UzaleŜnienie od hazardu zmienne psychospołeczne współwystępujące z nałogowym graniem

PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2010, TOM 53, Nr 2, 177-194 UzaleŜnienie od hazardu zmienne psychospołeczne współwystępujące z nałogowym graniem Bernadeta Lelonek-Kuleta* 1 Ośrodek Leczenia UzaleŜnień w Lublinie PSYCHOSOCIAL CORRELATES OF PROBLEM GAMBLING AMONG THE PATHOLOGICAL GAMBLERS Abstract. This article presents the study whose main focus was to find psychosocial correlates of gambling using slot machines. To verify the hypotheses, an empirical study was carried on with 131 males using gambling slot machines. The participants were divided into two groups: the gambling-addicts and the non-addicts and then the statistically significant differences between these two groups were searched for. The statistical tests showed that some psychological and social correlates coexist with the gambling addiction. The gambling addicts were found to score higher on neuroticism, showed lower amicability and reliability, had more difficulties with interpersonal relationships, had lower self-esteem, hedonistic tendencies, were more unwilling to make effort, exhibited greater lack of perseverance, lack of ability of setting and reaching goals, lower stress endurance, lack of the ability of constructive dealing with problems, sense of guilt, impulsiveness, problems with self-control, belief in changing turns, illusion of control, and superstition. The addicted gamblers were also found to have played for a longer period and with higher frequency than did the not-addicts, and they also differed with respect to motivations for gambling. Problematyka nałogowego grania hazardowego jako przedmiot badań naukowych nie pojawia się jak na razie w polskiej literaturze psychologicznej. Znaleźć moŝna pojedyncze publikacje ujmujące zjawisko hazardu w świetle teorii zachowań racjonalnych, opracowywane na gruncie psychologii poznawczej, ekonomicznej, dotyczącej podejmowania decyzji i heurystyk myślenia (m.in. Cieślak, 2003; Dzik, 2004; Tyszka, 2000; Zaleśkiewicz, 2005; Zielonka, 2003). * Adres do korespondencji: Bernadeta Lelonek-Kuleta, Ośrodek Leczenia UzaleŜnień, ul. Karłowicza 1, 20-027 Lublin; e-mail: benia.alterego@gmail.com

178 BERNADETA LELONEK-KULETA Problem nadmiernego grania hazardowego nasila się, wzrasta liczba osób doświadczających w swoim Ŝyciu powaŝnych konsekwencji tego nałogu, szukających profesjonalnej pomocy i są to zarówno sami gracze, jak równieŝ ich bliscy. Uzasadnia to potrzebę bliŝszego poznania zjawiska patologicznego hazardu jego charakteru, rozmiaru, mechanizmów powstawania, co moŝe się przełoŝyć juŝ bezpośrednio na budowanie strategii działań prewencyjno-terapeutycznych. Dane na temat hazardu są niepokojące. Szacuje się, Ŝe na świecie około 1% populacji spełnia kryteria grania nałogowego (Wiebe, 2007). Mając na uwadze wagę problemu, a takŝe jego nasilający się charakter, podjęto badania mające na celu bliŝsze poznanie populacji hazardzistów w Polsce. W niniejszym artykule zostały przedstawione wyniki badań eksplorujących związek uzaleŝnienia od hazardu ze zmiennymi psychospołecznymi. Dostępne dane potwierdzają istnienie takich korelacji (Allard i in., 2003; Blaszczynski, Nower, 2002; Chevalier i in., 2003; Minet i in., 2004; Valleur, Bucher, 1999). ZJAWISKO UZALEśNIENIA OD GRY HAZARDOWEJ Nałogowe granie hazardowe umiejscawia się w grupie uzaleŝnień czynnościowych (zwanych teŝ psychicznymi), w których występuje bardzo silne i w swoich skutkach patologiczne zapotrzebowanie na określone zachowanie, takie jak jedzenie, zakupy, seks, hazard (Golińska, 2005; Sęk, 2001). Krótkoterminowa gratyfikacja doświadczana na skutek tych zachowań jest dla doświadczającej jej osoby tak silna, Ŝe nie jest ona w stanie z nich zrezygnować, pomimo długofalowych szkód, które wywołują one w wielu aspektach jej Ŝycia (Dodziuk, Kapler, 2007; Pomianowski, 1998). Hazard patologiczny w 1980 roku zaliczono po raz pierwszy do zaburzeń zdrowia psychicznego w międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-III. W najnowszej edycji klasyfikacji DSM-IV-TR z 2000 roku uzaleŝnienie to zostało zaliczone do kategorii zaburzeń kontroli impulsów niezakwalifikowanych nigdzie indziej. Światowa Organizacja Zdrowia w klasyfikacji ICD-10 włącza patologiczny hazard do grupy zaburzeń osobowości i zachowania dorosłych oraz zalicza do kategorii zaburzeń nawyków i popędów (impulsów) (Woronowicz, 2003). Istnieją określone prawidłowości dotyczące rozwoju nałogu hazardowego. Według jednego z najbardziej znanych badaczy tego problemu, R. Custera (psychiatry, który 1974 roku otworzył pierwszą klinikę leczenia uzaleŝnienia od grania hazardowego w Ohio), w rozwoju tego nałogu wyodrębnia się cztery fazy: (1) faza zwycięstw, (2) faza strat, (3) faza desperacji, (4) faza utraty nadziei (Lesieur, Custer, 1984). W terminologii dotyczącej omawianego uzaleŝnienia wyróŝnia się granie rekreacyjne (dla rozrywki, bez ponoszenia w związku z tym powaŝnych szkód w Ŝyciu), problematyczne (zagroŝenie uzaleŝnieniem spełnianie trzech, czterech kryteriów uzaleŝnienia od hazardu według DSM-IV-TR) oraz patologiczne (spełnianie pięciu i więcej kryteriów).

