Marek Szczepaniec * 2.3. Oddziaływanie bodźców w zakresie zwiększenia dostępu do kredytów inwestycyjnych dla małych i średnich przedsiębiorstw Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) stanowią motor napędowy polskiej gospodarki (ich udział w tworzeniu PKB wynosi 47%) oraz zapewniają zatrudnienie ponad 6 milionom osób (dane PARP, 2009). Powszechnie przyjmuje się, Ŝe gdyby więcej MSP miało dostęp do zewnętrznego finansowania (w tym do kredytów inwestycyjnych), to rosłaby wydajność pracy, wynagrodzenia oraz pojawiały się nowe miejsca pracy. Wykorzystanie kredytów inwestycyjnych przez sektor MSP zaleŝy jednak nie tylko od samych przedsiębiorców i banków, ale teŝ od wielu czynników o charakterze popytowym, podaŝowym, cenowym, koniunkturalnym oraz instytucjonalno-prawnym itp. Czasami większy wpływ na skalę wykorzystania kredytów inwestycyjnych przez małe i średnie firmy mają zdarzenia leŝące poza gestią bezpośrednich uczestników transakcji kredytowych (czyli banków i MSP), np. zmiany w środowisku makroekonomicznym. Przykładowo, wyŝsza inflacja wywołana przez szoki cenowe, brak konkurencji czy luźną politykę fiskalną bezpośrednio przekłada się (zgodnie z hipotezą Fishera) na wzrost nominalnych stóp procentowych, czyli wzrost kosztów kredytów. Z drugiej strony nawet bardzo niskie stopy procentowe nie zachęcają przedsiębiorców do zaciągania kredytów, gdy występuje spowolnienie gospodarcze, zjawiska deflacyjne oraz niepewność co do koniunktury gospodarczej w najbliŝszej przyszłości. Popyt inwestycyjny sektora MSP, a co za tym idzie takŝe popyt na kredyty inwestycyjne, zaleŝy w większym stopniu od zmian popytu na dobra i usługi wytwarzane przez małe i średnie firmy, od oczekiwań klientów, presji konkurencyjnej, stanu ogólnej koniunktury gospodarczej, spodziewanej stopy zwrotu z inwestycji, bieŝącej sytuacji finansowej oraz oczekiwań przedsiębiorców, niŝ od wysokości oprocentowania, prowizji bankowych czy procedur kredytowych (zob. tab. 1). * Dr hab., Katedra Makroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, Profesor UG, inforest@post.pl
2 Marek Szczepaniec Tabela 1. Czynniki decydujące o podjęciu inwestycji przez MSP* Czynniki decydujące o podjęciu inwestycji Ogółem MSP Firmy mikro n=505 Małe firmy n=429 Średnie firmy n=220 rosnący popyt na nasze produkty / usługi (wzrost liczby zakupów / zamówień) 7,39 7,38 7,82 7,43 rosnące wymagania klientów 7,32 7,31 7,56 7,16 posiadanie nadwyŝek finansowych / wolnych środków 6,47 6,47 6,50 6,45 inwestycje poczynione przez konkurencję (chęć sprostania konkurencji) 6,11 6,10 6,51 6,22 ogólna dobra koniunktura gospodarcza 5,89 5,87 6,53 6,40 wysoka oczekiwana stopa zwrotu z inwestycji (spodziewany wyraźny wzrost zysków) 5,82 5,80 6,34 5,99 moŝliwość skorzystania z funduszy unijnych 5,00 4,98 5,64 5,65 atrakcyjne oprocentowanie kredytu 4,74 4,72 5,22 5,23 łatwość uzyskania kredytu (proste procedury) 4,61 4,59 5,30 4,99 łatwy dostęp do leasingu / proste procedury 4,24 4,22 4,94 4,74 * czynniki mające wpływ na decyzję o inwestycjach były oceniane w skali 10-punktowej, na której 10 - oznaczało bardzo waŝny czynnik, a 1 czynnik bez znaczenia. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych, n=1154 (QUALIFACT, Finanse MSP 2007). Warto zauwaŝyć, Ŝe w wielu publikacjach naukowych uwaga skupiona jest przede wszystkim na niesprawnościach rynku, racjonowaniu kredytów przez banki czy nieskutecznej polityce rządu. Często pomija się lub porusza w sposób bardzo powierzchowny rolę samych przedsiębiorców na rynku kredytowym. Warto pamiętać, Ŝe aby ostatecznie doszło do podpisania umowy kredytowej, wszystko musi zacząć się na poziomie kredytobiorcy, poczynając od pomysłu biznesowego z chociaŝ prowizorycznym biznes planem, skłonności do podjęcia ryzyka, przez chęć poszukiwania zewnętrznych źródeł finansowania aŝ do uczestnictwa w mniej lub bardziej skomplikowanych i uciąŝliwych procedurach bankowych. Zgodnie z najnowszymi badaniami autora (zob. QUALIFACT, 2010) w Polsce plany inwestycyjne na najbliŝsze 12 miesięcy deklarowało tylko 27,5% MSP (w tym 26,9% firm mikro, 40,0% firm małych i 53,3% firm średnich). Niewątpliwie duŝą rolę odgrywała tutaj niepewność co do stanu koniunktury, ale nawet w bardzo dobrym roku 2007., kiedy tempo wzrostu gospodarczego wynosiło 6,8%, odsetek MSP deklarujących plany inwestycyjne wynosił tylko 37,2% (w tym 36,5% firm mikro, 48,3% firm małych i 63,3% firm średnich). Kolejna sprawa to kwestia planowania biznesowego - trudno oczekiwać, Ŝe bank udzieli kredytu inwestycyjnego o większej wartości, nie dysponując nawet pobieŝną symulacją sytuacji finansowej kredytobiorcy. Tymczasem wiele małych i średnich firm istotne decyzje finansowe podejmuje na zasadzie ad hoc
