Kazimierz Meredyk Katedra Ekonomii Politycznej Uniwersytet w Białymstoku STRUKTURA PROJEKTU NAUKOWEGO Wstęp Przyjmuje się, że jednym z głównych współczesnych problemów sfery badawczorozwojowej w Polsce jest problem niedostatecznej intensywności i jakości badań. Formalnie biorąc, tylko niektóre wyniki badań można uznać za istotne lub (i) innowacyjne. Skutkiem jest stosunkowo niewielka ilość oryginalnych odkryć i teorii oraz niewielka liczba publikacji uznawanych za ważne, w tym niewielka liczba publikacji wzbudzających szersze zainteresowanie. Co więcej, znaczny procent wyników badań nie mieści się w kanonie naukowości. Nie stanowi wszakże nauki ani całkowicie abstrakcyjna myśl ani, niechby rozległy, lecz nieuporządkowany według określonej myśli zbiór informacji dotyczących rzeczywistości, ani też ciągłe powtarzanie tych samych myśli i informacji. Nawet rozległa wiedza nie wsparta metodą jej pomnażania nie stanowi nauki (por. Schemat 1). Nauka i wiedza Dane empiryczne Zbiór informacji Zasób wiedzy + Znajomość teorii + Metoda Schemat 1. Nauka Opracowanie jest próbą weryfikacji hipotezy, że podstawową przyczyną niedostatecznej intensywności oraz niewielkiej innowacyjności badań ekonomicznych w Polsce są dość powszechne uchybienia proceduralne. Chodzi tu o kwestie formalne i organizacyjne związane z projektowaniem badań naukowych, ich realizacją oraz z zakresem weryfikacji hipotez, takie jak dość swobodna interpretacja warunków i kryteriów naukowości, zbyt liberalna kontrola dokonań naukowych (recenzowanie!), brak norm ostrożnościowych, wreszcie, nieprzestrzeganie podstawowych zasad logiki. Wystarczy złamać jedną z norm czy też zasad postępowania aby powstał projekt niesprawny. Tak sformułowaną hipotezę odnosi się do trzech części typowego projektu naukowego, czyli analizowanego w tym artykule przedmiotu, a mianowicie do tak zwanej funkcji głównej, hipotez i funkcji szczegółowych oraz procesu weryfikacji hipotez. Stąd trzy główne paragrafy opracowania. Prezentowany artykuł ma więc, z punktu widzenia stosunku do rzeczywistości, charakter metodologiczny. Podnosi bowiem kwestię poziomu naukowości badań oraz ich aspekty organizacyjne, takie jak kryteria i sposoby przestrzegania norm naukowych. W klasycznym sensie, czyli gdyby pominąć lokalny charakter podnoszonego problemu, nie posiada on charakteru naukowego. Przypomina bowiem tylko stare prawdy z zakresu podstaw metodologii badań. Problem stopnia naukowości badań nie jest wszakże problemem
Struktura projektu naukowego 263 nowym. Należy tylko mieć nadzieję, że nie jest to problem wirtualny ale jak najbardziej rzeczywisty, wart ciągłego podnoszenia. Również hipoteza główna sformułowana na potrzeby tego opracowania jest oryginalna tylko lokalnie ; przypuszcza się mianowicie, iż w istniejącym stanie rzeczy, podstawowym czynnikiem poprawy poziomu badań ekonomicznych jest w środowisku ekonomicznym, swoista dyscyplina językowa a więc ścisłe przestrzeganie procedur badawczych i zasad logiki. Niedostateczny do potrzeb i oczekiwań poziom badań, wynika więc głównie ze słabości systemu organizacyjnego oraz niedoceniania zasad projektowania. Tymczasem poprawnie zbudowany projekt naukowy jest warunkiem sprawności samego procesu badawczego. Przedmiot badań, teoria i funkcja główna projektu badawczego Pierwszym negatywnym skutkiem nieprzestrzegania procedur projektowania badań jest nie dookreślanie głównej osi teoretycznej badań, w tym najczęściej, brak wyodrębnienia problemu lub (i) hipotezy głównej oraz niejednoznaczość charakteru zależności między nimi (por. Schemat 2). Tym samym, powszechną słabością projektowania jest nieprecyzyjne formułowanie tak zwanej funkcji głównej badań i jej elementów składowych. Struktura funkcji głównej (FG). Schemat 2. HIPOTEZA (HG) PROBLEM (PR) Prawo (teoria) w dziedzinie nauk ekonomicznych jest zależnością miedzy myślą i czynem i stanowi nieodmiennie funkcje główną (FG) każdego badania. Nie chodzi tu jednak o zależność jakąkolwiek, na przykład o charakterze incydentalnym, lecz o zależność względnie trwałą, istotną poznawczo lub (i) praktycznie. Innymi słowy metoda może być wiarygodna jedynie przy założeniu, że w przyrodzie występują jakieś prawidłowości. 