PRAKTYCZNA REFLEKSJA JANA FRYDERYKA HERBARTA

PRAKTYCZNA REFLEKSJA JANA FRYDERYKA HERBARTA (ur. 4. maja 1776 w Oldenburgu, zm. 14. sierpnia 1841 w Getyndze) Intencją, jaką wychowawca powinien się kierować w swojej pracy, jest praktyczna refleksja, refleksja licząca się z regułami postępowania będącymi funkcją zdobytej przez nas dotychczas wiedzy; jest to, według mnie, pierwsza połowa pedagogiki. Ale musi jej też towarzyszyć druga połowa, która tłumaczy teoretyczne możliwości wychowania oraz określa jego granice w świetle zmieniających się okoliczności. (Herbart, 1967) W poprzednim artykule zaprezentowałam sylwetkę Friedricha Fröbla, którego jak wspominałam w pewnym sensie uznać można za następcę J. H. Pestalozziego. Jednak nie tylko Fröbel z zapałem naśladował szwajcarskiego pedagoga. Jego kolejnym, słynnym następcą był Jan Fryderyk Herbart. Przypomnijmy, że Pestalozzi założyciel Nowej Szkoły Elementarnej dążył do poprawy warunków życia dzieci najuboższych przez pedagogiczną aktywizację natury jednostek, zaś F. Fröbel pozostawił po sobie pomysł ogródków dziecięcych, jako ośrodków kształcenia dzieci w wieku od 3 do 6 lat, gdzie pragnął rozwijać procedury edukacyjne w oparciu o zabawę. Opracowała: Marta Kotarba 1

Czy również poglądy Jana Fryderyka Herbarta zasługują na uwagę? Z całą pewnością tak! Pedagog ten, nie tylko zreformował myślenie o nauczaniu i wychowaniu, ale co ważniejsze zrewolucjonizował ówczesną myśl pedagogiczną i uznawany jest za twórcę pedagogiki naukowej. Studia Bohater tego artykułu studiował prawo, a później filozofię na uniwersytecie w Jenie, gdzie pobierał nauki u Johanna Gottlieba Fichtego (1762 1814). Dość duży wpływ na jego późniejsze poglądy wywarli także: I. Kant (1724 1804), G. W. Leibniz (1646 1716) oraz wspominany już Pestalozzi (1746 1827). Młody Jan Fryderyk miał bardzo szerokie zainteresowania, do których należały między innymi: filozofia, matematyka oraz muzyka. Droga zawodowa Swoją karierę pedagogiczną Herbart rozpoczynał, podobnie jak Fröbel, na stanowisku nauczyciela-korepetytora u szwajcarskiego namiestnika (lata 1797 1800). W Szwajcarii Jan Fryderyk nawiązał osobiste kontakty z Pestalozzim i zapoznał się z jego ideami pedagogicznymi. Młodego Herbarta zafascynowała koncepcja odpowiedniemu stymulowaniu sił, rządzących rozwojem ucznia. Dodatkowym bodźcem do prób formułowania własnego systemu filozoficznego oraz metody dydaktycznej były wcześniejsze wpływy Fichtego. Kolejne dwa lata życia pedagog spędził w Bremie, gdzie również pracował jako prywatny nauczyciel. W roku 1802 nasz pedagog habilitował się na uniwersytecie w Getyndze i rozpoczął pracę jako profesor filozofii i pedagogiki. W roku 1809 Herbart otrzymał zaproszenie objęcia katedry w Królewcu oraz prowadzenia seminarium pedagogicznego. Sądzę, że warto podkreślić, iż Katedrę Filozofii na Uniwersytecie w Królewcu Herbart przejął bezpośrednio po Imannuelu Kancie, zaś nominację naszego bohatera na to stanowisko akceptował król Prus, Fryderyk Wilhelm III. W momencie przejmowania Katedry (lata 1809 1833), Herbart zaproponował także otwarcie niewielkiej szkoły eksperymentalnej. Opracowała: Marta Kotarba 2