Charakterystyka psychospołeczna nałogowego gracza w świetle literatury UZALEśNIENIE OD HAZARDU 179 Wychodząc od charakterystyki socjodemograficznej hazardzistów, badania koncentrują się najczęściej na zmiennych: płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie, rodzaj wykonywanej pracy. WaŜny jest takŝe okres, częstotliwość grania i rodzaj uprawianych gier. Wśród nałogowych hazardzistów dominują męŝczyźni w wieku 20-45 lat, stanu wolnego. Poziom ich wykształcenia jest przeciętnie niŝszy niŝ populacji, z której się wywodzą; zawody najczęściej przez nich wykonywane są związane z pracami fizycznymi, sezonowymi, bądź teŝ prowadzą własną działalność, przynoszącą zróŝnicowane, niestałe dochody. DuŜą grupę stanowią tu takŝe osoby bezrobotne (Valleur, Bucher, 1999; Chevalier, Allard, 2001b; Chevalier i in., 2004). Biorąc pod uwagę okres grania oraz jego częstotliwość, czynniki te wzrastają wprost proporcjonalnie do stopnia uzaleŝnienia, co oznacza, Ŝe gracze nałogowi grają przeciętnie dłuŝej oraz częściej niŝ nieuzaleŝnieni (Griffiths, 1993; Minet i in., 2004). Wiele badań skupia się takŝe na próbie ustalenia gier mających największy związek z powstawaniem uzaleŝnienia. Wśród nich wymienia się w pierwszej kolejności automaty losowe, co jak wyjaśnia Griffiths (1993) jest związane następującymi czynnikami: krótki czas, jaki upływa do momentu poznania wyniku gry, czynniki wizualne, dźwiękowe oraz zjawisko tzw. prawie wygranej (pojawienie się identycznych, oprócz jednego, symboli na automacie, czego gracz nie interpretuje jako przegranej, ale błędnie jako prawie wygraną ). Analiza czynników psychologicznych współwystępujących z patologicznym hazardem pozwala wyodrębnić przede wszystkim: zaburzenia osobowości i zachowania, zmienne osobowościowe oraz motywacja do grania podawana przez graczy. ZauwaŜa się, Ŝe nałogowi hazardziści istotnie częściej niŝ reszta populacji cierpią na zaburzenie kontroli impulsów, antyspołeczne zaburzenie osobowości, psychopatię, zaburzenie afektywne dwubiegunowe, a takŝe są uzaleŝnieni od środków psychoaktywnych (Allard, Papineau, 2006; Blaszczynski, Nower, 2002; Meyer, 2003; Chevalier i in., 2003; Chevalier, Allard, 2001; Ladouceur i in., 2004; Ladouceur, Vitaro, Arsenault, 1998). Poza tym graczy tych w większym nasileniu niŝ resztę populacji cechują: potrzeba poszukiwania wraŝeń, rozhamowanie behawioralne, podwyŝszony poziom impulsywności, trudności z przestrzeganiem norm społecznych, neurotyzm, ekstrawersja/ introwersja (w zaleŝności od rodzaju uprawianych gier w przypadku automatów dominuje introwersja) (Blaszczynski, Nower, 2002; Chevalier, Allard, 2001; Pathological gambling, 1999; Valleur, Bucher, 1999). W badaniach uwzględnia się takŝe elementy specyficzne dla uzaleŝnienia od hazardu, którymi są błędy poznawcze popełniane istotnie częściej przez graczy nałogowych niŝ rekreacyjnych (Chevalier i in., 2004; Griffiths, 1996; Joukhador, Blaszczynski, Maccalum, 2004; Minet i in., 2004). Wśród przyczyn podejmowania rozrywki hazardowej gracze uzaleŝnieni wymieniają najczęściej: chęć ucieczki i zapomnienia o doświadczanych problemach, pragnienie

180 BERNADETA LELONEK-KULETA wygranej finansowej, chęć zaistnienia, awansu społecznego, sukcesu, odreagowania emocji, doświadczenia silnych emocji, współzawodnictwa, utrzymania kontaktów społecznych (Azmier, 2000; Allard i in., 2003; Chevalier, Allard, 2001; Chevalier, 2003; 1974; Papineau, 2001a). ZałoŜenia i cel BADANIA MĘśCZYZN GRAJĄCYCH NA AUTOMATACH LOSOWYCH Autorce zaprezentowanych poniŝej badań przyświecał cel wskazania korelatów psychospołecznych patologicznego grania hazardowego (co pozwoliłoby na bliŝsze poznanie grupy osób dotkniętych zaburzeniem), a takŝe określenia psychologicznych i społecznych czynników ryzyka rozwoju omawianego nałogu. Analiza dostępnego materiału empirycznego pozwoliła na sformułowanie pytań badawczych, a na ich podstawie hipotez. Problemem badawczym było zbadanie, czy gracze hazardowi uzaleŝnieni od automatów losowych przejawiają określoną specyfikę w zakresie charakteryzujących ich zmiennych psychologicznych i społecznych, a tym samym czy róŝnią się istotnie od pozostałych graczy w zakresie tych pewnych zmiennych. Sformułowano w związku z tym następujące pytania badawcze: 1. Jakie zmienne psychologiczne współwystępują w sposób istotny z uzaleŝnieniem od gry hazardowej? 2. Jakie zmienne socjodemograficzne róŝnicują w sposób istotny graczy uzaleŝnionych od wszystkich graczy hazardowych? 3. Czy istnieje jakaś specyfika grania (w aspekcie trwania, częstotliwości, przyczyn grania) wyróŝniająca uzaleŝnionych graczy hazardowych spośród wszystkich hazardzistów? Wśród badanych zmiennych psychologicznych uwzględnione zostały: Neurotyczność, Ekstrawersja/ Introwersja, Otwartość na doświadczenie, Ugodowość, Sumienność, potrzeby psychologiczne i dodatkowe zmienne zoperacjonalizowane w skalach Testu Przymiotnikowego ACL, a takŝe specyficzne dla uzaleŝnienia od hazardu elementy poznawcze wiara w zaleŝność kolejek, iluzja kontroli gry, wiara w zabobony. Biorąc pod uwagę czynniki socjodemograficzne, ujęte zostały: stan cywilny, wykształcenie, rodzaj wykonywanej pracy. Uzupełniono je o zmienne opisujące specyfikę grania: okres gry i jej częstotliwość, a takŝe atrybucję przyczyn uprawiania hazardu. Na podstawie sformułowanych pytań badawczych postawione zostały następujące hipotezy: Hipoteza 1. Określone zmienne psychologiczne współwystępują w sposób istotny statystycznie z uzaleŝnieniem od gry hazardowej. H1.1: Graczy uzaleŝnionych cechuje podwyŝszony poziom Neurotyczności, podwyŝszony poziom Otwartości na doświadczenie, obniŝony poziom Sumienności, obniŝony poziom Ugodowości oraz częściej są to osoby introwertywne.