1 Ekonomista musi dodać z nadzieją, że i w procesie społecznym występują prawidłowości. Weryfikacja jest natomiast sprawdzaniem zakresu i stopnia adekwatności myśli względem obiektywnego przebiegu zdarzeń. Tym samym weryfikacja wymaga wcześniejszej analizy funkcji głównej i jej podziału na funkcje szczegółowe. Miernikiem jakości badań w naukach ekonomicznych jest więc precyzja formalno-językowa. Warunkiem organizacyjnym sprawnego dociekania prawdy jest oczywiście sprawność procesu odkrywania prawdy o obiektywnym procesie gospodarczym, rzetelność i sprawność proceduralna, przestrzegania procedur naukowych. Problem to relacja w systemie poznawczym; relacja między podmiotem a przedmiotem badań polegająca na braku objaśnienia określonego zjawiska lub na niezgodności (sprzeczności) między powszechnie przyjmowanym objaśnieniem (prawem) a rzeczywistością. Problemem jest więc komunikat stwierdzający brak adekwatnej do rzeczywistości teorii, czyli komunikat stwierdzający brak prawdy. Biorąc pod uwagę charakter procesu społecznego należy podkreślić że komunikatów takich można oczywiście sformułować nieskończenie wiele. Należy również przyjąć, że istnieje subiektywnie określony cel badań. Subiektywnie, 1 Adam Grobler, Metodologia nauk. Wydawnictwo Aureus & Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s.28-29.
264 Kazimierz Meredyk ponieważ każdy podmiot ma prawo sformułować własną funkcję celu. Stanowi ona problem w sensie subiektywnym. Podjęty problem badawczy stanowi więc subiektywnie postrzegany element obiektywnej rzeczywistości. Następnie pojawia się problem struktury i dynamiki badanego obiektu rzeczywistego. Taki właśnie charakter posiadają zwykle problemy nauk społecznych. Propozycją (komunikatem) dotyczącą nowej prawidłowości (teorii) jest hipoteza badań Hipoteza stanowi przypuszczenie (domysł, domniemanie) odnośnie możliwości rozwiązania sformułowanego wcześniej problemu lub próbę jego objaśnienia. Hipoteza pełni więc funkcje objaśniające lub predykcyjne i stanowi element metodyczny badań. Jako taka nie podlega kryterium prawdziwości; nie jest elementem prawdy ani też obiektywnego stanu rzeczy. W aspekcie metodologicznym istnieje w związku z tym konieczność wyodrębniania co najmniej dwu konstrukcji myślowych składających się na proces badań: problemu i hipotezy. Hipoteza badawcza jest więc elementem rzeczywistości naukowej czyli elementem pełniącym w badaniach wyłącznie (bezpośrednio) funkcje instrumentalne. Bardzo często hipoteza główna jest na etapie projektowania badań jedynie sygnalizowana, na dobrą sprawę niedoceniana. Jej sformułowaniu brakuje często jednoznaczności i precyzji. Tymczasem badania pozbawione hipotezy lub (i) niejednoznaczne i nieprecyzyjne jej sformułowanie, są równoznaczne z odejściem od podstawowego kanonu naukowości. Powszechne jest utożsamianie hipotez z obiektywnym stanem rzeczy (z prawdą) o rzeczywistym przebiegu zjawisk gospodarczych, czyli przyjmowanie hipotez jako twierdzeń (informacji, przesłanek) jedynie słusznych. Tak więc dość powszechnie próbuje się udowadniać przyjęte hipotezy(?). To poważny błąd, bowiem takie traktowanie hipotez jest sprzeczne z istotą hipotezy jako instrumentu metodycznego i spycha cały projekt badań na manowce nienaukowości. Wszakże hipoteza jest z natury rzeczy jedynie przypuszczeniem prawdziwości danego sądu a nie samą prawdą. Każda konkretna hipoteza wymaga oczywiście pewnego oprzyrządowania informacyjnego oraz względnie szerokiego konsensusu co do jej sprawności metodologicznej ale nieodmiennie pozostaje ona tylko przypuszczeniem. Wręcz nieuczciwe jest więc gromadzenie informacji jedynie potwierdzających analizowaną zależność, z pominięciem pozostałych. Tym samym niedopuszczalne jest również traktowanie hipotez w konkretnych analizach wdrożeniowych jako wyłącznych