystyczne okazy entomofauny łowiono i konserwowano w 75% alkoholu metylowym, odnotowując wykazane liczebności. Tak przygotowane preparaty posłużyły do identyfikacji owadów (do rzędów). Charakterystykę aktywności entomofauny zapylającej oparto na: liczbie pszczół na 1 m 2 /min., liczbie pszczół na odcinku 10 mb. plantacji, liczbie odwiedzanych kwiatów w ciągu 1 minuty, czasie pobytu pszczoły na kwiecie, liczbie pszczół odwiedzających kwiatostan w czasie 1 minuty. Intensywność oblotu roślin przez pszczoły przedstawiono w roboczogodzinach pszczelich opierając się w obliczeniach na metodzie zasugerowanej przez B o r n u s a i in. (1976). 267

Tabela 1 Czasokresy prowadzenia badań polowych w latach 1979-198!! Miejscowość I Lata I Początek obserwacji Koniec obserwacji Liczba doi obserwacji Krzekowo 1979 6 sierpnia 18 sierpnia 13 Mierzyn 1980 26 lipca 9 sierpnia 1S Mierzyn 1981 15 lipca 25 lipca 11 Mierzyn 1982 21 lipca 1 sierpnia 12 Termin rozpoczynania obserwacji uzależniony był od rozwoju roślin w poszczególnych latach badań (tabela l). Gdy około 25% kwiatostanów rozkwitło, a plantacja uległa przebarwieniu z zielonej na żółto - zieloną, rozpoczynano obserwacje polowe. OPRACOWANIE WYNIKOW Wielkości charakteryzujące wysokość produkcji nektaru przez kwiaty kalafiora analizowano w odniesieniu do istniejących warunków mikroklimatycznych i zaangażowania entomofauny zapylającej w oblotach kwiatów, zaś miodoprodukcyjność przedstawiono w zestawieniu z wydajnością miodową innych roślin kapustnych. W niektórych analizowanych przypadkach wykorzystano współczynniki korelacji i liniowe funkcje regresji (R u s z c z y c, 1970, S c h m i d t, 1964). WYNIKI WARUNKI POGODOWE Warunki termiczne i wilgotnościowe w okresie prowadzenia doświadczeń były zróżnicowane; szczególnie wyraźne różnice dostrzegalne były w kształtowaniu się warunków wilgotnościowych. Wilgotność względna powietrza w okresie kwitnienia plantacji mieściła się w granicach od około 55% (1982) do ponad 80% w 1979 r. Najmniej zróżnicowanymi latami pod tym względem były lata 1980 i 1981 (rys. 1). Wzrost wilgotności związany był zwykle ze spadkiem temperatury. Obserwowana w roku 1979 wysoka względna wilgotność powietrza (75-81%) oraz stosunkowo niskie temperatury rzędu 14 C notowane w pierwszej i drugiej dekadzie lipca mogły mieć wpływ na przesunięcie terminu kwitnienia plantacji na miesiąc sierpień (tabela l). W trzeciej dekadzie lipca i pierwszej dekadzie sierpnia obserwowano wzrost temperatury z 14 do 18 C oraz wyraźny spadek wilgotności z 81 do 690/0 (rys. 1). W latach 1980-1982 obserwowano w drugiej i trzeciej dekadzie lipca niższą wilgotność powietrza (60-68% w latach 1980,1981 i 45-60% w- roku 268

l,. LLL_.t.l! l! r I. I I;; LLL:l ;1 f I: ";.. Li! :!.! lit l! /filqornoii uląledm p~"i.t'lfi IJ~t. rf'łotirt humid;t" c( q" it1 11 t ", W Rys. 1. Warunki pogodowe w trakcie badań (1979-1980) r,, i-~j IX 1982). Warunki termiczne w tym czasie układały się w granicach 14-15 C w roku 1980, 17-18 C w roku 1981 i 18-21 C w roku 1982. Taki układ warunków pogodowych w mniejszym stopniu wpłynął na zróżnicowanie czasu kwitnienia, a tym samym terminów prowadzenia obserwacji polowych (tabela 1). CHARAKTERYSTYKA UPRAWIANYCH ROSLIN Kwiatostany kalafiora w poszczególnych latach badań pod względem ich dorodności i pokroju nie wykazywały zbyt dużego zróżnicowania. Średnia liczba pędów bocznych rośliny wynosiła około 10 szt. Jedna roślina zawiązywała średnio po 3,6 tys. kwiatów (od 1,1 w roku 1982 do 8,1 w roku 1980). Na jednym ha plantacji rosło przeciętnie 32,9 tys. roślin, co w przeliczeniu na liczbę kwiatów dawało wartość 133,5 mln szt. Obsada roślin na 1 ha uprawy w poszczególnych latach badań różniła się znacznie, osiągając od 14,9 tys. szt. w 1982 r. do 40,9 tys. w 1981 r. (tabela 2). Dzienna dynamika kwitnienia w poszczególnych latach badań była również zróżnicowana. Najintensywniej kwiaty rozwijały się w roku 1981, gdyż dziennie zakwitało 43% znakowanych pąków. W dalszej kolejności wymienić można rok 1982 (37,08%) i rok 1979 (26,25%) (tabela 3). W oparciu o średnie ze wszystkich lat badań stwierdzić należy, że dziennie rozkwitało 25,79% kwiatów, zaś najbardziej sprzyjającym okresem rozkwitania okazały się godziny popołudniowe pomiędzy 14.00 a 17.00 (tabela 3). Kwiaty najdłużej kwitły w 1982 r. (4,8 dni), 269

