UNIWERSYTET MEDYCZNY im. KAROLA MARCINKOWSKIEGO w POZNANIU H I G I E N A PRZEWODNIK po seminariach i ćwiczeniach dla studentów V roku farmacji pod redakcją Prof. dr hab. Jerzego T. Marcinkowskiego Poznań, rok ak. 2015/2016
Zajęcia prowadzą: dr farm. Andrzej Kaniewski, dr n. biol. Ewa Ulatowska-Szostak, dr Jarosław Skommer, dr n. med. Daniel Zielonka, lek Małgorzata Bernatek-Piątek Informacje o dydaktyce Przedmiot Higiena i epidemiologia (na V roku studiów farmacji) obejmuje łącznie 30 godzin, w tym: 15 godzin seminariów i ćwiczeń z higieny oraz 15 godzin seminariów i ćwiczeń z epidemiologii. Obowiązuje zaliczenie pisemne przedmiotu na prawach egzaminu. Niniejszy przewodnik obejmuje wyłącznie zagadnienia z zakresu higieny. Charakterystyka ogólna: higiena Higiena (grec. hygieinós leczący, przynoszący zdrowie) jest nauką zajmującą się wzajemnym oddziaływaniem między organizmem człowieka a szeroko pojętym środowiskiem (rozpatrywanym w mikro- i makroskali), w którym on żyje, pracuje i uczy się. Jest więc nauką o wpływach środowiska materialnego i społecznego oraz zachowań człowieka na stan jego zdrowia. Postęp cywilizacyjny spowodował rozległe, wielokierunkowe zmiany wprowadzając do środowiska czynniki o szerokim spektrum oddziaływania na ustrój. W związku z tym powstają specyficzne zespoły warunków środowiska zewnętrznego człowieka. Czynniki środowiskowe są obecnie bardzo istotnymi determinantami stanu zdrowia populacji a w odniesieniu do jednostek mogą decydować w przypadku osobniczych predyspozycji o rozwoju procesu chorobowego. Higiena jako nauka zmierza do określenia granicy reakcji fizjologicznej na określony czynnik środowiska i ustalenia warunków umożliwiających zachowanie równowagi między organizmem a otoczeniem. Określa możliwości adaptacyjne organizmu do nowych, zmieniających się warunków otoczenia. Higiena przyczynia się do opracowania praktycznych sposobów mających na celu eliminowanie z otoczenia i postępowania człowieka czynników ujemnych dla zdrowia i wprowadzania bądź umacniania czynników dodatnich. Wiedza i wskazania higieny wynikają z przyswojenia dorobku różnych dziedzin medycznych i paramedycznych oraz prowadzenia własnych badań z zakresu higieny. Z higieny ogólnej najczęściej wydziela się higienę komunalną (woda, powietrze, gleba, mieszkanie), higienę pracy, higienę żywności i żywienia, higienę szkolną, higienę społeczną. Wydziela się także inne działy tej nauki, jak np.: higienę niemowląt, higienę kobiet (w tym higienę ciąży i połogu), higienę odzieży, higienę wzroku, higienę jamy ustnej. Główne zadania higieny to: analiza i ocena czynników zewnętrznych środowiska określenie ich wpływu na ustrój ludzki opracowanie wskazań dotyczących zmian danego środowiska podanie sposobów unikania negatywnych, a wykorzystywania pozytywnych czynników działających na organizm rozszerzanie i usprawnianie możliwości adaptacyjnych człowieka. Obecnie w nauczaniu akademickim higieny odchodzi się od klasycznej higieny koncentrującej się głównie na ocenie środowiska człowieka. Dzisiejsza higiena skłania się coraz wyraźniej ku medycynie środowiskowej opisującej przede wszystkim zaburzenia subkliniczne a nawet treści kliniczne (tzw. choroby środowiskowe i cywilizacyjne). Ogólne cele kształcenia Po zakończeniu zajęć student powinien: identyfikować i oceniać czynniki środowiska zewnętrznego oddziaływujące na człowieka opanować podstawowy zasób wiedzy dotyczącej występowania czynników ryzyka, stanowiących dla człowieka zagrożenie ze względu na możliwości wystąpienia chorób inwazyjnych lub cywilizacyjnych określić wzajemne związki pomiędzy czynnikami środowiska a zdrowiem i chorobą wskazać możliwości poprawy środowiska na przykładach: higieny psychicznej, higieny pracy, higieny żywienia i żywności i przedmiotów użytku, higieny komunalnej, higieny szkolnej przedstawić sposoby unikania ujemnego i wykorzystania pozytywnego działania czynników występujących w środowisku na organizm, analizować sytuację zdrowotną w danym środowisku. 2