przesłanek działających w danym procesie. Wyodrębniona hipoteza nie jest przecież odzwierciedleniem jedynego lecz jednego z wielu czynników działających w danym procesie. Analogicznie należy kwalifikować świadome traktowanie hipotez jako sądów prawdziwych ( dowiedzionych ) i wykorzystywanie ich w procesie budowy szerszych konstrukcji teoretycznych. Tymczasem nawet pozornie niewinne pytanie typu O czym myślisz? ma charakter insynuacji i jest wewnętrznie sprzeczne, ponieważ zawiera założenie, iż pytany właśnie myśli. Niestety, dość powszechny jest również brak rozróżnienia między problemu a hipotezą; odwracanie badanych zależności, mylenie skutku z przyczyną. Tymczasem zarówno problem jak i hipoteza są jedynie instrumentami badawczymi. Stanowią element przyjętej konwencji badawczej. Należy więc pamiętać, że każde zdarzenie powstaje w wyniku (zależy od) wielkiej liczby innych zdarzeń a jednocześnie wywołuje (w czasie i przestrzeni) wielką liczbę innych zdarzeń. Oznacza to, że dość często spotykane w układzie tożsamościowym odwracanie zależności jest poważnym błędem metodycznym. Bowiem z faktu, że x jest zmienną niezależną (przyczyną) określającą y, nie wynika wcale, że również x, na zasadzie
Struktura projektu naukowego 265 sprzężenia zwrotnego wynika z y. 2 Na skrajny przypadek wynaturzenia hipotezy zwraca uwagę w jednym z referatów George Akerlof:...wśród ekonomistów istnieje nadmierna skłonność do akceptowania racjonalnie umotywowanych hipotez zerowych, nawet wówczas gdy przyjmowane są one w oparciu o testy o względnie małej sile. 3 Tymczasem hipoteza, mimo, że jest tylko przypuszczeniem co do stanu lub (i) przebiegu rzeczywistego procesu, musi być w jakimś stopniu prawdopodobna. W badaniach procesu społecznego, a taki przecież charakter posiadają badania ekonomiczne, przestrzeganie procedur analitycznych posiada, jak się wydaje, zasadnicze znaczenie. Waga kwestii proceduralnych związana tu jest z charakterem przedmiotu badań (Por. Schemat 3). Na tle procesu przyrodniczego i procesów fizykalnych, przedmiot badań społecznych, którym jest społeczny proces, charakteryzuje się, co najmniej pięcioma cechami specyficznymi. Są to: 1. Zróżnicowanie funkcjonalne podmiotów tworzących proces. 2. Zmienność realizowanych funkcji w czasie. 3. Sprzeczność realizowanych funkcji i ich nieokreśloność. 4. Wielość zmiennych określających wartość realizowanych funkcji. 5. Niestabilność warunków działania ( otoczenia ) danego podmiotu. Schemat 3. Relacje gospodarcze. Przyczyna i następstwo zdarzenia. Zdarzenie Przyczyna 1 Przyczyna 2.. Przyczyna n Zdarzenie Następstwo 1 Następstwo 2. Następstwo m Zdarzenie Każde zdarzenie oraz poszczególne tendencje gospodarcze wywoływane są więc przez ogromną liczbę wcześniejszych zdarzeń, które tym samym również podlegają zmianom. 4 Zbiór przyczyn wywołujących określone zjawisko może więc być za każdym razem inny. Tym samym, określone zdarzenie wywołuje każdorazowo odmienne skutki. Nawet najbardziej oryginalna i spójna wewnętrznie teoria ekonomiczna posiada, w związku z tym, bardzo ograniczoną przydatność praktyczną. Proces gospodarczy jest więc procesem in statu nascendi, procesem niepowtarzalnym i na dobrą sprawę nieciągłym. Procesem, którego elementy składowe, ogniwa, obszary, zdarzenia i tendencje nie posiadają historii. Stąd, kreowanie procesu społecznego, projektowanie i realizacja przyjętych zadań (także naukowych) wymaga nie tyle precyzji technicznej i dokładności matematycznej, ile przestrzegania zasad (procedur) dokonywania korekt w procesie realizacji projektu. 2 Jeśli w układzie przyczynowo-skutkowym y = ax + b, to x y / a b / a 3 George Akerlof, Makroekonomia behawioralna a funkcjonowanie gospodarki. Gospodarka Narodowa 2003, nr 10, s. 95 4 Pojawia się w związku z tym, jak pisze Adam Grobler, problem nadmiaru alternatywnych hipotez oraz niedookreślenie teorii przez dane empiryczne (Adam Grobler, Metodologia nauk. Wydawnictwo Aureus & Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s.27).