Tabela 2 Charakterystyka kwiatostanów w okresie kwitnienia plantacji w latach 1979--1982 Srednia liczba Lata kwiatów na roślinie kwiatów na 1 ha roślin na 1 ha w tys. plantacji w mln. plantacji w tys. 1979 2,5 98,7 39,7 1980 8,1 296,5 36,4 1981 2,9 122,0 4D,9 1982 1,1 16,9 14,9 x 3,6 133,5 32,9 zaś najkrócej w 1981 r. (2,3 dni). Średnia długość kwitnienia od momentu rozchylenia płatków do ich zwiędnięcia dla wszystkich lat badań kształtowała się na poziomie 3,5 dnia. Próbę ustalenia okresu kwitnienia kwiatostanów przeprowadzono w roku 1981. W roku tym kwiatostany kwitły 20 dni. Pełnię kwitnienia plantacji obserwowano w okresie od 17 lipca do 25 lipca. NEKTAROWANIE KWIATOW W OKRESIE PROWADZONYCH BADAŃ Intensywność wydzielania nektaru przez kwiaty kalafiora była zmienna w poszczególnych latach badań.dziesięc kwiatów wydzielało średnio od 1,3 mg (1980 r.) do 4,3 mg (1981 r.) nektaru. Nektar zawierał zmienne ilości cukrów. Najwyższy procent cukrów w nektarze (35,8%) odnotowano w 1979 r., zaś najniższy (26,3%) w roku 1982. Obserwowano ponadto tendencję spadkową w miarę upływu lat badań (od 1979 do 1982) (tabela 4). Prawidłowość ta znalazła odzwierciedlenie w wydajności cukrowej i miodowej 1 ha plantacji. Nie stwierdzono jej natomiast w odniesieniu do wydajności cukrowej i miodowej 1000 kwiatów. Wynika stąd, że istotnym czynnikiem limitującym możliwości pozyskiwania nektaru i miodu z plantacji nasiennych kalafiora są: liczebność roślin na powierzchni uprawy, dorodność kwiatostanów, a tym samym liczebność kwiatów oraz zawartość cukrów w nektarze (tabela 2 i 4). W celu znalezienia powiązań pomiędzy wydajnością nektarową a warunkami wilgotnościowymi i termicznymi, wyliczono współczynniki regresji. Stwierdzono, że wilgotność powietrza ma ujemny wpływ na wydajność cukrową i miodową 1000 kwiatów, zaś temperatura w sposób bardziej dostrzegalny wpływa ujemnie na wydajność cukrową i miodową 1 ha uprawy. Generalizując można stwierdzić, że wzrost temperatury przy równoczesnym wzroście wilgotności powoduje pogorszenie nektarowania i wydajności miodowej kwiatów, zaś przy badziej dostrzegalnym wpływie temperatury następuje pogorszenie wydajności cukrowej i miodowej 1 ha uprawy nasiennej kalafiora. 270

Dzienna dynamika rozkwitania kwiatów kalafiora Tabela 3 Lata Dzienna liczba znakowanych pąków Liczba rozwiniętych pąków o godz. Liczba dni obser- Liczba obser- Procent rowiniętych wacji wacji 9 00 1 1500 1 1600 1700 kwiatów w dniu I I 1000 1 1100 11200 11300 I W O 1979 20 12 240 l O l 10 8 15 10 7 11 26.25 1980 20 15 300 O l l 2 3 3 4 6 3 7.66 1981 20 6 120 O 2 3 7 7 9 9 9 6 43.33 1982 20 11 220 O 2 10 13 8 12 13 18 13 37.08 Procent rozwiniętych 0,44 2.20 6.61 14.10 11.45 17,18 15.86 17.62 1. :1. 25,79 kwiatów N -J