Do nauki przedmiotu zaleca się: 1. Marcinkowski J. T. (red.): HIGIENA (higiena środowiska, higiena żywności i żywienia, higiena w zakładach opieki zdrowotnej). Wyd. AM w Poznaniu, Poznań 1995. 2. Marcinkowski J. T. (red.): HIGIENA CZŁOWIEKA. Wyd. AM w Poznaniu, Poznań 1995. 3. Marcinkowski J. T. (red.): PODSTAWY HIGIENY. Volumed, Wrocław 1997. 3. Marcinkowski J. T. (red.): HIGIENA PROFILAKTYKA W ZAWODACH MEDYCZNYCH (wybrane zagadnienia). Wyd. AM w Poznaniu, Poznań 2002. 4. Jethon Z. (red.): MEDYCYNA ŚRODOWISKOWA I ZAPOBIEGAWCZA, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1997. RAMOWY PROGRAM ZAJĘĆ S e m i n a r i a i ć w i c z e n i a Promocja zdrowia i marketing społeczny dr Jarosław Skommer Promocja zdrowia 1. Podać genezę promocji zdrowia. 2. Podać definicję promocji zdrowia wg WHO i przedstawić koncepcję jej wielosektorowego działania. 3. Przedstawić czynniki warunkujące poprawę stanu zdrowia społeczeństwa na podstawie I i II rewolucji zdrowia. 4. Przedstawić analizę chorób cywilizacyjnych z punktu widzenia promocji zdrowia. 5. Wyjaśnić pojęcia: zachowania zdrowotne, style życia. 6. Przedstawić czynniki warunkujące zachowania prozdrowotne w społeczeństwie. 7. Znaczenie programów profilaktycznych i promocyjnych we współczesnej polityce zdrowotnej. Biometeorologia człowieka dr Andrzej Kaniewski Klimat i bioklimat Bodźce klimatyczne Pogoda i procesy pogodotwórcze Aktywne sytuacje pogodowe Patologia bioklimatyczna i biometeorologiczna Promieniowanie słoneczne Globalne zmiany klimatyczne Siła działania i toksyczność leku Uzasadnić zainteresowania pracowników służby zdrowia problematyką bioklimatologii. Zilustrować zdrowotne znaczenie czynników klimatycznych. Podać definicję pogody i sformułować zdrowotne znaczenie czynników pogodowych. Wymienić aktywne sytuacje pogodowe i ocenić ich znaczenie dla zdrowia człowieka. Uszeregować zaburzenia i schorzenia związane z oddziaływaniem klimatu i pogody. Określić następstwa nadmiernej ekspozycji na promieniowanie słoneczne. 1. Opisać przyczyny i skutki takich zjawisk jak: dziura ozonowa, efekt cieplarniany. 2. Opisać przyczyny i skutki tworzenia się ozonu w troposferze. Opisać wpływ temperatury i innych czynników pogodowych na siłę działania i toksyczność leków. 3
Higiena pracy dr Daniel Zielonka Higiena pracy Podać definicję higieny pracy i nauk jej pokrewnych (fizjologia pracy, medycyna pracy, psychologia pracy). Chemiczne zagrożenia zawodowe Wymienić i scharakteryzować rodzaje potencjalnych zagrożeń zawodowych natury chemicznej. Biologiczne zagrożenia zawodowe Wymienić i scharakteryzować rodzaje potencjalnych zagrożeń zawodowych natury biologicznej. Fizyczne zagrożenia zawodowe Wymienić i scharakteryzować rodzaje potencjalnych zagrożeń zawodowych natury fizycznej. Charakterystyka higieniczna Podać co obejmuje charakterystyka higieniczna stanowisk pracy. stanowisk pracy Ochrony osobiste. Odzież Wyjaśnić pojęcia: ochrony osobiste, odzież ochronna. Podać przykłady i zastosowanie. ochronna. Ergonomia Podać cele i podział ergonomii. Ergonomiczna lista kontrolna, analiza ergonomiczna. Higiena różnych okresów życia lek Małgorzata Bernatek-Piątek Medycyna wieku rozwojowego 1. Podać definicję wieku rozwojowego. 