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 181 H1.2: Gracze uzaleŝnieni przejawiają nieadekwatny obraz siebie. H1.3: Istnieje związek określonych potrzeb psychologicznych z nałogowym graniem. H1.4: Istnieje związek między popełnianiem błędów poznawczych i uzaleŝnieniem od gry hazardowej. Hipoteza 2. Zmienne socjodemograficzne róŝnicują w sposób istotny statystycznie wszystkich graczy. Hipoteza 3. Istnieje pewna specyfika grania, w aspekcie trwania, częstotliwości, atrybucji przyczyn, odróŝniająca w sposób istotny graczy uzaleŝnionych od nieuzaleŝnionych. Osoby badane i przebieg badań W celu empirycznego zweryfikowania postawionych hipotez, przebadanych zostało 131 dorosłych męŝczyzn (w wieku 20-65 lat) grających na automatach losowych. Kryterium doboru do grupy badanej było uprawianie gry przez minimum pół roku (w celu wyeliminowania zmiennej okresu grania jako czynnika zakłócającego w odniesieniu do diagnozy uzaleŝnienia od hazardu). MęŜczyźni rekrutowani byli w salonach gry (po uzgodnieniu z kierownictwem salonu), w kilku miastach Polski. Weryfikacja przynaleŝności do badanej grupy uwzględniała wiek, uprawiane gry oraz okres grania. Większość badanych wypełniała kwestionariusze na miejscu, nieliczne osoby zabierały je do domów (w takim przypadku zwrot kwestionariuszy był minimalny). Badanie było dobrowolne, anonimowe, trwało około 40 minut. JeŜeli chodzi o podstawowe trudności związane z realizacją badań, to pokrywały się one z wnioskami naukowców belgijskich, którzy po przebadaniu 860 osób wymieniają następujące: brak zgody na przeprowadzenie badań w niektórych ośrodkach gry lub w ich pobliŝu, szczególne godziny grania (nocne), nieufność graczy wobec badających, specyficzna osobowość niektórych graczy (m.in. agresywność), przedłuŝanie się niektórych badań w związku z potrzebą wygadania się przez gracza (Minet i in., 2004). Zastosowane metody W badaniach wykorzystane zostały kwestionariusze psychologiczne pozwalające na uzyskanie danych koniecznych do weryfikacji postawionych hipotez badawczych: Inwentarz Osobowości NEO-FFI P. T. Costy i R. R. McCrae, w polskiej adaptacji: B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepanik, M. Śliwińska (1998); Test Przymiotnikowy ACL (Adjective Check List) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna, w polskiej adaptacji Z. PłuŜek (1983); Kwestionariusz do Badania Błędów Poznawczych (Rodin Foundation & Université Libre de Bruxelle); Skala uzaleŝnienia od grania hazardowego (na podstawie DSM-IV); Arkusz danych osobowych. Inwentarz Osobowości NEO-FFI to standaryzowany kwestionariusz psychologiczny do badania osobowości, który dostarczył danych dotyczących

182 BERNADETA LELONEK-KULETA zmiennych psychologicznych mogących współwystępować z uzaleŝnieniem od gry hazardowej (szczegółowy opis w: Zawadzki, Strelau, 1998). Test Przymiotnikowy ACL składa się z 300 przymiotników. Osoba badana wskazuje te, które w jej przekonaniu najlepiej ją opisują. Test został skonstruowany na potrzeby diagnozy pojęcia Ja i pozwala uzyskać wyniki dotyczące osobowości, zgrupowane w 37 skalach (szczegółowy opis w: Juros, Oleś, 1993). Kwestionariusz do Badania Błędów Poznawczych opracowany został przez specjalistów z Belgii na potrzeby projektu badawczego nad graniem hazardowym. Pytania w nim zawarte wywodzą się z podejścia kognitywnego, według którego jednym z podstawowych czynników sprzyjających rozwojowi uzaleŝnienia od grania są iluzyjne przekonania, jakie osoba ma na temat hazardu. Przekonania te opierają się na błędach poznawczych, do których naleŝy: wiara w zaleŝność kolejek (np. przeświadczenie, Ŝe po kilkakrotnej przegranej na pewno padnie wygrana), złudzenie kontroli (przekonanie o moŝliwości własnego wpływu na wynik gry, którą rządzi przypadek) oraz wiara w zabobony (szczęśliwe dni, numery, miejsca itp.) (Minet i in., 2004). Metoda zawiera 15 pytań, po pięć dla kaŝdego wymiaru błędów poznawczych. KaŜde z pytań zawiera dwie lub trzy odpowiedzi, a badany moŝe wybrać tylko jedną, odpowiadającą jego przekonaniom. Za odpowiedź diagnostyczną osoba otrzymuje jeden punkt. Maksymalny wynik w pierwszym wymiarze wynosi 5, w drugim 6, a w trzecim 4 punkty. Liczba punktów wskazuje na nasilenie popełniania błędów poznawczych od minimalnego (brak) po maksymalne. Skala uzaleŝnienia od grania hazardowego została wykorzystana do diagnozy uzaleŝnienia badanych osób. Opracowano ją na podstawie dziesięciu kryteriów uzaleŝnienia od hazardu, zawartych w najnowszej edycji klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders z 2000 roku (DSM-IV-TR). Pytania mają charakter zamknięty, jedynie pytanie 9 zawiera doprecyzowanie i wymaga ewentualnego zaznaczenia dodatkowych odpowiedzi. Interpretacja wyników polega na zliczeniu odpowiedzi diagnostycznych (odpowiedź tak ). UzaleŜnienie mierzone tą metodą moŝe być traktowane jako zmienna o charakterze ciągłym od braku uzaleŝnienia poprzez coraz większe nasilenie ryzyka jego wystąpienia aŝ do uzaleŝnienia od hazardu. Wskaźniki liczbowe dla poszczególnych stopni zaburzonego grania są następujące: 0-2 granie rekreacyjne (brak problemów), 3-4 ryzyko uzaleŝnienia od grania, 5 i więcej uzaleŝnienie. Zmienne socjodemograficzne oraz atrybucja przyczyn grania hazardowego zostały uzyskane na podstawie Arkusza osobowego.

