ORGANIZACJA PRACY I ZARZ DZANIE ADAM TABRY A Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 1. Wstêp Podejœce zastosowae w ejszym artykule zawera astêpuj¹ce czêœc sk³adowe: 1) za³o ea kocepcj produktywoœc strukturalej, 2) systematykê kosztów zbêdych, 3) procedurê oblczeow¹ w rachuku produktywoœc, 4) strategê poprawy produktywoœc, 5) metodê produktywoœc progowej. Trzy perwsze czêœc maj¹ charakter dagostyczy, atomast dwe ostate staow¹ ramowe ujêce projektowaa strateg poprawy produktywoœc. W artykule jest przedstawoa propozycja oblczaa tzw. produktywoœc strukturalej. Jest to szczególa postaæ produktywoœc, któr¹ wyra a zdoloœæ do geerowaa efektów przez poszczególe typy dza³aloœc przedsêborstwa. C e - ch¹ charakterystycz¹ propoowaego podejœca jest sposób oblczaa produktywoœc, maowce jako stosuku rozdzeloego efektu koñcowego (przypadaj¹cego a da¹ dza³aloœæ) do kosztów -tego typu dza³aloœc. Kocepcja ta wyraÿe ró sê od formu³y oblczaa produktywoœc stadardowej, ujêtej w postac relacj ca³kowtych przychodów ze sprzeda y do kosztu (wartoœc) wykorzystaego czyka wytwórczego (zasobu). Produktywoœæ stadardowa e pozwala a ustalee zdoloœc do geerowaa efektów przez da¹ dza³aloœæ, a s³u y jedye do porówaa w czase wska- Ÿka wartoœc sprzeda y, jaka przypada a jedostkê peê ¹ zaaga owaego czyka wytwórczego. WskaŸk te w adym przypadku e mo e byæ terpretoway jako merk zdoloœc do geerowaa efektów, gdy pojedyczy czyk e mo e tworzyæ z³o oego efektu wytwórczego (ca³kowtego lub cz¹stkowego), a tylko syergcze ukszta³toway system welu komplemetarych czyków. W artykule podao procedurê oblczaa produktywoœc strukturalej, zwracaj¹c szczegól¹ uwagê a budowê kluczy rozlczeowych, s³u ¹cych do rozdza³u efektu koñcowego a poszczególe typy dza³aloœc. Dobór kluczy pow-
8 Adam tabry³a e byæ oparty a zasadze adekwatoœc kosztów daej dzedzy do jej udza³u w efekce koñcowym, jak zosta³ wypracoway przez ca³e przedsêborstwo. P o - stuluje sê, aby podstawowym kluczem rozlczeowym by³ wskaÿk kosztów produktywych, poewa tylko o wskazuje precyzyje a ekoomcze wydatkowae zasobów. 2. Za³o ea kocepcj produktywoœc strukturalej Propoowaa kocepcja produktywoœc strukturalej opera sê a za³o eu odesea kosztów okreœloej dza³aloœc do przypadaj¹cego añ udza³u w efekce koñcowym fukcjoowaa ca³ego przedsêborstwa. Kocepcja ta respektuje zasadê adekwatoœc kosztów -tej dza³aloœc jej udza³u w wypracowaym przez przedsêborstwo efekce koñcowym. Celem rachuku produktywoœc jest ocea zagospodarowaa czyków wytwórczych, zespoloych w okreœloego rodzaju dza³aloœc. Rachuek produktywoœc spe³a przede wszystkm fukcjê dagostycz¹, jego stot¹ jest bowem aalza ekoomczoœc dza³aa, w zw¹zku z poszukwaem odpowedz a pytae czy w