Propozycja ta spotkała się z życzliwym przyjęciem, gdyż w Prusach planowano wówczas całościową przebudowę systemu politycznego, w której reforma edukacji zajmowała ważne miejsce. Reorganizacją pruskiego sytemu edukacyjnego kierował Wilhelem von Humboldt (1767 1835) dyrektor sekcji spraw kultury i publicznego nauczania w praskim ministerstwie spraw wewnętrznych, który w 1810 roku powołał Uniwersytet Berliński. Herbart założył tam Uniwersyteckie Seminarium Pedagogiczne (instytut dydaktyczny), którego celem było kształcenie nauczycieli dla szkół średnich i wyższych. W dalszym ciągu marzeniem pedagoga było otwarcie przy instytucie niewielkiej szkoły z internatem dla uczniów, w której to szkole studenci mogliby prowadzić lekcje próbne. Dzięki prowadzeniu takiej szkoły Herbart chciał udowodnić skuteczność swojej metody dydaktycznej, która sprzyjać miała nie tylko nauczaniu, ale także wychowaniu. Jednakże na realizację swoich planów musiał poczekać aż do roku 1818, gdyż dopiero wtedy dysponował odpowiednimi środkami finansowymi. W swojej szkole eksperymentalnej Herbart pragnął dowieść, że opracowana przez niego metoda jest uniwersalna i może być stosowana nawet w warunkach edukacji publicznej na każdym szczeblu. Co więcej, należy podkreślić, że J. F. Herbart był zwolennikiem systemu edukacyjnego, opartego na trzech kolumnach: szkole elementarnej, niższej szkole średniej oraz na gimnazjum. Herbart traktował te trzy szczeble łącznie i twierdził, że powinny być one połączone ideą nauczania wychowującego. Niestety władze pruskie odniosły się do tych poglądów negatywnie, gdyż po okresie wojen napoleońskich nie było już w Prusach sprzyjających warunków do reformowania programu szkolnego. W roku 1833 J. F. Herbart powrócił do Getyngi, gdzie pracował już do śmierci. Opracowała: Marta Kotarba 3

POGLĄDY PEDAGOGICZNE Zanim zaprezentuję teorię nauczania wychowującego, którą zasłynął Jan Fryderyk Herbart, chciałabym scharakteryzować pokrótce, co wpłynęło na jej ukształtowanie. Herbart co warto podkreślić chciał uczynić z pedagogiki naukę. Aby tak się stało, oparł swoją teorię na naukach pomocniczych. W swojej pedagogicznej refleksji nasz pedagog przedmiotem rozważań czynił zarówno cele, jak i środki wychowania. Analiza celów powiązana była, jego zdaniem, z etyką. Analiza środków zaś z psychologią. FILARAY SYSTEMU PEDAGOGICZNEGO J. F. HERBARTA: filozofia praktyczna (etyka) Psychologia psychologia REALÓW, Nasz pedagog twierdził, że różnorodność świata wynika z wielkiej ilości REALÓW które działają w świecie. Cóż to takiego? Reala, zdaniem Herbarta, są to byty proste, które stoją nad światem zjawisk dostępnych nam w doświadczeniu i stanowią prawdziwą rzeczywistość. Byty te nie mają żadnych dyspozycji, ani żadnych wewnętrznych zdolności, tym samym nie mogą stanowić przedmiotu badań. Owe reala działają na siebie przez ustawiczne zderzanie się ze sobą. Jeśli zaatakowanym realem WYOBRAŻENIA. jest dusza to wówczas akt samoobrony polega na wytworzeniu WYOBRAŻENIA Opracowała: Marta Kotarba 4

I tu kolejna porcja definicji wyobrażenia są pierwszymi i podstawowymi faktami psychicznymi i to właśnie one stanowić powinny przedmiot badań. Herbart postulował, że nie ma żadnych dziedzicznych czy nabytych dyspozycji psychicznych, a całe życie psychiczne powstaje z wyobrażeń, które również działają na siebie, czyli zachodzą pomiędzy nimi procesy podobne do tych, które mają miejsce miedzy metafizycznymi realami. Owe wyobrażenia mówiąc słowami Herbarta splatają się lub stapiają, przez co wchodzą ze sobą w różne związki. Efektem tego splatania lub stapiania się jest łączenie się wyobrażeń w MASY WYOBRAŻENIOWE. Masy te zaczynają odgrywać w świadomości czynną rolę dzięki APERCEPCJI czyli procesowi, APERCEPCJI w toku którego przyswajamy sobie nowe treści przez stare. RUCH REALÓW POWSTANIE WYOBRAŻEŃ RUCH WYOBRAŻEŃ POWSTANIE MAS WYOBRAŻENIOWYCH W swoich pismach Herbart, pisząc na temat wyobrażeń, używa dość enigmatycznego terminu: mechanika umysłu, które okaże się kluczowym podczas rozważań dotyczących ukształcalności wychowanka. Co to takiego? Odpowiedź na to pytanie można przedstawić w następujący sposób: STATYKA WYOBRAŻEŃ (oblicza stany równowagi wyobrażeń) + DYNAMIKA WYOBRAŻEŃ (oblicza ruch wyobrażeń) = MECHANIKA UMYSŁU Etyka Zdaniem Herbarta najważniejszym celem wychowania jest kształtowanie u wychowanka SIŁY MORALNEGO CHARAKTERU (cnoty). Podczas formułowania swoich poglądów Herbart wzorował się na ideach Kanta, według którego dobra wola oparta jest na posłuszeństwie wobec prawa dyktowanego przez rozum praktyczny (maksyma kantowska). U Herbarta zaś dobra wola oparta jest na posłuszeństwie wobec sądów estetycznych, czyli to sąd estetyczny orzeka czy dany postępek się podoba czy nie (jest aprobowany, czy też nie). Opracowała: Marta Kotarba 5