266 Kazimierz Meredyk Uniwersalnym problemem naukowym, także w naukach ekonomicznych, jest prawda czyli oczekiwany wynik procesu badawczego. 5 Tym samym, prawda jest absolutnym miernikiem oceny sprawności tego procesu i ostatecznym celem badań naukowych. Na wyniki badań składają się więc trzy elementy: adekwatność formułowanych praw i twierdzeń, spójność (logiczność, niesprzeczność) teorii oraz sprawność samego procesu badawczego. Przyjmuje się klasyczne pojęcie prawdy; prawda to adekwatność relacji między sądem a rzeczywistością czyli empiryczna obiektywność myśli. W ujęciu klasycznym jest to zgodność sądu z rzeczywistym przebiegiem badanego procesu. Subiektywnie, jest to zgodność myśli z czynem. Jaka jest prawda o gospodarce oraz jak do niej dotrzeć? Oto podstawowe kwestie epistemologiczne ekonomii. Ogólną funkcją badań naukowych jest nie tylko dociekanie prawdy czyli formułowanie adekwatnych relacja między myślą a czynem ale również forma i metoda jej osiągania; możliwość dotarcia do prawdy, zasady formułowania myśli, sposób wyodrębniania przedmiotu badań i analizowania (precyzowania) fragmentu rzeczywistości którego dotyczy sformułowanie. Sekwencja czynności badawczych powinna wygląda więc następująco: gromadzenie wiedzy, zarówno teoretycznej jak i praktycznej, formułowanie funkcji głównej (teorii), deglomeracja funkcji głównej i wyodrębnienie funkcji szczegółowych, weryfikacja funkcji szczegółowych, wnioskowanie i korekta teorii. Deglomeracja funkcji głównej. Funkcje szczegółowe i ich weryfikacja Poza niespójnością i nieokreślonością funkcji głównej badań, często spotykaną słabością projektów naukowych jest ich wewnętrzna sprzeczność powstająca w procesie deglomeracji funkcji głównej i wyodrębniania funkcji szczegółowych. Jedynie gwoli przypomnienia; poza kwestiami formalno-organizacyjnymi oraz metodologią badań naukowych istnieje jeszcze sam efekt, produkt nazywany nauką. Otóż, treścią nauki jest innowacja teoretyczna czyli oryginalne prawo (teoria), odzwierciedlające względnie trwały związek między myślą i procesem obiektywnym. Związek sprowadzający się do objaśniania lub (i) kreowania rzeczywistości. Należy również podkreślić, że chodzi tu o względnie trwały a nie absolutnie trwały związek, albowiem, jak mawiał Karl R. Popper dążenie do potwierdzania hipotez w ogóle nie jest postawą godną uczonego. Potwierdzanie nie jest metodą nauki, lecz pseudonauki. 6 Ostatecznie procedury weryfikacyjne prowadzą wszakże do falsyfikacji przyjętej wcześniej hipotezy, co w niczym jednak nie umniejsza jej sprawności badawczej. 7 Mimo to, a może właśnie dlatego, realizator programu musi dokonać wyboru przedmiotu badań i sformułować problem badawczy; musi także zdecydować się na określony sposób objaśnienia problemu, formułując hipotezę główną. Musi wreszcie określić relację między problemem a hipotezą badań, czyli sformułować prawo (teorię). Konieczna jest również weryfikacja teorii. Pominięcie jakiejkolwiek z tych czynności utrudni niewątpliwie dotarcie do prawdy albo wręcz uniemożliwi jej odkrycie. Poprawna deglomeracja funkcji głównej i wyodrębnienie logicznego zestawu funkcji szczegółowych jest więc warunkiem poprawności całego projektu (Por. Schemat 4). Szczegółowe funkcje analityczne (SzFA) czyli zależności między problemem a hipotezą podlegające bezpośrednio weryfikacji mogą powstawać albo w wyniku deglomeracji 5 Prawda, pożądany rezultat procesu poznania; konkretne społeczne nośniki prawdy (religia, filozofia, nauka, sztuka itd.) podlegały ewolucji historycznej, a co za tym idzie, mogą się zmieniać tak samo jak źródła i probierze prawdy [Słownik filozofii (pod redakcją Adama Aduszkiewicza). Świat Książki, Warszawa 2004, s.415]. 6 Adam Grobler, Metodologia nauk. Wydawnictwo Aureus & Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 60-61. 7 Tak więc falsyfikacja hipotezy jest szczególnym przypadkiem procesu weryfikacji teorii.