przedsêborstwe wystêpuje efekt syergczy (o charakterze gospodarczym), czy te wystêpuj¹ przypadk egospodaroœc, rodz¹ce skutk egatywe, sk³adaj¹ce sê a efekt dyssyerg. Tradycyje ujmowaa produktywoœæ (tu azywaa produktywoœc¹ stadardow¹, w odró eu od produktywoœc strukturalej) charakteryzuje aktywoœæ czyków wytwórczych, w zw¹zku z ch wykorzystaem w procesach gospodarczych. Produktywoœæ stadardowa oblczaa w postac wskaÿków wskazuje a wartoœæ sprzeda y, jaka przypada a jedostkê peê ¹ (z³otówkê), zaaga owa¹ w œrodkach przedsêborstwa [H. Pekarz 1991, s. 114]. Produktywoœæ stadardow¹ wyra aj¹ astêpuj¹ce formu³y: PL m 1 l (1) Pl l (2) gdze: PL produktywoœæ stadardowa geerala, Pl produktywoœæ stadardowa cz¹stkowa dla -tego czyka wytwórczego, przychody ze sprzeda y, koszt (wartoœæ) wykorzystaego -tego czyka wytwórczego (zasobu). l
Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 9 Powy sze wskaÿk maj¹ jedak stosukowo ograczoe zaczee dagostycze, poewa formuj¹ oe jedye o tym, jaka welkoœæ sprzeda y przypada a day czyk wytwórczy, e pozwalaj¹ atomast a oceê udza³u daej dza³aloœc w tworzeu efektu koñcowego. Produktywoœæ stadardowa jest obc¹ oa b³êdem eadekwatoœc, poewa ca³e przychody ze sprzeda y (ewetuale przychody z dza³aloœc gospodarczej) s¹ wed³ug wzoru (2) geerowae tylko przez jede (obojête jak) czyk. Jest to kosekwecj¹ przyjêca w lczku podaego wzoru e rozdzeloej a poszczególe dza³aloœc ca³kowtej wartoœc sprzeda y, co prowadz do b³êdego wosku, tylko jede czyk tworzy efekt koñcowy. Wskazay wy ej edostatek ma elmowaæ formu³a produktywoœc strukturalej, wyra aj¹ca zdoloœæ do geerowaa efektów przez wyró - ae dza³aloœc. Warukem koeczym oblczea produktywoœc strukturalej, w³aœcwej dla wystêpuj¹cych w daej frme rodzajów dza³aloœc, jest zalezee ch udza³u w efekce koñcowym frmy (w wartoœc sprzeda y) 1. W propoowaej kocepcj przyjêto jako klucz rozlczeowy efektu koñcowego tzw. koszty produktywe, rozdzelaj¹c je od kosztów zbêdych (typowych wyodrêboych) 2. Koszty zbêde e geeruj¹ adego przychodu, jakkolwek z rachukowego (ksêgowego) puktu wdzea s¹ oe wlczae do kosztów ca³kowtych. Produktywoœæ strukturala jest wyra oa przez astêpuj¹ce wzory: P m 1 (3) P (4) gdze: P produktywoœæ strukturala geerala, P produktywoœæ strukturala cz¹stkowa -tego typu dza³aloœc, koszty -tego typu dza³aloœc okreœloe w rachuku meed erskm, przychody ze sprzeda y rozlczoe a -ty typ dza³aloœc. zczegól¹ postac¹ produktywoœc jest produktywoœæ stadardowa cz¹stkowa szego stopa, wskazuj¹ca a wartoœæ sprzeda y w obszarze daej dza³aloœc, jaka przypada a day czyk. Wyra a j¹ wzór: 1 Wskazay tutaj udza³ uzasada przyjêt¹ azwê produktywoœc strukturalej. 2 Istej¹ te e sposoby rozlczaa efektów (zob. pukt 4).