Przydatność nektaru kwiatów kalafiora odmiany Pionier (średnie z lat 1979-1982) Tabela 4 Masa nektaru Lata z 10 kwiatów mg Wydaj- Wydaj- Wartość Zawartość ność ność Wydajność Wydajność cukrów cukrowa/mg cukrowa miodowa cukrowa miodowa cukrów z 10 w nekta- 1000 1000 z lha/kg z lha/kg kwiatów rze % kwiatów kwiatów cukrów miodu na dobę g g 1979 3.760 35.84 1.3084 0.510 0.638 50.36 62.95 1980 1.255 33.01 0,4163 0.149 0,187 44.44 55.55 1981 4.292 29.94 1.2552 0.289 0.367 35.22 44.02 1982 2.891 26.25 0.7760 0.373 0,467 6.31 7.89 x 3.049 31.26 0.9389 0.330 0,413 34.08 42.60 ENTOMOFAUNA ZAPYLAJĄCA Najliczniejszą grupą owadów oblatujących kwiaty kalafiora były błonoskrzydłe (Hymenoptera). Ich udział kształtował się na poziomie 57%. W obrębie rzędu pszczoła stanowiła 63% zapylaczy. Diptera reprezentowały ogół zapylaczy w 26%, Coleoptera i Lepidopiera w ilościach nie przekraczających 10% (tabela 5). Apis mellifera uczestniczyła w zapylaniu kwiatów wokoło 36% ogółu zapylaczy, zaś średnie zagęszczenie pszczół w odniesieniu do wszystkich owadów kształtowało się od 2 do około 6 osobników w czasie 1 godziny (średnio 4,37 szt./godz.). Srednie zagęszczenie owadów na plantacji kalafiora w latach 1979-1982 (szt.zgodz.) Tabela 5 ~ Liczebność owadów w szt.jgodz. L - o' x,0 rzędy 1979 11880 11981 11982 Hymenoptera 5.22 8.20 7.11 7.03 27.56 6.89 54.71 (w tym Apis mehifera) (2.37) (4,54) (5,68) (4.89) (17,48) (4,37) (63,42) Coleoptera 0,26. 1.13 0,72 1,13 3,24 0,81 6.74 Diptera 3.33 3,37 4,39 1,53 12.62 3,15 26,34 Lepidoptera 1,00 0,98 0,81 1,56 4,35 1,10 9,21 2 9.81 13,68 13,03 11,25 47.77 11,94 100,0 w tym Apis mellifera szt. 2,37 4.54 5,68 4.89 17,48 4,37 Ofo 24,20 33,18 43,60 43,50 36.59 Dzienna dynamika oblotu kwiatów kalafiora przez entomofaunę zilustrowana została w tabeli 6. Hymenoptera najliczniej odwiedzały kwiaty w godzinach popołudniowych począwszy od godziny 13.00, stanowiąc w tym okresie ponad 60 0 /0 ogółu zapylaczy. Apis metitiera w ramach rzędu Hymenoptera najwyższą aktywność wykazywała w godzinach 272

Tabela 6 Dzienna dynamika oblotu kwiatów kalafiora w procentach (średnie z lat 1979-1982) I~. Godziny obserwacji 1 loco Inoo 11200 11300 11400 I 00 1600 15 1 1 1700 Hymenoptera 54,36 55,35 53,83 r 54,45 60,62 60,39 60,73 58,19 61,07 w tym Apis millifera 52,77 59,14 66,46 71,85 64,53 70,87 65,51 67,42 61,27 Coleoptera 4,03 6,91 9,32 9,89 5,80 6,45 5,89 7,77 8,21 Diptera 28,52 27,72 29,84 26,62 24,41 24,86 26,04 25,09 20,12 Lepidoptera 13,08 10,00 7,00 9,04 9,17 8,29 7,35 8,93 10,68 2 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 w tym Apis mellifera 28,69 32,73 35,78 39,12 39,12 42,79 39,78 39,24 37,42 przedpołudniowych począwszy od 11.00 i popołudniowych do godziny 17.00; jej udział w oblotach nie spadał poniżej 60% Hymenoptera. Zaangażowanie muchówek (Diptera) w oblotach kwiatów w ciągu dnia nie wykazywało wyraźnego zróżnicowania czasowego; ich udział kształtował się w granicach 20-29% ogółu zapylaczy przy czym najliczniej były reprezentowane w godzinach przedpołudniowych do godz. 11.00 osiągając od 27% do prawie 30% ogółu zapylaczy (tabela 6). Pozostałe rzędy owadów (Coleoptera i Lepidoptera) uczestniczyły w oblotach dziennych w ilościach nieznacznych i mało zróżnicowanych nie przekraczających 13% ogółu zapylaczy (tabela 6). ZACHOWANIE SIĘ PSZCZOŁ NA KWIATACH KALAFIORA Przyjęto w opracowaniu następujące kryteria oceny zachowania się pszczół na kwiatach kalafiora: liczba pszczół na kwiatostanie, liczba odwiedzanych kwiatów oraz liczba pszczół na 1 m" w odniesieniu do jednostki czasu (min.), czas pobytu pszczoły na kwiecie oraz liczba pszczół na odcinku 10 mb. Obserwacje te pozwalają stwierdzić, że aktywność pszczół w poszczególnych porach dnia była w większym lub mniejszym stopniu zróżnicowana. Średnio na kwiatostanie w czasie 1 min. przebywało około 2,5 pszczoły, najliczniejsze notowane były w godzinach od 12.00 do 16.00; w tym czasie liczebność ich nie spadała poniżej trzech osobników. W godzinach rannych obserwowano systematyczny wzrost aktywności, od 0,56 osobników o godz. 9.00 do 2,36 osobników o godzinie 11.00. W godzinach popołudniowych, począwszy od godz. 16.00, notowano malejące liczebności pszczół (tabela 7). Przy stosunkowo niewielkiej liczbie pszczół odwiedzających kwiatostan liczba odwiedzanych kwiatów była, szczególnie w godzinach popołudniowych, prawie trzykrotnie wyższa. Rano pszczoły odwiedzały około 3 kwiaty w czasie 1 minuty, i ponad 6 w południe i w godzinach popołudniowych. Średnio w czasie 1 minuty 18- Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX 273