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 3 [w 2007 r. przy inwestowaniu w środki trwałe (maszyny, urządzenia) aŝ 46% MSP podejmowało decyzje na bieŝąco, a tylko 29% miało jakiś plan o horyzoncie czasowym minimum 3 lat (zob. QUALIFACT, 2007)]. Pochodzące z 2004 r. badania wykazały (zob. BPS, 2004), Ŝe wiele firm w ogóle nie bierze pod uwagę moŝliwości skorzystania z kredytów bankowych - 56% badanych właścicieli mikroprzedsiębiorstw bez doświadczeń kredytowych (n=816) zadeklarowało, Ŝe ich firmy z zasady nie korzystają z kredytów (finansują rozwój tylko z własnych środków), a 20% respondentów stwierdziło, Ŝe obawiają się zadłuŝania firmy. PodaŜ oraz warunki kredytów inwestycyjnych dla sektora MSP są z kolei pochodną m.in. posiadanych przez banki depozytów, zaangaŝowania kredytowego w inne sektory (gospodarstwa domowe, duŝe firmy, sektor publiczny), stanu ogólnej koniunktury gospodarczej, stóp procentowych NBP, bieŝącej sytuacji finansowej oraz oczekiwań banków, wysokości zagroŝonych i straconych kredytów, dostępności instrumentów mogących ograniczyć ryzyko (np. gwarancji rządowych). DuŜy wpływ na zachowania inwestycyjne oraz na wykorzystanie kredytów przez MSP ma polityka rządu i nie chodzi tu tylko o gwarancje kredytowe czy dotacje dla małych i średnich firm [z badań wynika, Ŝe korzysta z nich tylko niewielki odsetek MSP], a raczej o ogólne rozwiązania instytucjonalno-prawne sprzyjające przedsiębiorczości m.in. z zakresu polityki podatkowej, polityki zamówień publicznych, polityki wspierania konkurencji czy polityki określającej funkcjonowanie rynku finansowego. W niniejszej publikacji uwaga skupiona została przede wszystkim na polskim sektorze MSP. Zaprezentowano w niej szereg najnowszych badań empirycznych zrealizowanych na duŝych, losowych próbach przedsiębiorstw. Analizę rozpoczyna przegląd światowej literatury naukowej, następnie pokazane zostały wyniki badań dotyczących występowania luki finansowej w małych i średnich firmach, w dalszej części przedstawiono opis moŝliwych do zastosowania bodźców mających na celu zwiększenie stopnia wykorzystania zewnętrznego finansowania (a w szczególności kredytów inwestycyjnych) przez MSP, tekst kończą wnioski płynące z przeprowadzonych własnych badań oraz studiów literaturowych. 2.3.1.Przyczyny występowania luki finansowej w sektorze MSP - przegląd kluczowych teorii oraz wyników badań Luka finansowa ( financing gap ) występująca w sektorze MSP oznacza, Ŝe wiele małych i średnich firm, które mogłyby wykorzystać zewnętrzne fundusze w efektywny sposób, nie moŝe ich uzyskać w formalnym systemie finansowym (zob. OECD, 2006a). W literaturze przedmiotu wśród głównych przyczyn występowania luki finansowej w sektorze MSP wymienia się:
4 Marek Szczepaniec preferencje MSP w dziedzinie źródeł finansowania, asymetrię informacji występującą na rynku kredytowym, brak zaufania między przedsiębiorcami a inwestorami, wady systemu instytucjonalno-prawnego, niedoskonałości mechanizmu rynkowego, małą podaŝ funduszy poŝyczkowych, ograniczoną konkurencja na rynku finansowym niedostatek odpowiednich umiejętności menedŝerskich oraz planowania biznesowego, brak odpowiedniej historii działalności / historii kredytowej, brak zabezpieczeń, konserwatyzm banków w stosunku do MSP, duŝe ryzyko przy kredytach (krótki cykl Ŝycia nowych firm), wyŝsze koszty jednostkowe procedur kredytowych w przypadku MSP. Teoria kolejności źródeł finansowania (która bardzo pasuje do małych i średnich przedsiębiorstw) sugeruje, Ŝe firmy będą w pierwszej kolejności wykorzystywać własne środki finansowe a dopiero później sięgną po zewnętrzne źródła finansowania i to takie, które w najmniejszym stopniu powodują utratę kontroli nad prowadzonym biznesem [szerzej na ten temat piszą: Ang (1991), Jerzemowska (1996), Stradomski (2004), Kruschwitz (2007) oraz Paul, Whittam i Wyper (2007)]. Z kolei teoria asymetrii informacji [zob. Stiglitz i Weiss (1981)] wyjaśnia zjawisko racjonowania kredytów w segmencie małych podmiotów gospodarczych. Banki, które posiadają niewielką ilość wiarygodnych informacji o klientach reprezentujących small business stosują często wysokie marŝe oraz wymagają nierealnych zabezpieczeń, co prowadzi do ograniczenia akcji kredytowej w tym segmencie. Racjonowanie kredytów ma w zamyśle ograniczyć zjawisko negatywnej selekcji kredytobiorców (wysokie koszty kredytów mogą akceptować firmy w gorszej sytuacji finansowej, które nie mają innych moŝliwości finansowania swojej działalności). Teoria cyklu Ŝycia firmy sugeruje, Ŝe w początkach działalności źródła finansowania podmiotów gospodarczych ograniczają się do 3F: founder, family and friends (załoŝyciel firmy, rodzina, przyjaciele) [więcej na ten piszą Chittenden, Hall i Hutchinson (1996), Lopez-Gracia i Aybar-Arias (2000) oraz Grichnik (2007)]. Dopiero wraz z upływem czasu, jeŝeli firmie uda się zdobyć odpowiednią reputację, zaczyna ona korzystać z innych źródeł finansowania - kredytów kupieckich lub kredytów bankowych [zob. Diamond (1991)]. O problemach z dostępem do zewnętrznego finansowania piszą autorzy róŝnych badań empirycznych w tym: Walker (1989), Holmes i Kent (1991), Hutchinson (1995), Chittenden, Hall i Hutchinson (1996), Bitler, Robb i Wolken (2001), Szczepaniec (2006), Berger i Udell (2002 i 2006) oraz Colombo i Grilli (2007).