10 Adam tabry³a Pl k l k (5) gdze: Pl k produktywoœæ stadardowa cz¹stkowa szego stopa, przychody ze sprzeda y rozlczoe a -ty typ dza³aloœc, l k koszt (wartoœæ) k-tego czyka wytwórczego, wykorzystaego w -tej dza³aloœc. 3. ystematyka kosztów zbêdych Wykres 1 Ramowy klasyfkator kosztów a potrzeby meed erskego rachuku produktywoœc K KB KE KT K KE KT KB koszty -tego typu dza³aloœc (okreœloe w rachuku meed erskm), koszty -tego typu dza³aloœc g³ówe, koszty produktywe, koszty zbêde typowe, koszty zbêde wyodrêboe. W ostateczym rozbcu wyró oo koszty produktywe oraz koszty zbêde typowe wyodrêboe. Koszty zbêde ³¹cze (w tym pomejszea przychodów) KZ s¹ przedstawoe wzorem: KZ KT KB (6) K o s z t y p r o d u k t y w e to te, które wyra aj¹ ormale (wykaj¹ce z orgazacj oraz techk wytwarzaa) ekoomcze (przyosz¹ce przychody) zu- yce czyków wytwórczych. Natomast w zakrese kosztów zbêdych wyró - a sê: a) k o s z t y z b ê d e t y p o w e które obejmuj¹ stratê a brakach, wartoœæ e wykorzystaego potecja³u wytwórczego, koszty zbêdych fukcj oraz e pozycje kosztów dza³aloœc, traktowae jako euzasadoe (ob aj¹ce produktywoœæ),
Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 11 b) koszty zbêde wyodrêboe a które sk³adaj¹ sê pewe koszty aktywowae (p. zbêde zapasy), a tak e czêœæ pozosta³ych kosztów operacyjych pozosta³ych kosztów fasowych. Koszty zbêde obejmuj¹ rówe pozycjê opustów bofkat, które w systeme ewdecyjym ob aj¹ przychody ze sprzeda y (klasyfkuje sê je w rachuku produktywoœc jako koszty zrówae ze zbêdym). Przyjmuje sê, koszty zbêde e geeruj¹ efektów, choæ w obow¹zuj¹cym systeme ewdecj ksêgowej s¹ oe zalczae do kosztów dza³aloœc, jako tegrale sk³adk kosztu w³asego. Nale y przy tym jedak zazaczyæ, koszty zbêde mog¹ przyjmowaæ postaæ kosztów zapad³ych (utracoych, utopoych), a wêc tych, które powsta³y w zw¹zku z decyzjam podjêtym w przesz³oœc, a e mog¹ byæ zmeoe a przez decyzje aktuale podjête, a przez przysz³e decyzje (s¹ to p. koszty zbêdych zapasów, wartoœæ etto maszy urz¹dzeñ). Zatem ektóre koszty zbêde traktuje sê jako eukoe s¹ wêc oe usprawedlwoe e zaœ jako zawoe, euzasadoe. Reasumuj¹c, jeœl koszt daej dza³aloœc jest ekoomcze uzasadoy dla os¹gêca za³o oego celu, to daa dza³aloœæ wspó³przyczya sê do powodzea ca³oœc (przedsêborstwa), a wêc jej koszt jest adekwaty do udza³u w wypracowaym efekce koñcowym. A zatem, gdy daa dza³aloœæ w sposób bezpoœred lub poœred (p. przez zarz¹d, sferê obs³ug) geeruje efekty (przychody), to wówczas jest oa potrzeba, a zw¹zae z ¹ koszty s¹ uzasadoe. Po ej przedstawamy wykaz podstawowych pozycj kosztów zbêdych: I. Koszty zbêde typowe 1. Koszt wytworzea 1.1. trata a brakach. 1.2. Koszty e wykorzystaego potecja³u wytwórczego: koszty pracy, koszty przestojów bezczyoœc maszy (urz¹dzeñ). 1.3. Koszty zbêdych fukcj. 2. Koszty ogólego zarz¹du sprzeda y 2.1. Koszty ewykorzystaego potecja³u wytwórczego: koszty pracy, koszty przestojów bezczyoœc maszy (urz¹dzeñ). 2.2. Koszty zbêdych fukcj. 3. Ie pozycje kosztów dza³aloœc (opusty bofkaty, zbêde rycza³ty, eproduktywe koszty podró y s³u bowych, reprezetacj, reklamy.).