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 183 WYNIKI I DYSKUSJA Pierwszym krokiem w analizie wyników badań była diagnoza wszystkich uczestników pod kątem stopnia uzaleŝnienia od gry hazardowej. Obliczenia pozwoliły na wyróŝnienie trzech podgrup graczy rekreacyjnych (nieuzaleŝnionych), zagroŝonych uzaleŝnieniem oraz uzaleŝnionych. Przedstawia się to następująco: Tabela 1. Diagnoza uzaleŝnienia od gry hazardowej na podstawie Skali UzaleŜnienia według DSM-IV Zmienna Kategoria N = 131 % Diagnoza uzaleŝnienia od grania hazardowego (DSM-IV) brak 36 27,5 ryzyko uzaleŝnienia 24 18,3 uzaleŝnienie 71 54,2 WyróŜnienie tych grup pozwoliło na docelową analizę pod kątem zmiennych współwystępujących z uzaleŝnieniem. Ponad połowa z losowo wybranych graczy spełnia kryteria uzaleŝnienia od gry, natomiast kolejne blisko 20% jest nim zagroŝonych, a więc ponad 70% spośród wszystkich hazardzistów naleŝy objąć szczególną uwagą profilaktyczno-terapeutyczną. Socjodemograficzna charakterystyka graczy hazardowych Dane uzyskane za pomocą Arkusza osobowego pozwoliły na poznanie populacji graczy hazardowych w Polsce w aspekcie socjodemograficznym. Szczegółowe informacje prezentuje tabela 2. W przewaŝającej części hazardziści Ŝyją samotnie (64,1% to kawalerowie i rozwodnicy), większość z nich ukończyła co najmniej szkołę średnią, w tym 17,6% ma wykształcenie wyŝsze. Wykonują róŝne zawody, jednak największa grupa pracuje fizycznie. Większość (84,7%) uprawia hazard minimum dwa lata, z tego 45,8% ponad 5 lat. Blisko dwie trzecie badanych gra na automatach codziennie lub kilka razy w tygodniu (68%), natomiast bardzo mały odsetek badanych gra rzadko jeden raz w miesiącu (6,1%).

184 BERNADETA LELONEK-KULETA Charakterystyka socjodemograficzna badanych graczy Tabela 2. Zmienna Kategoria N = 131 % kawaler 67 51,1 Stan cywilny Wykształcenie Rodzaj wykonywanej pracy Okres grania (od jak dawna osoba gra) Częstotliwość grania Ŝonaty 46 35,1 rozwiedziony/separacja 17 13,0 brak odpowiedzi 1 0,8 podstawowe 9 6,9 średnie 76 58,8 niepełne wyŝsze 22 16,8 wyŝsze 23 17,6 brak 24 18,3 praca fizyczna 52 39,7 własna działalność gospodarcza 20 15,3 student 14 10,7 praca umysłowa 21 16,0 od ½ do 1 roku 20 15,3 od 2 do 4 lat 51 38,9 5 lat i powyŝej 60 45,8 bardzo często (codziennie) 31 23,7 często (kilka razy w tygodniu) 58 44,3 czasami (kilka razy w miesiącu) 34 26,0 rzadko (jeden raz w miesiącu) 8 6,1 Związek zmiennych socjodemograficznych z uzaleŝnieniem od gry hazardowej Metodą jednoczynnikowej analizy wariancji obliczano róŝnice pomiędzy poszczególnymi grupami graczy, wyróŝnionymi na podstawie Skali uzaleŝnienia od grania hazardowego (1 gracze nieuzaleŝnieni, 2 zagroŝeni uzaleŝnieniem, 3 uzaleŝnieni), w odniesieniu do kolejnych mierzonych zmiennych. Wynik testu χ 2 wskazuje na brak istotnych statystycznie róŝnic w odniesieniu do wykształcenia oraz wykonywanej pracy między wyróŝnionymi grupami. W odniesieniu do stanu cywilnego wynik testu χ 2 wykazuje brak istotnych statystycznie róŝnic między grupami graczy, jednak zdecydowanie większy odsetek męŝczyzn po rozwodzie/ separacji, wywodzi się spośród graczy uzaleŝnionych niŝ z pozostałych grup. Obrazuje to tabela 3.

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 185 Tabela 3. Stan cywilny graczy; podział na grupy wyróŝnione według Skali UzaleŜnienia według DSM-IV Stan cywilny Ogółem Kategoria 1 (brak uzaleŝnienia) Diagnoza DSM-IV 2 (ryzyko uzaleŝnienia) 3 (uzaleŝnienie) Ogółem kawaler liczebność 21 13 33 67 % w grupie 58,3% 54,2% 47,1% 51,5% Ŝonaty liczebność 14 8 24 46 % w grupie 38,9% 33,3% 34,3% 35,4% rozwiedziony liczebność 1 3 13 17 /separacja % w grupie 2,8% 12,5% 18,6% 13,1% liczebność 36 24 70 130 % w grupie 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% χ 2 Pearsona (4) = 5,337, p = 0,25 Nasilenie uprawiania hazardu a uzaleŝnienie od grania hazardowego JeŜeli chodzi o charakter uprawiania hazardu, pierwszym analizowanym czynnikiem był okres grania. Wyniki prezentuje tabela 4. Tabela 4. Okres grania hazardowego w odniesienia do diagnozy uzaleŝnienia według DSM-IV Okres grania Jak długo osoba gra Ogółem Wartość 1 (brak uzaleŝnienia) Diagnoza DSM-IV 2 (ryzyko uzaleŝnienia) 3 (uzaleŝnienie) Ogółem liczebność 11 3 6 20 krótko do 1 roku % z: diagnoza uzaleŝnienia 30,6% 12,5% 8,5% 15,3% od grania liczebność 17 13 21 51 średnio od 1 do 4 % z: diagnoza lat uzaleŝnienia 47,2% 54,2% 29,6% 38,9% od grania długo powyŝej 5 lat χ 2 Pearsona (2) = 18,478, p<0,001 liczebność 8 8 44 60 % z: diagnoza uzaleŝnienia 22,2% 33,3% 62,0% 45,8% od grania liczebność 36 24 71 131 % z: diagnoza uzaleŝnienia 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% od grania