Zachowanie się pszczół na kwiatach kalafiora (średnie z okresu badań 1979-1980) Godziny obserwacji Lp. I Cecha badana I 9 I I 00 1000 11 I 00 12 I 00 13 I 00 14 I 00 15 I 00 16 I 00 Tabela 7 17 00 I 1. Liczba pszczół na kwiatostanie w czasie l minuty 0,56 1,65 2,36 3,21 3,67 3,26 3,42 3,07 2,71 2,65 2. Liczba odwiedzanych kwiatów w czasie 1 minuty 2,97 5,07 6,45 5,67 6,27 6,07 6,47 6,47 6,67 5,79 3. Czas pobytu pszczoły na kwiecie w sekundach 5,47 7,20 7,50 8,47 7,20 7,50 7,27 6,73 7,25 7,18 4. Liczba pszczół na 1 m2 w czasie 1 minuty 0,97 2,10 3,73 4,90 4,85 5,16 4,90 4,63 3,75 3,89 5. Liczba pszczół na odcinku 10 mb. 1,97 3,53 4,52 5,53 6,00 6,27 5,57 5,07 4,30 4,75 x pszczoły wizytowały ponad 5 kwiatów (tabela 7). Czas penetracji jednego kwiatu nie wykazywał zbyt wyraźnego zróżnicowania. Poza godziną 9.00, o której wizyty trwały około 5,5 sekundy, w godzinach późniejszych czas ten zawarty był pomiędzy 6,7 (godz. 16.00) a 8,4 (godz. 12.00). Średni czas jednej wizyty określono na 7 sekund. Ilość pszczół spotykanych na odcinku 10 mb. i na powierzchni 1 m" w czasie minuty była zbliżona; zwykle liczba pszczół na odcinku 10 mb. plantacji przewyższała o około 1 osobnika liczebności wykazanej z powierzchni 1 m 2 /min., które z kolei mniej więcej w takim samym stopniu górowały nad liczbą pszczół wizytującą kwiatostan w czasie minuty (tabela 7). Generalizując można stwierdzić, że pora dnia poza godzinami rannymi (9.00-10.00) nie wpływa na aktywność pszczół. Wykazane niewielkie zróżnicowania ilościowe najprawdopdobniej związane są z dzienną dynamiką rozkwitania kwiatów. Intensywność oblotu kwiatów kalafiora przez pszczoły w poszczególnych latach badań była dość znacznie zróżnicowana. Najwyższe wskaźniki pracowitości pszczół notowano w 1979 r., zaś najniższe w latach 1980 i 1982. Średnio na 1000 kwiatach kalafiora notowano prawie trzy pszczoły, zaś w czasie jednej godziny 1000 kwiatów oblatywanych było 274

Intensywność oblotu kwiatów kalafiora przez pszczoły w latach 1979--1982 Tabela 8 Lp. Cecha badana L a t a badań 1979 1980 1981 1982 x l. Srednie zagęszczanie pszczół na 1000 kwiatów 9,14 0,46 1,14 0,55 2,82 2. Liczba roboczogodzin pszczelich na 1000 kwiatów 11,29 4,13 9,96 4,87 7,56 3. Liczba roboczogodzin pszczelich na 1 ha w mln. 107,80 98,13 97,75 87,68 97,84 przez około 8 pszczół co w przeliczeniu na 1 ha uprawy daje wielkość niemal 98 mln pszczół (tabela 8). Obloty kwiatów przez pszczoły były ściśle związane z dynamiką ich rozkwitania. W miarę wzrostu liczebności zakwitających kwiatów udział pszczół, obliczony w stosunku do sumarycznej liczby osobników pszczelich w dniu, zwiększał się wprost proporcjonalnie mniej więcej do godziny 13.00. W tym czasie liczba kwiatów na przestrzeni dwóch godzin nie wykazywała tendencji wzrostowych utrzymując się na stałym poziomie 12 0 /0 co prawdopdobnie wpłynęło na załamanie oblotów kwiatów. Począwszy od godziny 14.00 obserwowano ponowną stagnację rozkwitania utrzymującą się na poziomie 18 0 /0 przez kolejne trzy godziny. W tym czasie obloty pszczół nasiliły się przekraczając nieco szczyt poprzedni 16,7%. Jednak począwszy od godz. 15.00 obserwowano tendencję malejącą, wykazującą o godz. 17.00 wielkość tylko 12% wszystkich pszczół oblatujących w danym dniu kwiaty (rys. 2). Kształtowanie się warunków termicznych i wilgotnościowych miało charakter zgodny z wcześniej zarysowanymi tendencjami. W godzinach rannych temperatura kształ- 'o " 6l " ----,,---- ----------, 60. /S Rys. 2. Dzienna dynamika rozkwitania kwiatów i oblotów pszczół na tle warunków pogodowych w 1981 r. 1. temperatura powietrza w oc, 2. względna wilgotność powietrza w %, 3. procent rozkwitających kwiatów, 4. procent pszczół oblatujących kwiaty. 11 /O 0041. 9 """fi IQ /I 12 I' I~ 16 11 275