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 5 2.3.2. Wyniki badań empirycznych dotyczących zewnętrznego finansowania MSP w Polsce na tle innych państw O występowaniu luki finansowej w małych i średnich firmach świadczyć mogą następujące przesłanki: niskie wskaźniki wykorzystania zewnętrznego finansowania, deklaracje MSP mówiące o tym, Ŝe trudny dostęp do zewnętrznego finansowania stanowi główną barierę na drodze ich rozwoju, kierowanie akcji kredytowej banków głównie do duŝych przedsiębiorstw; gorsze warunki kredytów dla MSP, wysokie wskaźniki odmów udzielenia kredytu małym i średnim firmom. Pośrednim dowodem na występowanie niedokapitalizowania MSP mogą być takŝe niskie wskaźniki inwestowania, innowacyjności czy internacjonalizacji [w 2004 r. innowacje wprowadzało w Polsce 13% firm małych i 25% firm średnich zob. EC (2004), dla państw EU 15 wskaźniki te wynosiły odpowiednio 39% i 60%); zgodnie z badaniami Gallupa (2007) odsetek eksportujących MSP w Polsce (7%) naleŝał do najniŝszych w Europie w Estonii wynosił np. 23%, w Słowenii 21%, w Finlandii 19%, a w Danii 17%]. Korzystanie z kredytów w sektorze MSP. Najnowsze badania (QUALI- FACT, 2010) pokazują, Ŝe w Polsce w ciągu ostatnich 3 lat aŝ 85% małych i średnich firm w ogóle nie korzystało z kredytów. 6% badanych firm zaciągnęło wyłącznie nowe kredyty lub spłacało tylko wcześniej zaciągnięte kredyty, a 3% firm zarówno spłacało wcześniej zaciągnięte kredyty jak i korzystało z nowych kredytów (zob. tab. 2). Tabela 2. Korzystanie z kredytów w sektorze MSP, 2010 Korzystanie z kredytów Ogółem MSP Firmy mikro n=1018 liczba % odp. odp. Małe firmy n=505 liczba % odp. odp. Średnie firmy n=289 liczba % odp. odp. firma spłaca wcześniej zaciągnięty kredyt 6% 58 6% 70 14% 60 21% firma uruchomiła nowy kredyt 6% 61 6% 45 9% 30 10% firma spłaca wcześniej zaciągnięty kredyt i 3% 25 2% 36 7% 28 10% uruchomiła nowy kredyt firma nie korzysta z kredytów 85% 874 85% 354 70% 171 59% OGÓŁEM 100% 1 018 100% 505 100% 289 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych, n=1812 (Finanse MSP 2010).
6 Marek Szczepaniec Wśród kredytów bankowych największą popularnością cieszyły się kredyty w rachunku bieŝącym (z kredytu tego typu korzystało 8% badanych firm) (zob. tab. 3). Rzadziej badane firmy korzystały z kredytów gotówkowych dla firm (4%), kredytów inwestycyjnych złotowych (3%), kredytów obrotowych (3%) oraz kredytów hipotecznych na zakup nieruchomości (1%). Tabela 3. Popularność róŝnych rodzajów kredytów kredyty nowe oraz spłata kredytów Rodzaj kredytu Ogółem MSP Firmy mikro n=1018 liczba % odp. odp. Małe firmy n=505 liczba % odp. odp. Średnie firmy n=289 liczba % odp. odp. kredyt w rachunku bieŝącym / linia kredytowa 8% 74 7% 70 14% 63 22% kredyt gotówkowy dla firm 4% 38 4% 41 8% 15 5% kredyt inwestycyjny złotowy 3% 27 3% 50 10% 48 17% kredyt obrotowy 3% 27 3% 41 8% 42 15% kredyty hipoteczny na zakup 1% 9 1% 14 3% 5 2% nieruchomości Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych, n=1812 (Finanse MSP 2010). Mając ograniczony dostęp do kredytów bankowych wiele MSP jest zmuszonych do korzystania z poŝyczek od rodziny i znajomych wg badań z 2010 r. (QUALIFACT, 2010) tego typu poŝyczkami wspomagało się 22% firm mikro, 13% firm małych i 5% firm średnich. MSP korzystały teŝ z odroczonych terminów płatności, ale były one dostępne przede wszystkim dla firm o większej skali działalności (18% firm średnich i tylko 10% firm mikro). Źródła finansowania inwestycji. W ostatnich 12 miesiącach 36% firm sektora MSP dokonało inwestycji (QUALIFACT, 2010) [w 2009 r. wskaźnik ten był wyraźnie wyŝszy i wynosił 47%]. W grupie firm mikro odsetek firm inwestujących wyniósł 35%, w grupie firm małych 53%, a w grupie firm średnich 62%. Do finansowania inwestycji badane firmy wykorzystywały w pierwszej kolejności środki własne - uwaga ta dotyczy aŝ 87% inwestujących małych i średnich firm. Z kredytów korzystało 16% [wyraźnie mniej niŝ w 2009 r., kiedy wskaźnik ten wynosił 20%] inwestujących firm, a z leasingu 7% [w 2009 r. 11%]. Im więcej osób zatrudniały badane firmy, tym częściej inwestycje finansowały posiłkując się kredytami oraz leasingiem (zob. tab. 4). Kluczową rolę środków własnych w finansowaniu inwestycji MSP potwierdzają teŝ badania PARP. W 2007 r. struktura źródeł finansowania nakładów inwestycyjnych MSP, zatrudniających 10 249 [czyli bez kluczowego segmentu firm mikro] była następująca: środki własne (64%), krajowe kredyty i poŝyczki (21%), środki zagraniczne (7%) i inne (8%) (zob. PARP, 2009).