186 BERNADETA LELONEK-KULETA Obliczenia statystyczne potwierdziły, Ŝe wyróŝnione grupy róŝnią się istotnie między sobą w odniesieniu do okresu uprawiania hazardu. Analiza procentowego rozkładu wyników pozwala zauwaŝyć, Ŝe okres grania wiąŝe się z uzaleŝnieniem od hazardu według określonego porządku: najmniejszy odsetek osób nieuzaleŝnionych gra długo powyŝej 5 lat; największy odsetek osób zagroŝonych uzaleŝnieniem gra średnio długo od 1 do 4 lat; największy odsetek osób uzaleŝnionych gra długo powyŝej 5 lat. Związek ten ma charakter liniowy wraz ze wzrostem nasilenia problemów doświadczanych z powodu grania wydłuŝa się okres uprawiania hazardu. Drugą zmienną charakteryzującą uprawianie hazardu była jego częstotliwość. Wyniki badania prezentuje tabela 5. Tabela 5. Częstotliwość grania hazardowego w podziale na grupy wyróŝnione na podstawie diagnozy uzaleŝnienia według DSM-IV Diagnoza DSM-IV Wartość 1 (brak uzaleŝnienia) 2 (ryzyko uzaleŝnienia) 3 (uzaleŝnienie) Ogółem Częstotliwość grania Ogółem bardzo często (codziennie) często (kilka razy na tydzień) czasami (kilka razy na miesiąc) rzadko (jeden raz na miesiąc) liczebność 3 2 26 31 % z: diagnoza uzaleŝnienia od grania 8,3% 8,3% 36,6% 23,7% liczebność 9 10 39 58 % z: diagnoza uzaleŝnienia od grania 25,0% 41,7% 54,9% 44,3% liczebność 18 10 6 34 % z: diagnoza uzaleŝnienia od grania 50,0% 41,7% 8,5% 26,0% liczebność 6 2 0 8 % z: diagnoza uzaleŝnienia od grania 16,7% 8,3% 0% 6,1% liczebność 36 24 71 131 % z: diagnoza uzaleŝnienia 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% od grania χ 2 Pearsona(2) = 40,108, p<0,001 Częstotliwość grania róŝnicuje istotnie grupy graczy w odniesieniu do diagnozy uzaleŝnienia od niego. Średnie nasilenie problemów wynikających z grania (czyli zagroŝenie uzaleŝnieniem) wiąŝe się z uprawianiem hazardu często i czasami, natomiast granie zaburzone (czyli uzaleŝnienie od niego) związane jest z hazardem uprawianym często i bardzo często. Osoby uprawiające hazard rekreacyjnie grają najrzadziej.

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 187 Psychologiczne korelaty uzaleŝnienia od gry hazardowej charakterystyka funkcjonowania nałogowego gracza Analiza uzyskanych w badaniu wyników pozwoliła na charakterystykę psychologiczną męŝczyzn uzaleŝnionych od automatów losowych. Wyniki te zostały zaprezentowane i są omówione poniŝej. Spośród zmiennych osobowościowych ujmowanych w kwestionariuszu NEO-FFI trzy wykazują związek z diagnozą uzaleŝnienia od gry: Neurotyczność, Ugodowość i Sumienność (tab. 6). Tabela 6. Korelacje (korelacja Pearsona) istotne cech osobowości z uzaleŝnieniem od grania hazardowego Cechy osobowości (NEO-FFI) DSM IV Istotność (dwustronna) Neurotyczność 0,332(**) 0,000 Ugodowość -0,191(*) 0,028 Sumienność -0,331(**) 0,000 * p<0,05, ** p<0,01 Układ tych cech wskazuje, Ŝe męŝczyźni uzaleŝnieni od grania przejawiają w większym stopniu od nieuzaleŝnionych skłonność do doświadczania negatywnych emocji (gniew, wrogość, niezadowolenie, zmieszanie), są bardziej wraŝliwi na stres psychologiczny i mają mniejszą zdolność do radzenia sobie z nim. Trudno im kontrolować własne popędy i szybciej zniechęcają się lub załamują wobec trudności. Mogą mieć zaniŝoną samoocenę, którą próbują sobie podbudowywać grą i potencjalnymi wygranymi. Trudności w radzeniu sobie z problemami skłaniają do regresji i innych ucieczkowych, dezadaptacyjnych form radzenia sobie ze stresem. Dane empiryczne potwierdzają, Ŝe uprawianie hazardu często stanowi ucieczkę od problemów codziennego Ŝycia, sposób na odreagowanie przykrych doświadczeń lub emocji itp. (Chevalier i in., 2003; Blaszczynski, Nower, 2002). ObniŜony poziom Sumienności wiąŝe się z mniejszą wytrwałością w dąŝeniach, porzucaniem zadań przed ich zakończeniem, impulsywnością w podejmowaniu decyzji, brakiem konsekwencji w działaniu, a takŝe jasno sprecyzowanych celów i ambicji Ŝyciowych, ogólnie mówiąc hedonistyczną postawą wobec Ŝycia (por. Zawadzki, Strelau, 1998). W tej perspektywie hazard jest postrzegany jako źródło szybkiego i łatwego zysku, rodzi nadzieję na bogactwo osiągnięte bez konieczności większego wysiłku. Gracze patologiczni mogą przejawiać skłonności do manipulowania innymi osobami, częściej postrzegają je jako potencjalne zagroŝenie i reagują wobec nich agresywnie. PodwyŜszona Neurotyczność wraz z obniŝoną Ugodowością