towała się na poziomie 15,9 C, zaś wilgotność na poziomie 87 /0. W miarę upływu czasu temperatura wzrastała osiągając o godzinie 14.00-18,9 C, zaś wilgotność względna malała osiągając o godz. 15.00 najniższą wartość 64 /0(rys. 2). Można zatem sugerować, że udział pszczół w oblotach kwiatów w ciągu dnia w większym stopniu uzależniony jest od przyrostu liczby zakwitających kwiatów, zaś w mniejszym od kształtujących się warunków termicznych i wilgotnościowych. 85 NJ 60 20. 10 10 15. /5 l 6 s... J fa 10 5 Q.,.>-.-.,.~..-.-... -.-.-.-.-.-.- -,, 2.. ~ -- 3. ł. 2 (J IJ.nt 9,gresiqc mon',,~ 'tys. 3. I I m H U n ~ 15 ~. n ~ w M U D ~ ~ ~ u v Lipiec lu/li 0eZOnOIJa dynamika rozkultania kuiotou,.śfednie loqęszczt!ni~ pszczół' i uarunki poqodoue IJ okresie perni kuitmenia ku/atoli kalafiora II /981r.. Rys. 3. Sezonowa dynamika rozkwitania kwiatów, średnie zagęszczenie pszczół i warunki pogodowe w okresie pełni kwitnienia kwiatów kalafioru w 1981 r. 1. względna wilgotność powietrza w 0J0, 2. temperatura powietrza w oc, 3. średnie zagęszczenie pszczół w szt., 4. procent rozkwitających kwiatów. Nieco odmienne zależności rysują się w okresie dłuższym na tle dynamiki sezonowej rozkwitania kwiatów (rys. 3). Obserwacje prowadzone w czasie pełni kwitnienia w 1981 r. wykazały, że dziennie zakwitały zmienne ilości kwiatów w granicach od 5,1 do 9,2 /0. W tym czasie średnie zagęszczenie pszczół na 10 mb. plantacji wahało się od 0,4 do 14 osobników. Szczyt liczebności pszczół przypadał na okres szczytowego 276 I

rozkwitania kwiatostanów. Jednak w tym wypadku obserwuje się mniej więcej zbieżne kształtowanie się zagęszczenia pszczół w stosunku do zmian termiki powietrza oraz wyraźne zmniejszenie liczebności pszczół pod wpływem opadów atmosferycznych (19, 20, 24 lipca). Można przypuszczać, że w optymalnych warunkach wilgotnościowych (bez opadów atmosferycznych) obloty pszczół byłyby wyrażniej skorelowane z postępem kwitnienia plantacji. DYSKUSJA Najważniejsze rośliny rodzaju Brassica należą do jednego gatunku Brassica oieracea L., z gatunku tego w Polsce uprawia się odmiany botaniczne (B o r n a i in., 1977): Brassica oleracea L. var. capitata - kapusta głowiasta. Brassica oleracea L. var. sabauda - kapusta włoska, Brassica oleracea L. var. botrytis - kalafior, Brassica oleracea L. var. botrytis italica - brokuł, Brtissica oleracea L. var. gongylodes - kalarepa, Brassica oleracea L. var. gemmifera - brukselka, Brassica oleracea L. var. acephala - kapusta liściasta (jarmuż). Poza dwoma odmianami (brokuł i brukselka) wartość pszczelarska pozostałych została opracowana. Kalafior jako roślina pożytkowa nie stanowi dobrego źródła nektaru dla pszczół. W zestawieniu z innymi odmianami botanicznymi zajmuje przedostatnie miejsce (przed jarmużem) (tabela 9). W takim ujęciu najwydajniejszymi odmianami są kapusta głowiasta biała (86,27-130,54 kg miodu/ha) i kapusta włoska {100,51 kg miodu z ha). Czteroletnie badania szczecińskie na odmianie użytkowej kalafiora "Pionier" wykazały, że nektarniki kwiatów kalafiofiora wydzielają od 1,3 do 4,3 mg nektaru z 10 kwiatów i wartości te są niższe o 4,1-5,4 mg od odmian uprawianych w warunkach klimatycznych Czechosłowacji (K u b i s o v a i in., 1976). Pod względem zawartości cukrów nektar kalafiorów uprawianych w woj. szczecińskim był o 10-23% uboższy od nektaru odmian uprawianych w Czechosłowacji (tabela 9). Jednak wydajnością miodową i cukrową plantacje szczecińskie przewyższały czechosłowackie średnio o 23 kg miodu z ha i 18,3 kg cukrów z ha. Większą wydajnością nektaru charakteryzują się kwiaty mieszańca kalafiora z kapustą pastewną (Brassica oleracea L. var. botrytis X Brassica oleracea L. var acephala D.C. subv. medullosa Thellung), gdyż jak to wykazali W r o n a i J a n c z a r (1969) z 10 kwiatów: mieszańca można uzyskać w warunkach polskich od 15 do 17 mg nektaru o zawartości cukrów od 3,25 do 3,89 mg, co w zestawieniu z kalafiorem stanowi ponad dziesięciokrotnie zwiększoną produkcję nektaru i ponad trzykrotnie zwiększoną wartość cukrową oraz dwukrotnie zwiększoną wydajność miodową (tabela 9). 277