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 7 Tabela 4. Źródła finansowania inwestycji (ogółem)* Firmy mikro Małe firmy Średnie firmy Źródła Ogółem n=356 n=265 n=180 finansowania MSP liczba % liczba % liczba % inwestycji odp. odp. odp. odp. odp. odp. środki własne 87% 311 87% 220 83% 152 84% kredyty 16% 55 15% 65 25% 55 31% leasing 7% 25 7% 38 14% 43 24% inne 2% 6 2% 10 4% 5 3% * Wskaźniki procentowe odnoszą się tylko do firm inwestujących w ostatnim roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych, n=801 (Finanse MSP 2010). Fakt, Ŝe aŝ 85% polskich MSP nie korzystało z kredytów w ciągu ostatnich 3 lat moŝna uznać za dowód występowania luki finansowej. NaleŜałoby jeszcze zestawić te dane z wynikami badań prowadzonych w innych krajach. Jednak ze względu na róŝnice metodologiczne np. róŝne okresy analizy (korzystanie z kredytów w całej historii firmy, w ostatnich 3 latach, w ostatnich 2 latach, w ostatnim roku czy w ciągu ostatnich 6 miesięcy) oraz duŝą nadreprezentację w wielu badaniach firm średnich, analizy porównawcze są utrudnione. Z najnowszych badań Gallupa przeprowadzonych w 2009 r. na zlecenie ECB moŝna jednak wysnuć wniosek, Ŝe wykorzystanie kredytów bankowych (nawet pomijając popularne i łatwo dostępne overdrafty oraz skracając czas analizy tylko do ostatnich 6 miesięcy) w krajach takich jak np. Niemcy, Włochy, Hiszpania czy Francja jest znacznie większe niŝ w Polsce (wynosi odpowiednio 35% : 34% : 32% : 29%) [zob. ECB, 2009]. Brak dostępu do zewnętrznego finansowania jako bariera rozwojowa. Z przeprowadzonych w Polsce badań (PARP, 2008) wynika, Ŝe tylko 10% MSP uznaje trudności w dostępie do kredytów za barierę rozwojową; znacznie więcej firm wskazuje na istniejący system prawa podatkowego (47% wskazań), wysokie pozapłacowe koszty pracy (44%), silną konkurencję (30%), brak odpowiednio wykwalifikowanych pracowników (27%) oraz zatory płatnicze (24%). W międzynarodowych badaniach (zob. OECD, 2009) 11% polskich firm zadeklarowało, Ŝe najbardziej palącym problemem dla nich jest właśnie dostęp do zewnętrznego finansowania. Tu polskie firmy wypadły lepiej niŝ greckie, hiszpańskie czy włoskie, w przypadku których odsetek przedsiębiorstw narzekających na problemy ze znalezieniem zewnętrznego finansowania wyniósł odpowiednio: 39%, 23% i 19% [uwaga: dane dla poszczególnych państw nie były waŝone; próby miały charakter nieproporcjonalny; znacznie mniejszy niŝ w rzeczywistości był w nich udział firm mikro]. Kierunki akcji kredytowej banków. Od banków zaleŝy, czy większy strumień wolnego pieniądza popłynie do duŝych firm, czy do sektora MSP. ChociaŜ sytuacja stopniowo zmienia się, to w Polsce główna część akcji kredytowej kierowana jest do duŝych firm. Przykładowo w 2007 r. zadłuŝenie długoterminowe
8 Marek Szczepaniec przedsiębiorstw w Polsce wynosiło 196 mld zł, z czego na duŝe firmy przypadało 100 mld zł (czyli 51%); rok wcześniej udział duŝych firm w zadłuŝeniu długoterminowym ogółu przedsiębiorstw wynosił jeszcze więcej bo aŝ 57%. PowyŜsza analiza, przygotowana przez PARP nie uwzględnia jednak kredytów udzielonych osobom fizycznym prowadzącym działalność gospodarczą [według danych NBP na koniec 2007 r. wynosiły one (ale tym razem krótko- i długoterminowe łącznie) ok. 44 mld zł]. ChociaŜ prezentowane dane GUS, PARP i NBP ze względu na róŝne przekroje analityczne lub braki danych nie umoŝliwiają przeprowadzenia precyzyjnych analiz porównawczych, to jednak jeŝeli weźmie się pod uwagę następujące fakty: udział MSP w tworzeniu PKB 47% (podczas gdy firm duŝych tylko 23%), udział w zatrudnieniu sektora przedsiębiorstw 69% (firm duŝych 31%), wynik finansowy brutto sektora MSP 173 mld zł (wynik firm duŝych 81 mld zł) oraz wyŝsze wskaźniki rentowności brutto (w firmach mikro rozliczających się za pomocą podatkowej księgi przychodów i rozchodów aŝ 14,9%, w firmach małych 8,1%, a w firmach duŝych tylko 6,8%) [wszystkie dane dla 2007 r., zob. PARP, 2009], to i tak trudno uznać alokację akcji kredytowej banków za optymalną oraz uwzględniającą rangę sektora MSP w polskiej gospodarce. Trudniejszy dostęp do kredytów oraz brak alternatywnych form finansowania (np. przez rynek kapitałowy) przekłada się na działalność inwestycyjną całego sektora MSP, ale największy wpływ ma na inwestycje firm mikro. Firmy te (zatrudniające do 9 osób), chociaŝ ich udział w tworzeniu PKB oraz w zatrudnieniu jest wyraźnie większy niŝ firm duŝych, w 2007 r. zrealizowały inwestycje o wartości