188 BERNADETA LELONEK-KULETA sprzyja reagowaniu na stres w sposób uzewnętrzniony, w formie agresji skierowanej przeciwko innym lub przeciwko automatowi do gry. ObniŜona samokontrola zwiększa prawdopodobieństwo kontynuowania gry bez myślenia o jej konsekwencjach, poniewaŝ obniŝa zdolność do racjonalnej oceny zysków i strat oraz podjęcia adekwatnej decyzji jej o zaprzestaniu. W celu poznania związku obrazu siebie i grania nałogowego wykorzystano dane uzyskane za pomocą Testu Przymiotnikowego ACL. Korelacje mierzone metodą r Pearsona ujęto w poniŝszej tabeli: Tabela 7. Korelacje (korelacja Pearsona) istotne obrazu siebie z uzaleŝnieniem od grania hazardowego Zmienne dotyczące obrazu siebie (ACL) DSM IV Istotność (dwustronna) Liczba pozytywnych przymiotników -0,259(**) 0,003 Liczba negatywnych przymiotników 0,190(*) 0,029 Typowość -0,258(**) 0,003 * p<0,05, ** p<0,01 Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, Ŝe z uzaleŝnieniem od hazardu częściej współwystępuje negatywny obraz siebie (istotnie większa liczba przymiotników negatywnych oraz istotnie mniejsza przymiotników pozytywnych wybieranych przez patologicznych graczy), a takŝe postawa obronna i trudności w przystosowaniu się do wymogów codziennego Ŝycia (związek negatywny uzaleŝnienia z Typowością). Negatywny obraz siebie graczy uzaleŝnionych wiąŝe się z zaniŝoną samooceną, która z kolei przekłada się na obniŝoną jakość Ŝycia oraz zachowania dezadaptacyjne (por. Oleś, 2003; Steffenhagen, 1995). Istnienie nieadekwatnego obrazu siebie u nałogowych graczy potwierdzają badania (por. Chevalier, Allard, 2001; Sieczkowska, 2004; Valleur, Bucher, 1999). Analizie poddane takŝe zostały dane uzyskane za pomocą Testu Przymiotnikowego ACL, dotyczące w pierwszej kolejności charakteru przejawianych relacji interpersonalnych. Związek tych zmiennych z uzaleŝnieniem prezentuje tabela 8.

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 189 Tabela 8. Korelacje (korelacja Pearsona) istotne aspektów zachowań interpersonalnych z uzaleŝnieniem od grania hazardowego Aspekty zachowań interpersonalnych (ACL) DSM IV Istotność (dwustronna) Samokontrola -0,205(*) 0,019 Przystosowanie osobiste -0,189(*) 0,030 Zdolności przywódcze -0,212(*) 0,015 Wychowawczy rodzic -0,275(**) 0,001 Dorosły -0,222(*) 0,011 Adaptowane dziecko 0,235(**) 0,007 Wysoka oryginalność, niska inteligencja 0,203(*) 0,020 * p<0,05, ** p<0,01 Na podstawie uzyskanych wyników moŝna zauwaŝyć określone prawidłowości dotyczące funkcjonowania społecznego osób uzaleŝnionych od hazardu, które potwierdzają zarazem wyniki kwestionariusza NEO-FFI. Graczy patologicznych cechuje obniŝona zdolność do samokontroli oraz podejmowania stałego, konsekwentnego wysiłku. Poddają się oni silnym popędom, łatwo rozpraszają oraz dbają o własną wygodę. Postrzegani są jako osoby, których reakcje trudno przewidzieć, gwałtowne, a takŝe mało odporne na stres. Doświadczają trudności w przystosowaniu się do rzeczywistości i braku głębszego kontaktu z innymi. Unikają bezpośredniej konfrontacji z problemami, boją się tego, a stres i trudności szybko powodują ich dezorganizację. Nie szukają rozwiązań problemów w otaczającej ich codzienności, ale uciekają w świat marzeń i fantazji. Druga grupa uzyskanych danych dotyczyła potrzeb psychicznych. Ich związek z uzaleŝnieniem od grania prezentuje się następująco: Tabela 9. Korelacje (korelacja Pearsona) istotne potrzeb psychicznych z uzaleŝnieniem od grania hazardowego * p<0,05, ** p<0,01 Potrzeby psychiczne (ACL) DSM-IV Istotność (dwustronna) Porządku -0,213(*) 0,015 Rozumienia siebie i innych -0,250(**) 0,004 Opiekowania się innymi -0,197(*) 0,024 Afiliacji -0,174(*) 0,047 Agresji 0,215(*) 0,013 Podporządkowania -0,213(*) 0,015

190 BERNADETA LELONEK-KULETA UzaleŜnieni hazardziści są mniej wytrwali i konsekwentni w dąŝeniu do załoŝonego celu, a takŝe w większym stopniu kierują się w Ŝyciu osiąganiem przyjemności i natychmiastowej gratyfikacji. Nie mają szerokich zainteresowań. Jednocześnie przejawiają niską odporność na stres oraz trudności z jego przezwycięŝaniem. W kontaktach z ludźmi przyjmują postawę obronną, unikają bliskich więzi i boją się zaangaŝowania. Mają tendencję do zachowań impulsywnych, reagują, nie zastanawiając się nad konsekwencjami. Przez swój upór wdają się w konflikty z innymi, bywają apodyktyczne, ludzi traktują jako potencjalnych rywali, których muszą pokonać. Psychologiczną charakterystykę uzaleŝnionych graczy uzupełniono o atrybucję przyczyn, jakie przypisują oni swojemu graniu. Obliczenia statystyczne wykazały, Ŝe istnieją istotne róŝnice w zakresie atrybucji grania między graczami uzaleŝnionymi oraz nieuzaleŝnionymi. Po pierwsze, wśród graczy rekreacyjnych istotnie częściej niŝ w pozostałych dwóch grupach motywem grania jest chęć rozrywki, nadmiar czasu i nuda. W grupie graczy uzaleŝnionych z kolei istotnie częściej niŝ w dwóch pozostałych występuje motyw pragnienia wygranej pienięŝnej. Poza tym ponad pięć razy więcej osób uzaleŝnionych (68,4%), w stosunku do nieuzaleŝnionych (12,3%), traktuje granie jako ucieczkę od problemów (χ 2 Pearsona (2) = 12,302; p<0,01). Czynnik ten dopełnia psychologiczną charakterystykę nałogowych graczy, którzy nie radząc sobie z problemami, szukają najłatwiejszego (niekonstruktywnego) sposobu poradzenia sobie z nimi (por. Blaszczynski, Nower, 2002; Chevalier, Allard, 2001; Chevalier i in., 2003; Ladouceur, 2002a). Poza tym silne pragnienie wygranej finansowej skłania ich do kontynuowania gry pomimo strat, co znacznie nasila ryzyko rozwoju uzaleŝnienia (por. Papineau, 2001a; Chevalier i in., 2003; Valleur, Bucher, 1997). Typowe określenie gracza niezaburzonego rekreacyjny znajduje odzwierciedlenie w motywacji do gry, którą jest najczęściej rozrywka (z natury swojej granie hazardowe nie jest zachowaniem patologicznym, ale formą rozrywki). Czynnikiem specyficznym dla uzaleŝnienia od hazardu jest błędne myślenie o prawach rządzących wygraną w grach hazardowych (por. Caron, Ladouceur, 2003; Chevalier i in., 2004; Cieślak, 2003; Dzik, 2004; Griffiths, 1996). Wyniki badań prezentuje tabela 10. Tabela 10. Korelacje (korelacja Pearsona) istotne błędów myślenia z uzaleŝnieniem od grania hazardowego Błędy myślenia DSM-IV Istotność (dwustronna) ZaleŜność kolejek 0,288(**) 0,001 Iluzja kontroli 0,290(**) 0,001 Zabobony 0,218(*)* 0,001 * p<0,05, ** p<0,01