Herbart wyróżnił pięć idei moralnych, które razem wzięte określają ideał osobowości moralnej i najwyższy cel wychowania. Zaliczył do nich: 1) ideę wolności wewnętrznej, 2) ideę doskonałości, 3) ideę życzliwości, 4) ideę prawa, 5) ideę słuszności. Niestety z wielką sympatią dla tego niemieckiego pedagoga muszę stwierdzić, że w tym miejscu w jego poglądy wkradła się pewna sprzeczność. Na czym ona polegała? Otóż, Herbart twierdził, że początkowo dobra wola oraz charakter moralny wynikają z odpowiednio kierowanej mechaniki wyobrażeń natomiast później, to właśnie charakter moralny ma panować nad wspomnianą mechaniką... Teoria nauczania wychowującego JANA FRYDERYKA HERBARTA Kwestie nauczania (łac. instructio) rozpatrywano przed Herbartem raczej niezależnie od kwestii wychowania (łac. educatio) i mało uwagi poświęcano sprawie, czy nauczanie może być wspierane przez wychowanie i odwrotnie czy wychowanie może być wspierane przez nauczanie? Herbart podjął natomiast dość ryzykowną próbę podporządkowania pojęcia nauczanie pojęciu wychowanie. W jego teorii nauczanie uważane jest za jedyny środek trwałego wzmacniania charakteru. Tym samym, źródłem rozwoju charakteru Herbart uczynił rozum, w myśl twierdzenia, że odpowiednio prowadzone nauczania stanowi podstawę skutecznego wychowania. Herbartowski system wychowania powiązany był zarówno z etyką, jaki i z psychologią, a wszystkie swoje spostrzeżenia pedagog opierał na refleksji nad swoimi wcześniejszymi, różnorodnymi dydaktycznymi doświadczeniami. Opracowała: Marta Kotarba 6

Herbart zakładał, że każdy wychowanek jest ukształcalny (plastyczny), czyli może być nauczany, a przez to wychowywany. Owa ukształcalność polega na tym, że nauczyciel może wprowadzać pojawiające się w umyśle wychowanka masy wyobrażeniowe w ruch, a nawet nadawać im określony kierunek ruchu. Dzięki prezentowaniu uczniowi aktualnej wiedzy, rozwijaniu jego zdolności oraz wyposażaniu go w praktyczne umiejętności przybliżamy wychowanka do odpowiedniego rozumienia świata rzeczy i ludzi. Właśnie to rozumienia, które uzyskujemy dzięki nauczaniu, rozwija i umacnia charakter. J. F. Herbart wyróżnił cztery etapy, które zmierzają do osiągnięcia cnoty, czyli siły moralnej charakteru są to: 1) znajomość sądów moralnych, 2) pojawienie się etycznego ciepła, emocji, 3) podejmowanie moralnych decyzji, 4) sposoby postępowania, czyli osiągnięcie dyscypliny moralnej. Warto podkreślić, że jak wynika z powyższych etapów źródłem rozwoju charakteru moralnego jest rozum i wychowujące nauczania. Aby uczeń mógł osiągnąć cnotę należy puścić w ruch jego mechanikę umysłu i odpowiednią nią sterować. Jednakże, aby nauczania faktycznie okazało się skuteczne, nauczyciel musi stosować odpowiednie metody nauczania, których celem byłoby zawsze kształtowanie siły moralnej charakteru. Metody nauczania to według Herbarta sposoby odpowiedniego zdynamizowania mas wyobrażeniowych w umysłach UWAGA wychowanków. Ważną rolę odgrywa w typ procesie UWAGA. Herbart wyróżnił dwa rodzaje uwagi: uwagę dowolną i mimowolną. Uwaga dowolna zdaniem naszego pedagoga zależy od zamiaru. Cenniejsza pod względem dydaktycznym jest uwaga mimowolna, z którą Herbart wiąże pojawienie się energii umysłowej zainteresowania. Zainteresowanie jest więc energią umysłową, która nie pojawia się jednak samorzutnie. W teorii nauczania wychowującego J. F. Herbarta zainteresowanie pełni bardzo ważną rolę! Nauczanie wychowujące powinno zdaniem naszego pedagoga opierać się na naturalnej ciekawości dziecka i na wcześniej zdobytym przez nie doświadczeniu. Opracowała: Marta Kotarba 7