Wartość pszczelarska niektórych odmian botanicznych BTassica oteracec L. Tabela ~ Odmiana botaniczna i użytkowa Masa nektaru z 10 kwiatów (mg) Zawartość cukrów w nektarze % Wydajność miodowa (kg miodu ha) Kalafior (Brassica oleracea L. vat. bottytis) Pionier Maximus, Super, Primus, Praga 1,3-4.3 5,4-9,7* 26-35 36-59* 7.89-62.95 15,5()-21.80 (z przelicz.) Kapusta liściasta (jarmuż) (Brnssźcc oterccec L. vat. acephala) Średniowysoki Zielony Kędzierzawy 21,9** 7,01*** 39,31** Kapusta głowiasta czerwona (Brassica oletacea L. vat. capitata f. Tubra) Holenderska 21,2-41,3** 33,66-37,69** 36,66-59.03*** Kalarepa (Brcssicc oleracea L. var. gongylodes) Moravia, Praska Biała 51,1-65,1**** 18,7-30,9**** 46,3-65.0 (z przelicz.) Mieszaniec kalafiora z kapustą pastewną (Brcssźcc oterccec L. vat bottytis X Brcssicc oterccec L. txir. acephala D.e. subv meduzlosa Thellung) 15-17***** 75-80***** Kapusta włoska (Brassica oleracea L. vat. sabauda) Vertus 43,4-51, 1** 28,43-33,04** 100,51*** Kapusta głowiasta biała (BTassica oleracea L. vat. capitata f. alba) Ditmarska Najwcześniejsza, Sława z Enkhuizen, Amager 29,3-55,5** 27,87-38,48** 86,27-130,54** - Kubiśova i in. (1976). - Prabucki (1982). - Prabucki i in. (1978). - Kubiśova - Kroparova i in. (1)>74) - Wrona i Janczar (1969). 278

Główni zapylacze kwiatów kalafiora wg różnych autorów T a b e l a la Rodzaj Gatunek Procentowy udział Autorzy Apis Apis Apis Apis Apis Apis Bombus Apis mellifeta Apis mellifeta Apis ceranc indica Apis iiorea Apis dotsata Apis cetana 36,59 Wyniki badań (1979-1982) Kubiśova i in, (1976), Wójtowski (1975), Woyke i in. (1983b) 75,00 Dhaliwal i Sharma (1973) 93,00 Raul (1972) 18,40 Raul (1972) 15,30 RauI (1972) Woyke i in. (1983b), Wójtowski (1975) Pomimo małej atrakcyjności nektaru dla pszczół obloty kwiatów są dość intensywne, Średnio jedna pszczoła odwiedzała około 6 kwiatów, co potwierdza wyniki K u b i s o v e j i in. (1976) - 5,7-8,0 kwiatów i K a kar a (1972) - 8,05 kwiatów. Pszczoła miodna stanowi 36,6% ogółu zapylaczy zaś w obrębie Hymenoptera 63,4%, co niejako potwierdza opinię W ó j t o w s k i e g o (1975) oraz badaczy hinduskich D h a- l i wal i B h a 11a (1981a, b), D h a li wal i S h a r m a (1973) oraz R a u l a (1972) (tabela 10). PODSUMOWANIE I WNIOSKI Kalafior jako roślina bardzo wymagająca co do wilgotności powietrza i gleby w czasie wytwarzania pędów kwiatowych i kwitnienia oraz temperatury powietrza, szczególnie w okresie dojrzewania łuszczyn, nie miała poza latami 1980 i 1981 zbyt sprzyjających warunków pogodowych w okresie kwitnienia. Stosunkowo niskie temperatury powietrza i zmienne nasycenie powietrza parą wodną nie sprzyjały nektarowaniu kwiatów. Kwiaty kalafiora wydzielały nieznaczne ilości nektaru 1,3-4,3 mg z 10 kwiatów stawiając tę roślinę na przedostanim miejscu w zestawieniu ważniejszych roślin kapustnych. Na przestrzeni czteroletniego okresu badań kalafior nie stanowił atrakcyjnego źródła nektaru (7,89-62,95 kg miodu z ha) dla pszczół, pomimo to obloty kwiatów były dość intensywne, co sugeruje, że w okresach bezpożytkowych (druga połowa lipca i pierwsza dekada sierpnia) nektar kwiatów kalafiora, w rejonach uprawy tej rośliny, może być traktowany jako pożytek podtrzymujący. Istotnym czynnikiem limitującym możliwość pozyskiwania nektaru i miodu z plantacji nasiennych kalafiora są: liczebność roślin na powierzchni uprawy, dorodność kwiatostanów, a tym samym liczebność kwiatów oraz zawartość cukrów w nektarze. Najlepsze efekty uzyskano przy obsadzie 39,7 tys. kwiatostanów na jednym hektarze otrzymując 279