Struktura projektu naukowego 267 podjętego problemu badań ( funkcji celu ), albo w wyniku deglomeracji hipotezy głównej. Jeśli cel jest jednoznacznie określony i traktowany integralnie, to SzFA powstają w wyniku podziału hipotezy głównej (HG) na hipotezy szczegółowe (HSz); tak jak to jest w projekcie funkcjonalnie jednorodnym (PFJ). Jeśli natomiast badaniom podlega struktura problemu wyjściowego a tym samym wyodrębnione jego części, to SzFA powstają w wyniku deglomeracji problemu; przy zachowaniu integralności hipotezy głównej, jak to jest w projekcie wielofunkcyjnym (PwF). Sam proces deglomeracji hipotezy głównej lub problemu na części musi być oczywiście poprawny w sensie logicznym, czyli struktura logiczna projektu powinna być w zasadzie jednorodna. 8 Układ prakseologiczny Schemat 4. HG FG PR Hsz1( ) Hsz2 ( ) Hsz3 ( ) Hsz4 ( ) PRsz1( ) PRsz2( ) PRsz3( ) PRsz4 ( ) Przestrzeganie procedur projektowych polega tu na tym, że jednoznacznie określa się kierunek zależności między wyodrębnionymi zdarzeniami gospodarczymi, charakter projektu (projekt mono- czy polifunkcyjny) z punktu widzenia sposobu deglomeracji funkcji głównej, poziom szczegółowości analizy (liczba funkcji szczegółowych) oraz stopień ich jednorodności. Ze względu na charakter przedmiotu badań wyodrębnić można dwa sposoby weryfikacji czyli uprawdopodobniania hipotez: weryfikację empiryczną polegającą na próbie przekucia myśli w czyn (eksperyment, wdrożenie) oraz weryfikację (symulację) modelową. Absolutną sprawność naukową zapewnia oczywiście równoległe i równoczesne zastosowanie obu sposobów weryfikacji. Obie metody weryfikacji składają się więc na jedną całość; na metodę doskonałą. Problem polega jednak na możliwości ich wykorzystania. W obu wariantach weryfikacji obowiązuje taki sam zestaw czynności naukoznawczych czyli określona procedura: wyodrębnić problem i hipotezę, zbudować piramidę hipotez, sformułować zestaw analitycznych relacji(funkcji) szczegółowych, przeprowadzić ich symulację modelową oraz skonfrontować modelowy przebieg procesu z procesem rzeczywistym. 9 Wynika z tego, w każdym razie, iż wnioskowanie (rozumowanie) musi mieć równolegle charakter dedukcyjny, kiedy przechodzi się od racji do następstwa oraz redukcyjny, kiedy przechodzi się od następstwa do racji. 8 Ściśle biorąc powinna być jednorodna na danym poziomie deglomeracji funkcji głównej. Poziomów tych jest jednak kilka (zazwyczaj dwa, trzy), co oznacza, że na każdym kolejnym poziomie można przyjąć inne kryterium podziału analizowanej i weryfikowanej zależności na zależności bardziej szczegółowe. 9 Ściśle biorąc chodzi tu o konfrontację modelowego przebiegu zjawisk z komunikatem dotyczącym rzeczywistego ich przebiegu.