Oczywiście, popularna jest zasada, że nauczyciel musi zmierzać do zainteresowania swoich uczniów wszystkim, czego naucza. Zasadę tę rozumie się jednak na ogół w taki sposób, że nauczanie stanowi cel, a zainteresowanie środek prowadzący do tego celu. Chcę odwrócić te relację. Celem nauczania musi być wywołanie zainteresowania. Nauczanie jest czymś przelotnym, zainteresowanie natomiast powinno być czym ustawicznym. (Herbart, 1967) Herbart, analizując swoją praktykę nauczycielską, uznał, że uwaga mimowolna pracuje rytmicznie przechodząc od zgłębiania do ogarniania. UWAGA dowolna mimowolna zgłębianie ogarnianie Idąc dalej tym tokiem rozważań, doszedł do wniosku, że nauczanie należy oprzeć na czterech stadiach, którym nadał dość zaskakujące nazwy: 1) JASNOŚĆ 2) KOJARZENIE 3) SYSTEM 4) METODA Odpowiednim stadiom nauczania, Herbart przyporządkował określone stopnie przyswajania treści, co przybliża poniższe zestawienie: Opracowała: Marta Kotarba 8

Schemat stadiów nauczania JASNOŚĆ nauczyciel prezentuje dane szczegółowe KOJARZENIE nauczyciel prowadzi swobodną rozmowę SYSTEM nauczyciel dąży do usystematyzowania wiedzy i stwarza okazję do operowania pojęciami METODA nauczyciel organizuje uczniom okazję do osiągania wprawy Schemat stadiów przyswajania treści ZGŁĘBIANIE SPOCZYWAJĄCE pierwszy kontakt ucznia z nowym materiałem, uchwycenie szczegółów ZGŁĘBIANIE POSTĘPUJĄCE umysł wędruje pomiędzy: wiem nie wiem, uczeń ogarnia uwagą większą liczbę szczegółów OGARNIANIE SPOCZYWAJĄCE apercepcja, operowanie pojęciami, tworzy się wzbogacona masa wyobrażeniowa OGARNIANIE POSTĘPUJĄCE odrabianie zadań Opracowanie autorskie (M.K.K) na podstawie: C. Kupisiewicz (2005): Podstawy dydaktyki, Warszawa, s. 55, 56. Podsumowując, należy stwierdzić, że w teorii nauczania wychowującego ruch następuje od wyobrażeń do pojęć, a następnie od pojęć do umiejętności. Graficznie można to przedstawić w następujący sposób: WYOBRAŻENIE RUCH W WYOBRAŻENIACH POWSTANIE MAS WYOBRAŻENIOWYCH RUCH W MASACH UCZUCIA, EMOCJE PODEJMOWANIE DECYZJI POSTĘPOWANIE, DZIEŁANIE. Zasadnicze zadanie dydaktyki według Herbarta miała stanowić analiza czynności wykonywanych przez nauczyciela. Każdy pedagog powinien przestrzegać określonego schematu stadiów nauczania, gdyż tylko tak prowadzony proces gwarantuje pożądany kierunek ruchu mas wyobrażeniowych, a przez to kształtowanie i odpowiedni rozwój siły moralnej charakteru. Teoria nauczania wychowującego Herbarta znalazła wielu zwolenników i kontynuatorów, gdyż stała się oficjalną doktryną pedagogiki pedagogiką naukową ówczesnej XIX wiecznej Europy. Niestety teoria Jana Fryderyka odbiega od założeń, które później prezentowali herbartyści. Należy więc rozdzielić koncepcję Herbarta od propozycji jego uczniów. Co więcej, Herbartowi błędnie przypisano zachęcanie do wychowywania przez karność i groźbę, a nawet z zastosowaniem kar cielesnych. Opracowała: Marta Kotarba 9