s ponad 62 kg miodu z ha, zaś najgorsze przy obsadzie 14,9 tys. roślin/ha - 7,89 kg miodu/ha. Udział pszczół w oblotach kwiatów kalafiora uzależniony jest w większym stopniu od przyrostu liczby zakwitających kwiatów, zaś w mniejszym od kształtujących się warunków termicznych i wilgotnościowych. LITERATURA 1. B o h a r t G. E., T o o d F. E., 1961: Pollination of Seed Crops by Insects, Yearbook oi agriculture, 240-246. 2. B o r n a Z. i in., 1978: Szczegółowa uprawa warzyw, PWRiL Warszawa. 3. B o r n u s L., J a b ł o ń s k i B., Król S., 1976: Próba określenia optymalnej ilości pszczół do dobrego zapylenia sadu jabłoniowego, Cz. I, Pszczelno Zesz. Nauk., XX, 1-20. 4. C h u d a B., P r a b u c k i J., 1979: Wartość pszczelarska kapust nasiennych (Brassica L.), Zesz. Nauk. Zoot., AR Szczecin, XIV, 79, 151-160. 5. D e m i a n o w i c z Z., H ł y ń H., J a b ł o ń s k i B., M a k s y m i u k J., R u s z k o w s k a B., S z k l a n o w s k a Z., Z i m n a J., 1960: Wydajność miodowa ważniejszych roślin miododajnych w warunkach Polski. Pszczelno Zesz. Nauk., IV, 2, 87-103. 6. D h a l i wal H. S., S h a r ID a P. L., 1973: The foraging rang e of the indian honeybee on two crops, Jaur. oi Apic. Res., 12(2), 131-134. 7. D h a l i wal H. S., B h a II a O. P., 1981a: Factors affecting optimal pollination of cauliflower: I, Compating plants and diural period. Apimondia XXVIII th. International Congress of Apiculture Acapulco - Mexico, 23~29. X.1981 r. 8. D h a l i wal H. S., B h a 11a O. P., 1981b: Factors affecting optimal pollination of cauliflower: II. Level of multiple insect - visits to individual flowers. Apimondia XXVIII th. International Congress of Apiculture, Acapulco- - Mexico, 33-29.X.1981 r. 9. J a b ł o ń k i B., 1970: Badania biologii kwitnienia i zapylania lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.). Pszczei, Zesz. Nauk., XIV, 1-2-3, 1-74. 10. J o g i B. S., K i n g raj. S., 1971: Seed setting studies in cauliflower SnowbalI. Himachal Jorurruil oi AgricuUural Researcii 1, 29-30. 11. K a kar K. L., 1972: Insect pollinators of cauliflower seed crops and their role in seed seeting, Himachal Pradesch University Simla: M. SC. Thesis. 12. K u b i ś o v a - Kro p a c o v a S., K a m l e r F., V i l d J., 1974: Studie o ćmnosti vćely medonosne (Apis meuifera L.) kedlubnach (Brassica oterccec var. gongylodes L.), Acta Univ. agric. (Brno), Fac. agron., XXII (2), 341-349. 13. K u b i ~o v a S., K a m l e r F., J u i c a V., 1976: Cinnost vćcely medonosni (Apis mellifera L.) na kvetaku (Brassica oleracea var. botrytis L.), Vedecke Prace Vyzkumneho Ustavu Vcelarskoho v Dole, 75-85. 14. P i e t r z a k T., 1981: Wpływ pszczół na plon nasion kalafiora (Brassica oleracea L. var. botrytis): praca magisterska - maszynopis, AR Szczecin. 15. P r a b u c k i J., 1982: Wpływ pszczół na plon nasion niektórych roślin kapustnych. Akademia Rolnicza Szczecin, rozprawy nr 81. 16. P r a b u c k i J., O r ł o w s k i M., C h u d a B., 1978: Zapylanie warzyw kapustnych, zalecenia na dzień dzisiejszy i perspektywy. Studia i Materiały, Nasiennictwo, I Inst. Warzyw. Skierniewice. 17. R a u l T. S., 1972: Polination studies in cauliflower (Brassica oleracea var. botrytis L.), J. Res.Punjab. Ą.gric. Univ. 9 (4), 580-585. 280