tylko 17 mld zł, podczas gdy firmy duŝe inwestycje o wartości 75 mld zł [dane PARP, 2009]. Warunki cenowe kredytów dla MSP. Dane NBP wskazują, Ŝe najmniejsze podmioty gospodarcze uzyskują kredyty na najgorszych warunkach. Przykładowo średnie stałe oprocentowanie nowych umów kredytowych na okres powyŝej 5 lat dla przedsiębiorców indywidualnych wynosiło w kwietniu 2010 r. 14,9%, podczas gdy średnie oprocentowanie tych samych kredytów dla większych firm z sektora niefinansowego (kredyty o wartości powyŝej 4 mln zł) wynosiło tylko 7,7%. JeŜeli banki w ogóle udzielają kredytów MSP, to najchętniej udostępniają kredyty w rachunku bieŝącym, które są znacznie droŝsze od kredytów inwestycyjnych. Problem stosowania nadmiernych opłat (oprocentowania i prowizji) w sektorze MSP nie dotyczy tylko Polski. Przykładowo, we Francji oprocentowanie tych samych rodzajów kredytów dla duŝych korporacji jest często niŝsze o 1-2 punkty procentowe niŝ oprocentowanie kredytów dla MSP (zob. OECD, 2006b). Odmowy udzielenia kredytu MSP. Studiując opracowania poświęcone luce finansowej w sektorze MSP, moŝna odnieść wraŝenie, Ŝe skala wykluczenia z rynku finansowego najmniejszych podmiotów gospodarczych jest bardzo duŝa. Tymczasem najnowsze badania przeprowadzone w Polsce (QUALIFACT, 2010) pokazują, Ŝe w ostatnich 3 latach z odmową przyznania kredytu spotkało się tylko 3,3% małych i średnich firm. W badaniach przeprowadzonych w 2009
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 9 r. wskaźnik odmów był nieznacznie wyŝszy i wynosił 5,4%. Zapytano wtedy respondentów (którzy zetknęli się z taką sytuacją; n=88) o to, jakie były przyczyny odmowy przyznania kredytu. Najczęściej wskazywali oni na brak odpowiedniego zabezpieczenia (34 wypowiedzi), niewystarczające dochody do obsługi kredytu (12), brak poręczeń / gwarancji (11), zbyt krótka historia działalności (6), zła historia kredytowa firmy (3) oraz brak biznes planu (3). 26 firmom bank w ogóle nie podał przyczyn odmowy udzielenia kredytu. Interesujące wyniki przyniosły badania przeprowadzone w 2007 r. (QU- ALIFACT, 2007). Co prawda odsetek odmów był równieŝ stosunkowo niski i wynosił 5,1%, ale pogłębiona analiza wykazała, Ŝe zjawisko dyskryminacji kredytowej moŝe jednak w pewnym stopniu występować. Okazało się bowiem, Ŝe odsetek wniosków kredytowych zakończonych sukcesem zaleŝał od wielkości przedsiębiorstwa i był najniŝszy w grupie firm mikro (76,2%), a najwyŝszy w grupie firm średnich (90,1%). Badania wykazały teŝ, Ŝe wnioski kredytowe (w ciągu 3 latach poprzedzających moment przeprowadzenia wywiadu) składało 23% firm mikro, 30% firm małych i 48% firm średnich. Przedstawione wyniki badań nie poruszają wszystkich aspektów relacji kredytowych MSP z bankami. W praktyce moŝe być tak, Ŝe niektóre firmy zdając sobie sprawę z realnego (lub tylko wyimaginowanego) niebezpieczeństwa odrzucenia wniosku kredytowego lub obawiając się skomplikowanych procedur, juŝ na wstępie rezygnują z ubiegania się o kredyt (dotyczyć to moŝe zarówno tzw. start-up-ów, czyli firm rozpoczynających działalność, jak i firm nowych technologii, które w krótkim czasie nie mogą wykazać się wystarczająco dobrymi wynikami finansowymi). W niektórych przypadkach przedsiębiorcy mogą być teŝ zniechęcani przez pracowników banków jeszcze na etapie przed złoŝeniem wniosku kredytowego. Dostęp do kredytów pogarsza się w czasie złej koniunktury gospodarczej. Dane pochodzące z Hiszpanii (2008) pokazują, Ŝe 80% MSP starających się o kredyt miało kłopoty z jego uzyskaniem. W 59% przypadków wartość udzielonego kredytu była niŝsza niŝ wnioskowana, a w 26% przypadków horyzont czasowy spłaty kredytu został skrócony przez bank (zob. OECD, 2009). 2.3.4. Bodźce mogące doprowadzić do zwiększenia skali korzystania z kredytów inwestycyjnych w sektorze MSP Prowadząc badania nad problemem - w jakich warunkach polskie małe i średnie firmy mogłyby zwiększyć zakres korzystania z kredytów inwestycyjnych - najlepiej najpierw oddać głos samym przedsiębiorcom. W 2009 r. 1436 właścicieli i dyrektorów małych i średnich przedsiębiorstw zostało zapytanych (zob. QUALIFACT, 2009) o to, jakie mają oczekiwania wobec produktów kredytowych w warunkach wyraźnego spowolnienia wzrostu gospodarczego. Zdecydowana większość (bo aŝ 97%) respondentów miała sprecyzowane oczekiwania co do zmian w ofercie kredytowej (zob. tab. 5.). Najwięcej, bo 73% badanych osób stwierdziło, Ŝe niŝsze powinno być oprocentowanie kredytów oraz