2. Przedstawić czynniki determinujące rozwój. 3. Podać definicję i skutki akceleracji. Definicja trendu sekularnego. Niepowodzenia szkolne 1. Podać definicję i przyczyny niepowodzeń szkolnych. 2. Podać definicję i cechy zespołu deficytu uwagi i nadpobudliwości. 3. Podać definicję fobii szkolnej i postępowanie w przypadku jej stwierdzenia. Medycyna wieku podeszłego 1. Podać definicję geriatrii, gerontologii, starzenia się. 2. Podać sposoby zdrowego starzenia się. Główne problemy geriatryczne 1. Wymienić najczęstsze problemy medyczne wieku podeszłego. 2. Podać sposoby rozwiązywania i/lub zapobiegania problemom geriatrycznym. Geriatria społeczna 1. Podać typy złego traktowania ludzi starszych. 2. Podać strategię postępowania w przypadku stwierdzenia niewłaściwego traktowania ludzi starszych. Higiena w wieku podeszłym 1. Podać rolę ruchu higieny psychicznej w stosunku do ludzi starszych. 2. Podać codzienne zalecenia higieniczne w stosunku do osób starszych. Medycyna środowiskowa dr Ewa Ulatowska-Szostak Dział lub grupa haseł Czynniki środowiskowe zagadnienia wprowadzające Choroba środowiskowa. Zintegrowany monitoring środowiska i zdrowia. Wybrane czynniki środowiskowe i ich wpływ na organizm człowieka. Profilaktyka skutków zdrowotnych skażenia środowiska Podać definicje zanieczyszczenia. Przeprowadzić charakterystykę ogólną zaburzeń stanu zdrowia wynikających z narażenia na czynniki środowiskowe. Przedstawić charakterystykę narażenia na czynniki środowiskowe. Wymienić najistotniejsze zródła narażenia na substancje szkodliwe w środowisku. Wyjaśnić pojęcie: choroba środowiskowa. Podać typy chorób i zaburzeń wywołanych przez czynniki środowiskowe. Wyjaśnić pojęcie: monitoring biologiczny, zintegrowany monitoring środowiska i zdrowia. Schemat DPSEEA. Dokonać pomiaru i omówić wpływ na organizm człowieka wybranych czynników fizycznych (temperatura, wilgotność, prędkość ruchu powietrza) Skonstruować schemat działań mających na celu minimalizację środowiskowych zagrożeń zdrowia dla wybranych czynników chemicznych. 4
Higiena szpitalna dr Daniel Zielonka Zakażenia szpitalne 1. Podać definicję zakażeń szpitalnych. 2. Wymienic źródła zakażeń szpitalnych (rezerwuary żywe i martwe) oraz drogi ich przenoszenia (powietrzna, pokarmowa, bezpośrednia przez przedmioty). 3. Zilustrować podstawowe czynniki zwiększające ryzyko występowania zakażeń szpitalnych (organizacja przestrzenna terenu szpitala, układy komunikacyjne pomiędzy poszczególnymi oddziałami szpitala). 4. Omówić zasady postępowania z: odpadami i nieczystościami szpitalnymi, tkankami ludzkimi (kremacja), sprzętem medycznym jednorazowego użytku i wielokrotnego użycia (sterylizacja). Praktyczna higiena 1. Przedstawić podstawowe zasady higieny szpitalnej. szpitalna 2. Wyjaśnić pojęcia: dezynfekcja, sterylizacja, aseptyka, antyseptyka, dezynsekcja, deratyzacja. 3. Podać metody sterylizacji. Choroby zawodowe 1. Wymienić najczęstsze choroby zawodowe wśród fachowych pracowników służby zdrowia i oceń stosowane metody zapobiegawcze. 2. Ocenić przepisy profilaktyczne w leczeniu krwią i preparatami krwiopochodnymi. Szczepienia ochronne Wymienić szczepienia ochronne fachowych pracowników służby zdrowia. AIDS, wzw. Ocenić sposoby zapobiegania zakażeniom AIDS i wzw. w praktyce szpitalnej. 5