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 191 Badania potwierdziły, Ŝe uzaleŝnionych hazardzistów cechuje istotnie wyŝsza niŝ u osób nieuzaleŝnionych wiara w powiązanie ze sobą kolejnych wyników gry oraz w moŝliwość własnego wpływania na jej wynik, a takŝe róŝnego rodzaju zabobonne przekonania pozwalające go przewidzieć. Wszystkie te czynniki sprawiają, Ŝe osoba nie przerywa gry pomimo strat, budując swoje iluzoryczne przekonania utwierdzające ją w nadziei na wygraną. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Z BADAŃ Efektem końcowym realizacji zamierzonego projektu było poznanie profilu psychospołecznego patologicznego gracza hazardowego. Punktem wyjścia było przekonanie, Ŝe aby zapobiegać jakiemuś zaburzeniu, najpierw naleŝy dobrze je poznać. Warto przywołać tutaj wyniki badań dotyczących oceny róŝnych form pomocy zapewnionej graczom patologicznym w Quebeku. Wśród czynników zniechęcających ich do podjęcia lub kontynuowania terapii wymieniali oni m.in. brak kompetencji i wiedzy terapeutów, szczególnie dotyczącej specyfiki problemu nałogowego hazardu, nieudzielanie przez nich odpowiedzi na pytania nurtujące osoby uzaleŝnione od hazardu itp. (Chevalier i in., 2003). Wiedza uzyskana dzięki tym badaniom moŝe przyczynić się do opracowywania bardziej adekwatnych programów terapii. Wyniki otrzymane w naszych badaniach są zbieŝne z danymi uzyskanymi w innych krajach. Pozwala to przypuszczać, Ŝe mechanizmy związane z rozwojem zaburzonego grania mają charakter ponadkulturowy, w związku z czym w działaniach prewencyjnych i terapeutycznych moŝna się oprzeć na doświadczeniach specjalistów zagranicznych. Przeciwdziałanie temu nałogowi ma w krajach zachodnich długą historię, zjawisko patologicznego hazardu, jako powaŝnego problemu społecznego, występuje tam bowiem juŝ od kilkudziesięciu lat. UzaleŜnienie od hazardu jest problemem, który narasta w świecie, a poniewaŝ w Polsce zauwaŝa się coraz większy zasięg gier, ich dostępności, rozwój hazardu on-line itd., moŝna spodziewać się nasilania tego problemu takŝe u nas. Uzyskane wyniki mogą stanowić punkt wyjścia dla naukowców chcących prowadzić bardziej szczegółowe badania zjawiska uzaleŝnienia od gier hazardowych. BIBLIOGRAFIA Allard, D., Papineau, É. (2006). Évaluation du programme expérimental sur le jeu pathologique. Rapport synthèse [on-line]. Montréal: Institut national de santé publique du Québec; http://www.inspq.qc.ca (20.09.2007). Audet, C., St-Laurent, D., Chevalier, S., Allard, D., Hamel, D., Crepin, M. (2003). Évaluation du programme expérimental sur le jeu pathologique. Raport 7 Monitorage évaluatif indicateurs d implantation données rétrospectives [on- -line]. Montréal: Institut National de Santé Publique Québec; www.inspq.qc.cq (12.03.2005).

192 BERNADETA LELONEK-KULETA Azmier, J. J. (2000). Canadian Gambling Behaviour and Attitudes: Summary report [on-line]. Gambling in Canada Research Report, Nr 8. Calgary, Alberta: Canada West Foundation; www.cwf.ca/v2/files/200001.pdf (20.03.2007). Blaszczynski, A., Nower, L. (2002). A pathways model of problem and pathological gambling. Addiction, 97, 5, 487-499. Caron, A., Ladouceur, R. (2003). Erroneous verbalizations and risk taking at video lotteries. British Journal of Psychology, 94, 2 189-194. Chevalier, S., Allard, D. (2001). Pour une perspective de Santé Publique de jeux de hasard et de l argent [on-line]. Régie nationale de la santé et des sevices sociaux de Montréal-Centre. Institut National de Santé Publique au Québec; http://www.inspq.qc.ca/publications/default.asp?e=p&numpublication=54&submi t=1 (27.06.2005). Chevalier, S., Allard, D. (2001b). Loteries, machines à sous et santé. Enquête ser le jeu dans la population montréalaise. Rapport synthèse, 2, 2001 [on-line]. Régie régionale de la Santé et des Services sociaux de Montréal-Centre; www.santepubmtl.qc.ca/publication/synthese/rapv5n1.pdf (28.05.2007). Chevalier, S., Geoffrion, C., Audet, C., Papineau, É., Kimpton, M.-A. (2003). Évaluation du programme expérimental sur le jeu pathologique. Rapport 8 Le point de vue des usagers [on-line]. Montréal: Institut National de Santé Publique au Québec; http://www.inspq.qc.ca (17.02.2005). Chevalier, S., Hamel, D., Ladouceur, R., Jacques, Ch., Allard, D., Sévigny, S. (2004). Comportements de jeu et jeu pathologique selon le type de jeu au Québec en 2002 [on-line]. Montréal et Québec: Institut national de santé publique du Québec et l Université Laval; www.inspq.qc.ca (17.03.2006). Cieślak, A. (2003). Behawioralna ekonomia finansowa. Modyfikacja paradygmatów funkcjonujących w nowoczesnej teorii finansów. Materiały i Studia, z. 165 [on-line]. Warszawa: Narodowy Bank Polski, Departament Komunikacji Społecznej; http: //www.nbp.pl/home.aspx?f=publikacje/materialy_i_studia/2003.html (20.10.2007). Dodziuk, A., Kapler, L. (2007). Nałogowy człowiek. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia. Dzik, B. (2004). Hazard. [W:] T. Tyszka (red.), Psychologia ekonomiczna (s. 567-598). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Golińska, L. (2005). Pracoholizm uzaleŝnienie czy pasja. Warszawa: Difin. Griffiths, M. (1991). Psychology of the near-miss in fruit machine gambling. The Journal of Psychology, 125, 3, 347-357. Griffiths, M. (1993). Fruit machine gambling: The importance of structural characteristics. Journal of Gambling Studies, 9, 2, 101-120. Griffiths, M. (1996). Pathological gambling: A review of the literature. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 3, 347-353. Griffits, M. D. (2002). Are lottery scratchcards a hard form of gambling? The Electronic Journal of Gambling, 7, 1-11 [on-line]; http://www.camh.net/egambling/ issue7/opinion/scratchcards.html (28.06.2005).