10 Marek Szczepaniec niŝsza wysokość prowizji. 35% respondentów oczekiwałoby ubezpieczenia spłaty kredytu, 30% krótszego czasu oczekiwania na pieniądze, 27% uproszczonych procedur, 23% stałych rat, 21% gwarancji rządowych, 19% mniejszego zabezpieczenia, a 15% stałego oprocentowania kredytu. Tabela 5. Oczekiwania MSP wobec produktów kredytowych Oczekiwania wobec produktów kredytowych Ogółem MSP Firmy mikro n=607 Małe firmy n=486 niŝsze oprocentowanie i niŝsze prowizje liczba odp. % odp. liczba odp. % odp. Średnie firmy n=253 liczba % odp. odp. 73% 443 73% 339 70% 158 63% ubezpieczenie spłaty kredytu 35% 213 35% 158 33% 92 36% krótszy czas oczekiwania na pieniądze 30% 184 30% 126 26% 62 25% uproszczone procedury 27% 160 26% 148 31% 75 30% stałe raty 23% 138 23% 123 25% 76 30% gwarancje rządowe 21% 127 21% 101 21% 61 24% mniejsze zabezpieczenia 19% 114 19% 88 18% 39 15% stałe oprocentowanie kredytu 15% 92 15% 86 18% 54 21% moŝliwość czasowego wstrzymania spłaty rat 10% 59 10% 51 11% 18 7% kapitałowych kredytu kredytowanie wkładu własnego w projektach unijnych 9% 53 9% 60 12% 42 17% brak oczekiwań 3% 20 3% 15 3% 5 2% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych, n=1346 (QUALIFACT, Finanse MSP 2009). Warto się zastanowić, czy oczekiwania przedsiębiorców są wygórowane oraz jakie są szanse spełnienia zgłoszonych postulatów. Lepsze warunki cenowe kredytów (niŝsze oprocentowanie i prowizje). Wcześniej cytowane badania pokazują, Ŝe banki stosują w sektorze MSP wyŝsze marŝe oraz chętniej udzielają MSP wysoko oprocentowanych kredytów w rachunku bieŝącym, niŝ kredytów inwestycyjnych, co dodatkowo podnosi koszty finansowania przedsięwzięć rozwojowych. Biorąc pod uwagę fakt, Ŝe ryzyko kredytowe w sektorze MSP rozkłada się na wiele projektów i pomimo istniejącej asymetrii informacji wcale nie musi być większe niŝ w sektorze duŝych korporacji (wystarczy wspomnieć o ogromnych stratach, jakie poniosły banki kredytując stocznie czy zakłady motoryzacyjne), z całą pewnością istnieje moŝliwość wprowadzenia przez banki obniŝek oprocentowania kredytów dla sektora MSP. Jest tu teŝ pole do działania dla rządu. Warto wspomnieć o tym, Ŝe są juŝ w Polsce sektory gospodarki, które korzystają z uprzywilejowanych warunków kredytowych (chodzi o sektor rolny). JeŜeli państwo pokrywa część kosztów kredytów w jednym sektorze, to moŝe teŝ to robić w innych, często bardziej
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 11 produktywnych i innowacyjnych obszarach gospodarki. Praktyka światowa pokazuje (zob. OECD, 2009), Ŝe moŝna wprowadzić programy mające na celu obniŝenie oprocentowania kredytów dla MSP. Zrobiło tak wiele państw, w tym Grecja, gdzie w ramach uzgodnień rządu z bankami oprocentowanie kredytów dla MSP stało się bardzo atrakcyjne i wynosi obecnie EURIBOR + 2,1%. W Austrii program nisko oprocentowanych poŝyczek ma objąć kredyty o wartości 600 mln euro. Ubezpieczenie spłaty kredytu oraz gwarancje rządowe. Po wybuchu ostatniego kryzysu finansowego większość krajów naleŝących do OECD (ale nie tylko) rozszerzyła zakres i skalę gwarancji kredytowych dla MSP (przeznaczono na to duŝe środki publiczne). We Francji zwiększono maksymalny zakres gwarancji dla kredytów inwestycyjnych z 60% do 90%, w Japonii i Grecji stosuje się gwarancje na 80% wartości kredytu inwestycyjnego. W ramach większości programów bank nie wymaga od kredytobiorców dodatkowych zabezpieczeń. Wartość kredytów objętych rządowymi gwarancjami wyniosła w Austrii 5,3 mld euro, a w Grecji 2,2 mld euro tylko w pierwszych 3 miesiącach obowiązywania programu (skorzystało z niego 20 tys. firm). Znacznie większa jest skala tego typu programów w Niemczech i Japonii, gdzie gwarancjami juŝ są lub mają być objęte w najbliŝszym czasie kredyty dla MSP o wartości odpowiednio 115 mld euro i 161 mld euro. Pokaźne są maksymalne kwoty kredytów z gwarancjami rządowymi, np. w Holandii nawet start-up-y mogą otrzymać do 200 tys. euro, a firmy o dłuŝszej historii działalności do 1,5 mln euro. W Kanadzie i Francji gwarancje dotyczą nie tylko kredytów inwestycyjnych, ale takŝe obrotowych. W wielu krajach wprowadzono specjalne ułatwienia dla kredytobiorców prowadzących działalność eksportową. W Kanadzie gwarancje kredytowe dla eksporterów obejmują transakcje o sumarycznej wartości 1,5 mld $, a w Danii 2,7 mld euro. Eksporterów mocno wspierają takŝe Niemcy, Holendrzy i Hiszpanie. Stosowanie gwarancji rządowych dla kredytów adresowanych do małych i średnich firm moŝe rozwiązać