Z czasem niejako wypaczeniu uległy jego słowa, gdyż mało kto czytał oryginalne prace Herbarta i cel wychowania dyscyplinę moralną zrównano z dyscypliną w powszechnym rozumieniu tego słowa. Problematyczna okazuje się też kwestia nazewnictwa zaproponowanych przez Herbarta stadiów nauczania, które współcześnie określa się mianem schematu stopni formalnych. Niejednokrotnie to określenie przypisuje się, raczej błędnie, J. F. Herbartowi. Prawda jest taka, że dopiero jego uczniowie, a w szczególności Wilhelm Rein, uczynili ze schematu stopni nauczania koncepcję stopni formalnych. Do znanych herbartystów należy również założyciel Towarzystwa Pedagogiki Naukowej (powołane w 1868 roku) Tuiskon Ziller. Herbart znalazł też naśladowców w Polsce, jego ideami zainspirowali się przykładowo Barbara Mańkowska, czy Franciszek Majchrowicz. Obecnie przyjmuje się, iż szkoła tradycyjna to ta, której obraz ukształtował się w XIX wieku i która swe założenia opiera na dydaktyce według J. F. Herbarta. Szkoła ta zmierzać ma do rozwiązań uniwersalnych oraz poszukiwać jednej, doskonałej formy i metody nauczania, którą można by zastosować do wszystkich sytuacji dydaktycznych. W tak rozumianej szkole eksponuje się czynności nauczania, które koncentrują się wokół następujących stopni formalnych wg W. Reina: 1. Przygotowanie uczniów do pracy. 2. Podanie nowego materiału. JASNOŚĆ 3. Powiązanie (nowego materiału z materiałem omawianym na poprzednich lekcjach). KOJARZENIE 4. Zebranie (synteza materiału przerobionego na danej lekcji). SYSTEM 5. Zastosowanie (opanowanego materiału do rozwiązania określonych zadań). METODA (na podstawie: Dydaktyka ogólna repetytorium, C. Kupisiewicz, 2003, s. 41) Jak wiadomo, już progresywiści na czele z Johnem Deweyem podjęli krytykę szkoły tradycyjnej, wysuwając wobec niej wiele zarzutów i podejmując próby jej reformowania. Przez cały czas obraz szkoły tradycyjnej wiązano z postacią Jana Fryderyka Herbarta i często to właśnie jego obwiniano za panujący w szkole schematyzm, czy przecenianie roli książki w procesie kształcenia itd. Opracowała: Marta Kotarba 10

W moim odczuciu jest to stanowisko krzywdzące dla Herbarta, gdyż pomija zupełnie wpływ późniejszych modyfikacji jego teorii. Bez wątpienia jednak, Herbart przeceniał rolę nauczyciela i stosowanych przez niego metod. Założenie, że odpowiednie działania nauczyciela gwarantują zawsze i w każdych warunkach sukces pedagogiczny można choć z pewnym żalem odłożyć już dziś do lamusa. Wydaje mi się jednak, że współcześnie możemy się wbrew pozorom wiele od Herbarta nauczyć! Po pierwsze, warto wziąć pod rozwagę zaproponowane przez niego dwie drogi edukacyjnej refleksji. Herbart wyróżnił podejście analitycznodedukcyjne, które prowadzi od własnego doświadczenia do filozoficznych rozważań oraz podejście spekulatywno-syntetyzujące, które prowadzi od istniejącego systemu filozoficznego do praktyki. Warto podkreślić, że J. F. Herbart nie negował wartości żadnej z tych dróg i uważał z małymi wyjątkami że mają one dopełniający się charakter. Po drugie, niektóre rozwiązania dydaktyczne, które proponował, w dalszym ciągu zasługują na uznanie. Należy do nich chociażby powtarzania do taktu, które z powodzeniem wykorzystuje się w nauce języków obcych. W końcu po trzecie, można postawić pytanie, czy ideał nauczania wychowującego, który prowadzi od znajomość sądów moralnych do pojawienie określonych się emocji, a potem od podejmowania moralnych decyzji, do osiągania dyscypliny moralnej jest faktycznie bezużyteczny? LITERATURA: 1. Dunkel, H. B.(1969): Herbart and Education. Nowy Jork. 2. Herbart J. F. (1912): Pedagogika ogólna wywiedziona z celów wychowania. Warszawa. 3. Herbart J. F. (1967): Pisma pedagogiczne. Wrocław. 4. Kupisiewicz C. (red.), (2000): Myśliciele o wychowaniu. Warszawa. Opracowała: Marta Kotarba 11