268 Kazimierz Meredyk Innymi słowy, wnioskowanie czyli wyprowadzanie i formułowanie sądów uogólniających może następować w oparciu o tak zwane informacje empiryczne dotyczące rzeczywistego przebiegu procesów obiektywnych (indukcja) lub w oparciu o informacje teoretyczne czyli wcześniej poznane uogólnienia (dedukcja). W obu przypadkach formułuje się jednak teorię, uporządkowany zbiór myśli, służących objaśnianiu rzeczywistości. Rezultatem badań empirycznych jest więc teoria lokalna, natomiast rezultatem badań teoretycznych jest teoria ogólna. W ekonomii i innych naukach społecznych stosunkowo szerokie zastosowanie posiada metoda symulacji modelowej. Chodzi o to, że proces społeczny jest procesem wielowątkowym i wieloczynnikowym. Ale przede wszystkim jest to proces in statu nascendi a więc układ w którym nie da się wyodrębnić określonego stanu, określonej wielkości pozaczasowej. Nie istnieje więc w gospodarczej praktyce określony stan rzeczy, na przykład jedna uniwersalna funkcja; uniwersalna w przekroju podmiotowym czy przestrzennym. Tym samym, konstatacja typu istniejący stan gospodarki nie może być bezkrytycznie przyjmowana jako element teorii ekonomii. Równocześnie, nawet w ramach określonej jednoznacznie i spójnej wewnętrznie funkcji niemożliwa pozostaje enumeracja wszystkich zmiennych. Zresztą i tak byłoby to nieprzydatne - na cóż badaczowi czy przedsiębiorcy funkcja zbyt wielu zmiennych. Oba podmioty muszą przecież, w procesie analizowania rzeczywistości posługiwać się modelami, a te nie mogą być nadmiernie skomplikowane. Prostota jest wszakże jednym z warunków sprawności urządzenia. Już chociażby z tego powodu 10 niepotrzebne wydaje się dążenie wielu badaczy (a zapewne i przedsiębiorców) do poszerzania swej wiedzy empirycznej i uwzględniania w teoriach możliwie wielkiej ilości czynników rzeczywistych. Tymczasem wysiłki na tym polu są prawie powszechne. 11 Rozwój wiedzy i nauk społecznych zależy więc w większym stopniu od rozwoju teorii (modeli, metodologii), niż od postępu w zakresie rozpoznania rzeczywistości. Stąd należy zapewne, metodą prób i błędów, testować w odniesieniu do analizowanych zależności różne zmienne, pamiętając przy tym, że żadna z nich nie jest jedyna i uniwersalna. Kilka zdań o metodzie. Kolejność czynności badawczych; teoria czy informacje empiryczne. Nieznajomość metodologii (teorii badań naukowych) albo, co na to samo wychodzi, nieprzestrzeganie procedur badawczych i zasad logiki nie wyklucza wprawdzie skutecznego działania na niwie naukowej, bowiem w dochodzeniu do prawdy można posługiwać się skutecznie wiedzą rutynową. Uwzględniając jednak skuteczność działalności badawczej, pewien poziom świadomości metodologicznej jest niezbędny. Wręcz niebezpieczne z tego punktu widzenia wydaje się niedocenianie tradycyjnych i stosunkowo prostych instrumentów badawczych jakimi są, na przykład, zasady logik! Tymczasem badania w dziedzinie nauk ekonomicznych, w tym niektóre projekty złożone, prowadzone są częstokroć intuicyjnie, 10 Drugim ważnym ale pomijanym w tym miejscu powodem dla którego należy unikać wprowadzania do modeli zbyt wielu zmiennych są wzajemne powiązania między nimi; działające zwykle na zasadzie sprzężeń zwrotnych. 11 Można by powiedzieć, że wysiłki te są wprost proporcjonalne do sławy uczonego: Badanie asymetrii informacji było, moim zdaniem, pierwszym krokiem w kierunku realizacji pewnego marzenia. Marzeniem tym było stworzenie makroekonomii behawioralnej w duchu Ogólnej Teorii (1936) Johna Maynarda Keynesa. Makroekonomia nie cierpiałaby wówczas na ad hockizm syntezy neoklasycznej, lekceważącej znaczenie podkreślane w Ogólnej Teorii takich czynników psychologicznych i socjologicznych, jak błędy poznawcze, wzajemna życzliwość, poczucie sprawiedliwości, konformizm czy zajmowana pozycja społeczna. Moim marzeniem było wzmocnienie teorii makroekonomicznej, poprzez włączenie do niej założeń opartych na obserwacjach takich rzeczywistych zachowań. (George Akerlof, Makroekonomia behawioralna a funkcjonowanie gospodarki. Gospodarka Narodowa 2003, nr 10, s. 81-82).