12 Adam tabry³a II. Koszty zbêde wyodrêboe 1. Koszty zbêdych zapasów koszty e sprzedaych wyrobów, koszty zbêdych towarów matera³ów. 2. Wartoœæ etto sprzedaych lub zlkwdowaych sk³adków maj¹tku trwa³ego (œrodków trwa³ych, wartoœc emateralych prawych oraz westycj), koszty ch sprzeda y, lkwdacj lub eplaowae odpsy amortyzacyje (umorzeowe) od œrodków trwa³ych oraz wartoœc emateralych prawych 3. Koszty zaechaej lub e podjêtej dza³aloœc wartoœæ zaechaych westycj koszty ch lkwdacj, koszty odpsaych westycj, które e da³y zamerzoego efektu gospodarczego, koszty zaechaej lub e podjêtej produkcj oraz remotów. 4. Odpsae ale oœc przedawoe, umorzoe eœc¹gale 5. Odpsy aktualzuj¹ce wartoœæ zapasów rzeczowych sk³adków maj¹tku obrotowego (welkoœæ ob ea lub przeszacowaa rzeczowych sk³adków maj¹tku obrotowego) 6. Zap³acoe kary, odszkodowaa grzywy 7. Odsetk z tytu³u etermowego uregulowaa zobow¹zañ (za zw³okê) 8. Ie pozycje kosztów zbêdych wyodrêboych (p. koszty lub straty fasowe, zw¹zae z pooszoym ryzykem a operacjach fasowych bêd¹cych w toku). 4. Procedura oblczeowa w rachuku produktywoœc Oblczee produktywoœc przebega w po szy sposób: 1. Zebrae daych wyjœcowych Dae te s¹ ujête w astêpuj¹cych zestaweach: 1) w zestaweu przychodów kosztów, 2) w zestaweu kosztów produktywych zbêdych, 3) w pos³kowym zestaweu wskaÿków charakteryzuj¹cych zdoloœæ kerowaa frm¹ 3. 2. Ustalee klucza rozlczeowego przychodów ze sprzeda y Takm kluczam mog¹ byæ: 3 Tu przedstawamy procedurê oblczea tzw. produktywoœc rzeczywstej. Mo a jeszcze oblczyæ produktywoœæ e obc¹ o¹ progow¹.
Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 13 1) wskaÿk kosztów produktywych q : q KE 100 (7) KE KE m 1 KE (8) 2) wykowy pozom kosztów : Z z z lub Z z Z (9) Z przy czym Z Zz Zd (10) gdze: Z z zysk zatrzymay przypadaj¹cy a poszczególe typy dza³aloœc (rozlczoy odpowedo do kosztów -tego typu dza³aloœc, ustaloych w systematyczym rachuku kosztów), Z zysk etto, Z z zysk zatrzymay, dywdeda. Z d 3) wskaÿk kosztów pracy W p : W p K p 100 (11) K p gdze: K p koszty pracy, w³aœcwe dla -tego typu dza³aloœc, ca³kowte koszty pracy. K p Preferuje sê stosowae klucza q, poewa wskaÿk kosztów produktywych ma zaczee uwersale, odpowede dla ka dej jedostk gospodarczej, przede wszystkm zaœ wskazuje œcœle a ekoomczoœæ pooszoych ak³adów. 3. Oblczee przychodów przypadaj¹cych za poszczególe dza³aloœc Na tym etape wykorzystuje sê astêpuj¹cy wzór: q (12)
14 Adam tabry³a 4. Oblczee produktywoœc P P (zastosowae wzorów 3 4) 5. Oblczee wskaÿków kosztów zbêdych IC IIC KZ 100 (13) KT 100 (14) IIIC IC KB 100 (15) KZ 100 (16) WskaŸk produktywoœc P P ale y terpretowaæ astêpuj¹co: 1) formuj¹ oe o tym, le daa dza³aloœæ geeruje przychodu a jedostkê kosztu, 2) je el zaweraj¹ sê w przedzale (0,1), wówczas powstaje strata, 3) je el wskaÿk te wyosz¹ 0, to dza³aloœæ jest krañcowo eekoomcza (eproduktywa), 4) je el wyosz¹ oe 1, to dza³aloœæ jest oceaa jako obojêta z puktu wdzea produktywoœc (ekoomczoœc), 5) je el s¹ oe wêksze