18. R u s z c z y c Z., 1970: Metodyka doświadczeń zootechnicznych, PWRiL Warszawa. 19. S c h m i d t S., 1964: Zastosowanie metod statystycznych w zootechnice I. metody statystyki opisowej, PWRiL Warszawa. 20. S z k l a n o w s k a K., 1957: Wstępne badania nad wydajnością nektarowa pszczelnika mołdawskiego (Bracocephalum moldavicum L.), Pszczel, Zesz. Nauk..; I, 3, 129-138. 21. Wat t s L. E., 1963: Investigations into the breeding system of cauliflower Brassica oleracea var. botrytis L. Euphytica, 12, 323-340. 22. Wo y k e H., 1976: Konieczność świadomego zwiększania populacji pszczół i innych owadów zapylających na plantacjach nasiennych warzyw owadopylnych na przykładzie cebuli (Allium cepa), Hod. Rośl., 2, 40-48. 23. W o y li: e H. W., 1983: Stan i możliwości produkcji nasion kalafiora w Polsce. Krajowe Sympozjum pt. "Produkcja kalafiorów w Polsce", Inst. Warz. Skierniewice, 56-64. 24. Woyke H. W., Baranowska T., Roszak St., 1983a: Wpływ obecności różnych owadów na zawiązywanie się łuszczyn i nasion kalafiora. Sesja Naukowa pt. "Produkcja nasion roślin kapustnych", AR Szczecin, 8-9.VI.1983 r., 29. 25. Woyke H. W., Baranowska T., Roszak St., 1983b: The role of honey - bees in cauliflower pollination. Biuletyn Warzywniczy - suplement, Instytut Warzywnictwa - Skierniewice, 7-17. 26. W ó j t o w s k i F., 1975: Możliwości wykorzystania trzmieli, pszczół samotnic i innych muchówek do zapylania roślin warzywnych, Nowości Warzywnicze, 4, 24-42. 27. W r o n a S., J a n c z a r W., 1969: Nektarowanie i wydajność miodowa mieszańca kalafiora z kapustą pastewną. Pszczelo Zesz. Nauk.., XIII, 1-2-3, 143- -146. CEMEHOHOCHbIE KYJIbTYPbI l(bethor KAIIYCTbI (BRASSICA OLERACEA L. VAR. BOTRYTIS) KAK JIETHM~ B3HTOK II~EJI B. X y,l\a-m H 1\K iii BH q, H. II p a 6 y 1\K H P e s ro M e MCCJIe,l\OBaIlHRno npjl:ro,l\hocti1\betob!.\betllol'1xartyc'nsr,l\jir n-ren BeJlMCb B rozax 1979-1982 B OKpecTHOCTRXIl.lennna Ha njiahta1\hrx1\bethoi'1xanycrzsr cepra Pionier. UBeTbI 1\BeTllOI'1roanycrr.r!.\BeJIHOKOJLO3,5,l\llR a Ha C01\BeTHHuaersr COXpaHRJIHCb B re-renne OKOJIO 20,l\Hel'1.,n:ecRTb 1\BeTO,BBbI,l\eJIRJIOOT 1,3,!\lO 4,3 Mr HeKrapa. Hercrap CO,l\ep:>KaJIB cpemrex OKOJIO31010 caxapxztoa; l ra KyJIbTyp,l\aeT B Il\eL\HHCKHXyCJIlOBHRXOKOJIO34 xr caxapnztoa, TO ecn, OKGJIO42 xr Me,l\a. B 06JIeTax 1\BeTOB 1\BeTHol'1xanyc'rsr y'ractbobajih qetblpe pana HaC KOMbIX: Hymenoptera - 570/0, Diptera - 26%, a TaK:>KeColeopterti l1 Lipidoptera no OiKOJIO 10~;0. Apis metiiiera OTpa:lKaJI pr,l\ Hymenoptera B 63%, a nce OIlbIJtl1TeJIHB 36 /,. B cpezmea Ha COL\BeTHHB Te'leHl1e l MHHyTbI HaXO,l\HJIOCbOKOJIO2,5 n-rezrsr, a no BpeMJI l MHHyTbl ozraa rrsezra nocema na CBbIIIle 5 1\BeTOB.Cpeznree BpeMR omroro noceil\ehhrorrpeneneuo Ha 7 cexynzt. 06JIeTbl 1\BeTOBnqeJlaMl1 6blJIH TO'IHO CBR'3aHbI c,l\hhaml1kol' 1\BeTeHl1JI, a B MeHbIIIet;:CTeneHIWc cyil\ectbyioil\hmhmhkpokjihmathqeckl1mh ycjiobhrml1. l(bethar KaTIyCTa He 6bIJIa I1HTepeCllbIMl1CT Oqlll1KOM.ąJIJI nqeji, onnaxo, B pahonax B03~eJIbIBaHl1R IlBeTHol'1ItanYCTbI Ha cexeaa M01KHOnO~XO.z:lI1TbK Het;: KaK K noil.,;;ep1khbaioil\emyb3rtky. 281

CULTIVATION OF CAULIFLOWER FOR SEED PRODUCTION (BRASSICA OLERACEA L.,VAR BOTRYTIS) AS A SUMMER HONEY FLOW B. C h u d a - M i c k i e w i c z i J. P r a b u c k i Summary Investigation on usefulness of cauliflower honey flow for bees we re carriecf out during the years of 1979-1982 near Szczecin on cauliflower plantation, comrnonly cultivated variety Pionier. Flowers of cauliflowers were blooming for 3,5 days and on the inflorescence they stayed for 20 days. Ten flowers produced from 1,3 to 4,3 mg of nectar. Averagę contents of sugar in nectar was about 31%, l ha of cauliflower can give in northwest (near Szczecin) conditions of Poland about 30 kg sugars, that is about 42 kg of honey. In visiting of cauliflower flowers to ok part four orders of insects: Hymenoptera - 57%, Diptera - 26% and Coleoptera and Leputoptera - about 10% each. Order of Hymenoptera was represented by Apis mehifera in 63%, and a11 the rest was represented in 36%. Average time of one visit is 7 seconds. IVisiting of flowers by bees are strictly connected wit h dynamie of blooming, but in smaller degree with microclimatic conditions. Couliflower isn't good source of nectar for bees, but in areas of wide cultivation of cauliflower for seeds it can be considered as a source for development of bee colonies.