UZALEśNIENIE OD HAZARDU 193 Joukhador, J., Blaszczynski, A., Maccalum, F. (2004). Supersitious beliefs in gambling among problem and non-problem gamblers preliminary data. Journal of Gambling Studies, 20, 2, 171-180. Juros, A., Oleś, P. (1993). Struktura czynnikowa i skupieniowa Testu Przymiotnikowego ACL H. G. Gougha i A. B. Heilbruna (Przydatność dla diagnostyki psychologicznej). [W:] W. Brzeziński, E. Hornowska (red.), Z psychometrycznych problemów diagnostyki psychologicznej (s. 171-201). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Ladouceur, R., Vitaro, F., Arsenault, L. (1998). Consommation de psychotropes et jeux de hasard chez les jeunes: prévalence, coexistence et conséquences [on-line]. Gouvernement du Québec, Ministère de la Santé et des Services Sociaux, Comité permanent de lutte à la toxicomanie; www.cplt.com/publications/jeu17.pdf (26.02.2005). Ladouceur, R., Jacques, C., Ferland, F., Giroux, I. (1999). Prevalence of Problem Gambling: A Replication Study 7 years later. Canadian Journal of Psychiatry, 44, 802-804. Ladouceur, R. (2002a). Interventions comportementales por les joueurs excessifs. A tout hasard... Bulletin d information du Centre québécois d excellence pour la prevention et le traitement du jeu, 4 [1] [on-line]; http://www.psy.ulaval.ca/~jeux/ (11.05.2006). Lelonek, B. (2009). Psychospołeczne korelaty uzaleŝnienia od gier hazardowych. Badania empiryczne męŝczyzn grających na automatach losowych (mps pracy doktorskiej, Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II). Les Canadiens et les jeux d argent (2001). Rapport. Presse Canadienne. Léger Marketing; www.legermarketing.com/documents/spclm/ 011126FR.pdf (20.05.2009). Lesieur, H. R., Custer, R. L. (1984). Pathological gambling: Roots, phases, and treatment. Annals of the American Academy of Political and Social Science, 474 (146) [on-line]. SAGE Publications; http://ann.sagepub.com/cgi/content/abstract/474/1/146 (20.11.2007). Meyer, R. (2003). Psychopatologia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Minet, S., Meijas, S., Druine, C., Somers, W., Hoffmann, E., Servais, L., De Smet, S., Delmarcelle, C., Joris, L. [Foundation Rodin], Patesson, R., Steinberg, P. [ULB] (2004). Du plaisir du jeu à la souffrance. Une enquête sur le jeu et la dépendance au jeu [on-line]. Bruxelles: Université Libre de Bruxelles, Institut de Sociologie Centre de Psycho-Sociologie de l Opinion ; www.ulb.ac.be/soco/creatic (17.12.2005). Oleś, P. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowości. [W:] J. Brzeziński (red.), Wykłady z psychologii (t. 11). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Papineau, É., Roy, H., Boisvert, Y. (2001). Le jeu pathologique, état deslieux et enjeux Ethique [on-line]. Montréal: Laboratoire d éthique publique. Institut Nationale de la recherche scientifique, Urbanisation, Culture et Societé; www.inspq.qc.cq (11.04.2005). Pathological gambling. A critical review (1999). Committee on the Social and Economic Impact of pathological Gambling; Committee on Law and Justice; Commission on

194 BERNADETA LELONEK-KULETA Behavioral and Social Sciences and Education; National Research Council. Washington, DC: National Academy Press. Pomianowski, R. (1998). UzaleŜnienie współczesną wersją ucieczki od wolności. [W:] J. Miluska (red.), Psychologia rozwiązywania problemów społecznych (s. 260-291). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: WN Scholar. Sieczkowska, M. (2004). Wybrane problemy i etapy zdrowienia w terapii hazardzistów. Świat Problemów, 3. Steffenhangen, R. A. (1995). Teoria samooceny w odniesieniu do uzaleŝnień. Nowiny Psychologiczne, 2. Tyszka, T. (2000). Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji. Gdańsk: GWP. Valleur, M., Bucher, C. (1999). Le jeu pathologique [on-line]. Presses Universitaires de France, Toxibase; http://www.psydoc-.fr.broca.inserm.fr/ toxicomanies/jeupath/ index_jeupath.htm (18.07.2005). Wciórka, J. (red.) (2008). Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. Wrocław: Wydawnictwo Elsevier. Wiebe, J., Volberg, R. A. (2007). Problem gambling prevalence research: A critical overview (a report to the Canadian Gaming Association). Woronowicz, B. T. (2003). Bez tajemnic. O uzaleŝnieniach i ich leczeniu. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. Zaleśkiewicz, T. (2005). Przyjemność czy konieczność. Psychologia spostrzegania i podejmowania ryzyka. Gdańsk: GWP. Zielonka, P. (2003). Czym są finanse behawioralne, czyli krótkie wprowadzenie do psychologii rynków finansowych. Warszawa: Narodowy Bank Polski, Departament Komunikacji Społecznej. Materiały i Studia, z. 158; http://www.nbp.pl/publikacje/ materialy_i_studia/ms158.pdf (20.10.2007).