dodatkowo kolejny problem wskazywany przez polskich przedsiębiorców a mianowicie kwestię zabezpieczenia kredytów. Rządy mogą teŝ posługiwać się innymi narzędziami mającymi na celu poprawę stanu finansów MSP oraz zwiększenie ich zdolności kredytowej, warto tu wymienić m.in.: przyspieszoną amortyzację (zastosowaną m.in. przez Niemcy i Francję), dzięki której obniŝają się bieŝące zobowiązania podatkowe i w dyspozycji MSP zostaje więcej środków; w USA umoŝliwono firmom wpisanie w koszty do aŝ 250 tys. $ wydanych na zakup nieruchomości; zmniejszenie podatków (rząd Japonii obniŝył CIT z 22% do 18% dla MSP o rocznych dochodach poniŝej 61 tys. euro /w przeliczeniu/; podobnie zrobiła Holandia obniŝka z 23% na 20% dla firm o dochodach do 200 tys. euro);
12 Marek Szczepaniec przyspieszenie zwrotu VAT-u (zastosowane m.in. w Czechach, Francji, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii); zmiana zasad rozliczania VAT-u (we Włoszech podatek VAT od sprzedanych towarów i usług płacony jest przez firmy w okresach rozliczeniowych dopiero po otrzymaniu płatności, a nie po samym wystawieniu faktury); zwiększenie subsydiów dla nowych firm, dla eksporterów, dla firm nowych technologii itp.; obniŝenie odsetek od zaległości podatkowych (zastosowane np. w Nowej Zelandii); wprowadzenie obowiązku dokonywania części zakupów publicznych w małych i średnich firmach firmach (np. w Meksyku zakupy sektora publicznego mają przynajmniej w 20% pochodzić od dostawców z sektora MSP); udostępnienie kapitału za pośrednictwem publicznych lub prywatnych firm typu venture capital (m.in. w Wielkiej Brytanii, Austrii, Finlandii i na Węgrzech). W niektórych krajach, np. we Francji (ale teŝ w Belgii) zastosowano teŝ interesujące rozwiązania mające na celu ograniczenie liczby przypadków niespodziewanego, często nieuzasadnionego wypowiedzenia kredytów (w szczególności obrotowych) lub odmowy udzielenia kredytu małym i średnim firmom przez banki. Jest to tzw. mediacja kredytowa, mająca doprowadzić do porozumienia obu stron relacji kredytowych [tylko w okresie listopad 2008 luty 2009 we Francji skorzystało z usług mediatorów /oddelegowanych pracowników Bank of France/ - 8000 firm; sukcesem w ciągu 15 dni od rozpoczęcia mediacji zakończyło się 66% spraw; dzięki programowi ocalono ok. 60 tys. miejsc pracy]. Zidentyfikowane w ramach przeprowadzonych w Polsce badań inne elementy zwiększające atrakcyjność kredytów dla MSP, jak np.: uproszczone procedury, krótszy czas oczekiwania na pieniądze, stałe oprocentowanie kredytu oraz moŝliwość czasowego wstrzymania spłaty rat kapitałowych kredytu, pozostają juŝ bardziej w gestii samych banków. 2.3.4.Wnioski Występowanie luki finansowej w polskim sektorze MSP potwierdza szereg wskaźników rynkowych w tym przede wszystkim: niski odsetek firm korzystających z zewnętrznego finansowania, posiłkowanie się kapitałem pochodzącym spoza rynku finansowego oraz gorsze warunki finansowania sektora MSP. ChociaŜ w badaniach prowadzonych w Polsce nie odnotowano wysokich wskaźników odmów udzielenia kredytu, to sytuacje tego typu zdarzają się najczęściej w grupie najmniejszych podmiotów gospodarczych. O tym, Ŝe polskie małe i średnie firmy są niedokapitalizowane, mogą teŝ pośrednio świadczyć relatywnie niskie (na tle innych krajów UE wskaźniki innowacyjności oraz internacjonalizacji małych i średnich firm). Prace badawczo-rozwojowe, wdraŝa-
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 13 nie nowych technologii oraz ekspansja zagraniczna wymagają duŝych nakładów finansowych. Pozbawione łatwego dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania (które na świecie udostępniane są MSP na atrakcyjnych warunkach) oraz bez innych bodźców sprzyjających procesom rozwojowym, polskie małe i średnie firmy będą miały zawsze gorszą pozycję konkurencyjną, zarówno na rynku krajowym jak i na rynkach zagranicznych. Zwiększenie skali wykorzystania kredytów inwestycyjnych w polskim sektorze MSP jest oczywiście moŝliwe, wymagałoby tylko skoordynowanych działań rządu, banków i samych przedsiębiorców. Szczególnie duŝo do zrobienia ma rząd, który mógłby, wzorując się na innych krajach OECD, przygotować szeroki program wsparcia dostępu MSP do kredytów bankowych (obejmujący m.in. gwarancje kredytowe, dopłaty do obniŝonego oprocentowania oraz inne działania mające na celu poprawę bieŝącej sytuacji finansowej MSP). Wiele zaleŝy od banków, które powinny uprościć i skrócić procedury kredytowe, poszerzyć i