od 1, to dza³aloœæ geeruje zysk. 5. tratega poprawy produktywoœc Poprawa produktywoœc jest podstawow¹ powoœc¹ kerowctwa frmy, w zw¹zku z pooszo¹ przez e odpowedzaloœc¹ za wyk gospodarcze. Ze wzglêdu a to, rachuek produktywoœc w zasadczej merze pe³ rolê arzêdza dagostyczego, to jego aturalym dope³eem jest s t r a t e g a p o- prawy produktywoœc (PP). Jej stot¹ jest zalezee sposobów elmacj kosztów zbêdych wyodrêboych, czemu odpowada dea jedej ze strateg podstawowych (szczebla korporacj), maowce strateg restrukturyzacj, a w szczególe krytyczej sytuacj strateg defesywej. tratega poprawy produktywoœc opera sê a badaach ewdecyjo-dagostyczych, a jej opracowae mo a uj¹æ w trzy fazy: 1) sformu³owae celów zarz¹dzaa produktywoœc¹ w frme, 2) ustalee za³o eñ realzacj PP, 3) wytyczee etapów PP.
Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 15 Wyró oe fazy tworz¹ pew¹ sekwecjê podejœca badawczego, które jest charakterystycze dla rozwêtej wersj opracowaa strateg zarz¹dzaa. Prace aaltycze dagostycze s¹ objête rachukem produktywoœc, którego strukturê tworz¹: typologa kosztów produktywych kosztów zbêdych, techka zarz¹dzaa przez produktywoœæ. Rachuek produktywoœc jest wyrazem strumetalego aspektu zarz¹dzaa frm¹ 4. Pozostaje o w œcs³ym zw¹zku z systemem ewdecj ksêgowej (zak³adowym plaem kot), rachukem kosztów oraz rachukem zysków strat. Poadto a potrzeby rachuku produktywoœc jest wykorzystyway system formacj meed erskej, przede wszystkm pod k¹tem ewdecyjo-kotrolym: ustalaa stopa wykorzystaa czasu pracy maszy, ustalaa stopa wykorzystaa czasu pracy ludz, ujmowaa zbêdych fukcj, wskazywaa ych objawów egospodaroœc (p. w odeseu do poszczególych pozycj maj¹tku obrotowego). Nale y dodaæ, system formacj meed erskej powe byæ wspomagay przez system komputerowy w szerokm zakrese fukcj detyfkacyjych, aaltyczych, a tak e decyzyjych. Jak wczeœej powedzao, rachuek produktywoœc jest pow¹zay ze strateg¹ poprawy produktywoœc. tratega ta geerale jest ukerukowaa a racjoale wykorzystae czyków wytwórczych, zarówo poprzez zmay orgazacyje (p. przez dywersyfkacjê lub redukcjê dza³aloœc), jak persoale oraz techczo-produkcyje. Rachuek produktywoœc pe³ rolê fudametal¹ dla opracowaa PP, poewa dostarcza o ezbêdych formacj aaltyczych kerowctwu frmy, przekazuje wyk badañ dagostyczych, jak rówe projekty uspraweñ. Jest stotym elemetem strategczego operacyjego cotrollgu meed erskego, a tak e warukuje wdro ee kocepcj oœrodków odpowedzaloœc. 6. Metoda produktywoœc progowej Metoda ta s³u y do racjoalzacj systemu zarz¹dzaa zadaam, a jej g³ów¹ fukcj¹ jest aalza decyzyja dotycz¹ca wyboru rozw¹zaa orgazacyjego w zakrese: 1) utrzymaa lub zwêca (ca³kowce lub w jakmœ stopu) fukcj ogw ³añcucha wartoœc w obszarze dza³aloœc frmy, 2) utworzea owych jedostek orgazacyjych (ogw), w zw¹zku z realzacj¹ zadañ koeczych do os¹gêca ogólego celu frmy. Powy sze zagadea dotycz¹ zatem odpowedz a pytae: czy prowadzæ 4 Rachuek te jest tegral¹ czêœc¹ systemu zarz¹dzaa produktywoœc¹.