Struktura projektu naukowego 269 zamiast metodycznie. Wniosek nasuwa się sam; jedną z głównych słabości nauk ekonomicznych jest niedocenianie podstawowej wiedzy metodologicznej. Obok charakteru przedmiotu badań, drugim czynnikiem określającym metodę jest dominujący w danej dziedzinie sposób weryfikacji hipotez. Wszakże formułowane wcześniej prawidłowości muszą być w jakimś stopniu i w jakimś sensie adekwatne do rzeczywistości. Biorąc pod uwagę miękki charakter adekwatności teorii i rzeczywistości w naukach ekonomicznych należy, jak się wydaje przyjąć co najmniej trzy stopnie-kryteria tej adekwatności: 1.Przystawalność teorii do rzeczywistości. 2. Powszechność przekonań dotyczących tej przystawalności (prawdziwości teorii). 3. Praktyczność czyli stopień utylitarnej sprawności (użyteczności) teorii. Pierwsze dwa kryteria nie dotyczą zapewne nauk ekonomicznych i będą w tych rozważaniach pominięte. Teoria ekonomiczna jest więc naukowa tylko o tyle o ile jest przydatna w działalności pozanaukowej takiej jak szeroko pojęta działalność gospodarcza oraz działalność dydaktyczna. Teoria ekonomii pełni więc funkcje objaśniające lub kreacyjne (wdrożenia). Funkcja główna jako relacja komunikatów. FG Schemat 5. HG FG PR Komunikat teoretyczny Zdarzenie Tendencja Parametr Koncepcja Prawo Teoria Model Zdarzenie Tendencja Parametr Koncepcja Prawo Teoria Model Komunikat empiryczny Cechą charakterystyczną badań ekonomicznych jest niedostępność bezpośrednich informacji o rzeczywistym przebiegu procesu. Oznacza to, że weryfikacja hipotez ( konfrontacja myśli z czynem ) polega nie na bezpośredniej konfrontacji teorii z rzeczywistością lecz na konfrontowaniu hipotez z komunikatem dotyczącym rzeczywistości. Bezpośrednim przedmiotem analizy ekonomicznej oraz bazą weryfikacji hipotez nie jest więc rzeczywisty proces gospodarczy ale dotyczący go komunikat, informacja dotycząca stanu rzeczy. Ów stan rzeczy w odniesieniu do problemu badawczego jest oczywiście fragmentem obiektywnego procesu gospodarczego, natomiast w odniesieniu do hipotezy, fragmentem procesu abstrakcyjnego, wirtualnego. Fragmentem teorii (por. Schemat 5). Tymczasem komunikat ten jest również konstrukcją teoretyczną, wymagającą zastosowania specjalistycznej metodologii gromadzenia i przetwarzania informacji. Komunikat taki jest więc, w najlepszym razie dalekim echem jakiejś nierozpoznanej rzeczywistości, która w momencie jego ogłaszania już dawno nie istnieje. Komunikat taki przywodzi na myśl informacje jakie docierają na Ziemię z odległych regionów kosmosu. Wydaje się, że konstatacje powyższe determinują w poważnym zakresie charakter metodologii nauk ekonomicznych Za najsprawniejsze narzędzie badań w naukach ekonomicznych uważa się dość
270 Kazimierz Meredyk powszechnie (w tym również autor tego artykułu) metodę hipotetyczno-dedukcyjną, wyrastającą z koncepcji racjonalizmu krytycznego. 12 Jej istota polega na weryfikacji hipotez ad infinitum, a więc ostatecznie biorąc na ich falsyfikacji. Należy podkreślić, że analiza o charakterze dedukcyjnym, a taki właśnie typ analizy naukowej dominuje w ramach metody hipotetyczno-dedukcyjnej Karla R. Poppera, wykorzystuje całkowicie odmienny zestaw procedur badawczych niż analiza empiryczna. Ta ostatnia kładzie nacisk na zbiór informacji dotyczących rzeczywistego przebiegu zjawisk i sposoby uogólniania tych informacji w formie praw naukowych. Weryfikuję się w tym wypadku raczej określone informacje dotyczące rzeczywistości a nie prawa i teorie. Natomiast metoda hipotetyczno-dedukcyjna kładzie właśnie nacisk na testowanie hipotez. Informacje o rzeczywistym przebiegu zjawisk