uatrakcyjnić cenowo ofertę produktów finansowych dla MSP, a takŝe zwiększyć swoje zaangaŝowanie kredytowe w tym sektorze. Zaobserwowane w róŝnych badaniach restrykcyjne działania banków, takie jak podwyŝki oprocentowania i prowizji, zmniejszanie kwot kredytów oraz skracanie czasu ich spłaty, a w niektórych przypadkach nawet pochopne wypowiadanie kredytów, mogą obrócić się przeciwko nim samym, bo są one szczególnie wraŝliwe na zmiany koniunktury gospodarczej (na stan której największy wpływ ma właśnie sektor MSP). Na koniec naleŝy wspomnieć o samych przedsiębiorcach. To od ich kreatywności, innowacyjności, skłonności do podejmowania ryzyka, zdolności uczenia się oraz determinacji w poszukiwaniu zewnętrznych funduszy zaleŝy najbardziej, czy istniejąca luka finansowa będzie się stopniowo zmniejszała, czy pozostanie na dotychczasowym poziomie. Bibliografia Ang J. (1991), Small Business Uniqueness and the Theory of Financial Management, Journal of Small Business Finance, Vol. 1, No. 1. Berger A., Udell G. (2002), Small Business Credit Availability and Relationship Lending: The Importance of Bank Organisational Structure, Economic Journal, Vol. 112, No. 477. Berger A., Udell G. (2006), A More Complete Conceptual Framework for SME Finance, Journal of Banking and Finance, Vol. 30, No. 11. Bitler M., Robb A., Wolken J. (2001), Financial Services used by Small Businesses: Evidence from the 1998 Survey of Small Business Finances, Federal Reserve Bulletin, April. BPS (2004), Firmy mikro na rynku usług bankowych 2004.
14 Marek Szczepaniec Chittenden F., Hall G., Hutchinson P. (1996), Small Firm Growth, Access to Capital Markets and Financial Structure: Review of Issues and an Empirical Investigation, Small Business Economics, 8. Colombo M., Grilli L. (2007), Funding Gaps? Access to Bank Loans By High-Tech Start-Ups, Small Business Economics, Vol. 29, No. 1-2. Diamond D. (1991), Monitoring and Reputation: The Choice between Bank Loans and Directly Placed Debt, Journal of Political Economy, Vol. 99, No. 4. EC (2004), Innovation activity in the new Member States and Candidate Countries. ECB (2009), Survey on the access to finance of small and medium-sized enterprises in the euro area. Gallup (2007), Observatory of European SMEs, Flash EB No 196. Gallup (2009), Access to finance. Analytical report. Flash EB No 271. Grichnik D. (2007), Financing Entrepreneurship, OECD. Holmes S., Kent P. (1991), An empirical analysis of the financial structure of small and large Australian manufacturing enterprises, Journal of Small Businesses Finance, Vol. 1, No. 2. Hutchinson R. (1995), The capital structure and investment decisions of the small owner-managed firm: Some exploratory issues, Small Business Economics, Vol. 7, No. 3. Jerzemowska M. (1996), Analiza teorii kształtowania struktury kapitału w spółkach akcyjnych. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Jordan J., Lowe J., Taylor P. (1998), Strategy and Financial Policy in UK Small Firms, Journal of Business Finance & Accounting, Vol. 25, No. 1-2. Kruschwitz L. (2007), Finansowanie i inwestycje. CeDeWu, Warszawa. Lopez-Gracia J., Aybar-Arias C. (2000), An Empirical Approach to the Financial Behaviour of Small and Medium Sized Companies, Small Business Economics, 14. Michaelas N., Chittenden F., Poutziouris P. (1999), Financial Policy and Capital Structure Choice in U.K. SMEs: Empirical Evidence from Company Panel Data, Small Business Economics, 12. OECD (2006a), The SME Financing Gap (Vol. I). Theory and Evidence. OECD (2006b), The SME Financing Gap ( Vol. II).
Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 15 OECD (2009), The Impact of the Global Crisis on SME and Entrepreneurship Financing and Policy Responses. PARP (2008), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006 2007, Warszawa. PARP (2009), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007 2008, Warszawa. Paul S., Whittam G., Wyper J. (2007), The pecking-order hypothesis: does it apply to start-up firms? Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol. 14, No. 1. QUALIFACT (2007, 2008, 2009, 2010), Finanse MSP. Rynek usług bankowych. Stiglitz J., Weiss A. (1981), Credit Rationing in Markets with Imperfect Information, American Economic Review, Vol. 71, No. 3. Szczepaniec M. (2006): Finansowanie inwestycji w małych i średnich przedsiębiorstwach. Gospodarka Narodowa, 3. Walker D. (1989), Financing the Small Firm, Small Business Economics, Vol. 1, No. 4.