16 Adam tabry³a okreœloego typu dza³aloœæ (fukcjê), czy te kupæ produkty (matera³y, gotowe wyroby fale, us³ug) potrzebe do w³asej produkcj? Dotyczy to p. dza³aloœc pomocczej, logstyczej, socjalej, a ekedy rówe pewych fukcj dza³aloœc podstawowej. ¹ to wêc problemy wyboru mêdzy kotyuacj¹ a zaechaem dza³aloœc w okreœloych sektorach zast¹pee ch zakupem wyrobów lub us³ug. W tej klase problemów decyzyjych meszcz¹ sê rówe poszukwaa rozstrzygêæ w sprawe zakresu fukcj, które mog¹ byæ wyelmowae lub uproszczoe, w zw¹zku z ch sk¹ produktywoœc¹. tosowae metody produktywoœc progowej opera sê a po szych formu³ach: P P * * m 1 KP KP (17) (18) przy czym: m 1 (19) gdze: przychody ze sprzeda y, przychody ze sprzeda y rozlczoe a -te ogwo ³añcucha wartoœc, KP koszty progowe dotycz¹ce -tego ogwa ³añcucha wartoœc. Jako koszty progowe ale y przyj¹æ ceê rykow¹ lub egocjowa¹ wzglêde cey trasferowe oparte a kalkulacj kosztów. Produktywoœæ progowa jest wêc graczym wskaÿkem ekoomczoœc dza³aa w przypadku gdy jest oa wy sza od produktywoœc rzeczywstej lub eobc¹ oej, wówczas decyzj¹ w³aœcw¹ jest rezygacja z okreœloych ogw ³añcucha wartoœc ewetuale zast¹pee ch wspomagaem zewêtrzym 5. Odpowada to kocepcj lea maagemet oraz de outsourcgu. 5 W szczególej sytuacj, gdy zarówo produktywoœæ rzeczywsta, jak progowa s¹ mejsze od jedoœc, to stej¹ce propoowae rozw¹zae odrzuca sê. ¹ oe bowem eekoomcze geeruj¹ stratê (przychody rozlczoe s¹ sze od kosztów). Dlatego e wystarczy porówaæ bezwzglêde welkoœc koszów (rzeczywstych progowych), ale potrzeba jest aalza wskaÿków produktywoœc.
Produktywoœæ strukturala w zarz¹dzau rozwojem frmy 17 Bblografa Bedarsk L., Aalza fasowa w przedsêborstwe, PWE, Warszawa 1997. Boroweck R., Efektywoœæ gospodarowaa œrodkam trwa³ym w przedsêborstwe, PWN, Warszawa Kraków 1988. Boroweck R., Czaja J., Jak A., tratega gospodarowaa kapta³em w przedsêborstwe. Zagadea wybrae, TNOK, Warszawa Kraków 1997. Drury C., Rachuek kosztów. Wprowadzee, Wydawctwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. Gerusz J., Poradk ewdecj rozlczaa kosztów, ODDK, Gdañsk 1995. Koc., Karczykowsk A., Borkowska M., Zak³adowy pla kot dla spó³ek prawa hadlowego cywlego w œwetle ustawy o rachukowoœc (typowe rozw¹zaa), Fas-ervs, Warszawa 1995. Pekarz H., Efekt orgazacyjy jako kryterum ocey systemu wytwórczego, AE, Kraków 1991. erpñska M., Jacha T., Ocea przedsêborstwa wed³ug stadardów œwatowych, Wydawctwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Wêckowsk J., Aalza ekoomcza w przedsêborstwe przemys³owym, PWE, Warszawa 1988.