pozostają więc na drugim planie, chociaż pominąć ich nie sposób. Wbrew pozorom, wybór ogólnej metody badawczej nie jest jednak kwestią najważniejszą i najczęściej nie rozstrzyga o wynikach badań. W praktyce najważniejsza jest metoda, sposób dochodzenia do prawdy, w tym znajomość tak zwanych uniwersalnych instrumentów badawczych (analiza, synteza, abstrakcja) oraz uniwersalnych sposobów wnioskowania (indukcja, dedukcja, analogia, wnioskowanie statystyczne i badanie zbieżności statystycznych). Podstawowym, wręcz banalnym błędem metodologicznym jest utożsamianie prawdy z określonym zbiorem sądów lub komunikatów. Wszakże wiedza to jeszcze nie nauka. Celem i treścią działalności naukowej pozostaje nieodmiennie analiza relacji między zdarzeniami gospodarczymi i formułowanie w miarę możliwości, adekwatnych do tych relacji teorii. Relacja taka przyjmuje w praktyce postać tak zwanej funkcji głównej. Tymczasem funkcję główną projektu badawczego tworzy podjęty problem oraz hipoteza główna. Należy w związku z powyższym przyjąć, że istnieje przedmiot badania; obiektywnie lub chociażby w formie powszechnie przyjmowanego wyobrażenia obiektywnej rzeczywistości. Określenie i sprecyzowanie tego obiektu jest już jakąś prawdą, pierwszym stopniem prawdy. 13 Istnieje również problem teorii poznania czyli metody (instrumentarium) dociekania prawdy. Mimo wyodrębniania w projekcie naukowym dwu pozornie odmiennych elementów konstrukcyjnych jakimi są problem i hipoteza, w istocie cały projekt jest konstrukcją abstrakcyjną (myślową, wirtualną), chociaż niekoniecznie jeszcze właściwą teorią. 14 Być może najważniejsze w sensie metodologicznym jest to, że wszelkie badania naukowe stanowią sekwencję czynności w obrębie kategorii i obiektów abstrakcyjnych, nieprzystających do rzeczywistości. Dotyczy to nie tylko hipotezy badawczej z natury rzeczy posiadającej charakter abstrakcyjny ale również problemu, który pełnie przecież funkcję przedmiotu badań. Niejako zastępuje rzeczywistość. W naukach społecznych jest to jednak układ typowy; przedmiot badań oraz dotyczący go komunikat (problem badawczy) stanowią jedynie dalekie echo rzeczywistego procesu. Jednak również w warunkach ograniczonego dostępu do bezpośrednich informacji o rzeczywistości, badania naukowe są potrzebne. Może tylko metoda (zabiegi i instrumenty epistemologiczne) jest bardziej złożona i wymaga wielu dodatkowych czynności. Niewątpliwie bardziej złożone są metody gromadzenia i przetwarzania danych, proces formułowania i budowania piramidy hipotez. Trudniejszy jest wyboru kierunku badań 12 Jej twórcą był Karl Raimund Popper (1902-1994). Patrz: Słownik filozofii (pod redakcją Adama Aduszkiewicza). Świat Książki, Warszawa 2004, s.403-406. 13 Skądinąd, jest to zasadniczy problem badań empirycznych. 14 Jeśli przez teorię rozumieć uporządkowany i niesprzeczny zbiór myśli i zdań. W metamatematyce teorią T nazywa się domknięty dedukcyjnie zbiór zdań, to znaczy taki, że każda konsekwencja logiczna zbioru T należy do T. (Adam Grobler, Metodologia nauk. Wydawnictwo Aureus & Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 139).
Struktura projektu naukowego 271 (hipotez i problemów szczegółowych), zabiegi konkretyzacji i klasyfikacji, symulacji modelowych, wdrożeń i eksperymentów. Trudniejszy jest również dostęp do zwykłej działalności praktycznej. BIBLIOGRAFIA: 1. Adam Grobler, Metodologia nauk. Wydawnictwo Aureus & Wydawnictwo Znak, Kraków 2006. 2. George Akerlof, Makroekonomia behawioralna a funkcjonowanie gospodarki, Gospodarka Narodowa 2003, nr 10. 3. Słownik filozofii (pod redakcją Adama Aduszkiewicza). Świat Książki, Warszawa 2004.