www.dashofer.pl Wydawnictwo VERLAG DASHOFER Sp. z o.o. Świat profesjonalnej wiedzy Katarzyna Wieczorowska-Tobis, Dorota Talarska, Ewa Zasadzka Upadki jako wielki zespó geriatryczny S u ba zdrowia
Nowe metody terapii Metody osób pracy niepe nosprawnych z dzieckiem i rodzinà program TEACCH Copyright 2013 Wydawnictwo Verlag Dashöfer Sp. z o.o. Warszawa Copyright 2013 ISBN 978-83-7537-151-2 Wydawnictwo Verlag Dashofer Sp. z o.o. ul. Bie anowska 7, 02-655 Warszawa tel.: 22 559-36-13, faks: 22 829-27-27, 829-27-00 www.dashofer.pl, www.ekoinfo.pl, www.eduinfo.pl, www.budinfo.pl email: b-uzg@dashofer.pl Opracowanie edytorskie i korekta: Teresa Pasznik Sk ad: Dariusz Ziach Wszelkie prawa zastrze one, prawo do tytu u i licencji jest w asnoêcià Dashöfer Holding Ltd. Kopiowanie, przedrukowanie i rozpowszechnianie ca oêci lub fragmentów niniejszej publikacji, równie na noênikach magnetycznych i elektronicznych bez zgody Wydawcy jest zabronione. Ze wzgl du na sta e zmiany w polskim prawie oraz niejednolite interpretacje przepisów Wydawnictwo nie ponosi odpowiedzialnoêci za zamieszczone informacje. 2
Metody pracy z dzieckiem i rodzinà Spis treêci 1. Wprowadzenie.................. 5 2. Epidemiologia i przyczyny zwi kszonego ryzyka upadków w staroêci.............. 7 3. Konsekwencje upadków u starszych chorych............. 11 4. Zasady usprawniania w przypadku upadków........... 16 5. Rola piel gniarki w opiece nad pacjentem z tendencjà do upadków................... 22 6. Analiza chorego upadajàcego przypadek kliniczny............ 25 3
Metody pracy z dzieckiem i rodzinà Wykaz piktogramów wskazówki, zasady, zalecenia zasady wykonywania zawodu piel gniarki, obowiàzki piel gniarki, kwalifikacje uwaga przyk ad 4
UPADKI JAKO WIELKI ZESPÓ GERIATRYCZNY 1. Wprowadzenie Upadek to nag a i niezamierzona utrata równowagi podczas chodzenia lub innych czynnoêci, w wyniku której osoba poszkodowana znajduje si na ziemi, lub innej ni ej po o onej powierzchni. Zainteresowanie upadkami w geriatrii wynika z jednej strony ze znacznej ich cz stoêci, a z drugiej z ci kich konsekwencji m.in. znacznej niesamodzielnoêci, prowadzàcych do zwi kszenia kosztów leczenia. Wobec tego zapobieganie upadkom stanowi jedno z najwa niejszych wyzwaƒ opieki nad chorymi starszymi. Upadki sà jednym z wielkich zespo ów geriatrycznych, a wi c wieloprzyczynowych problemów, które powodujàc niesprawnoêç pogarszajà jakoêç ycia chorych. 5
UWAGA! Znajdujà si one równie na liêcie niespecyficznych objawów wyst pujàcych u starszych pacjentów, gdy mogà manifestowaç tak ró ne nagle wyst pujàce problemy kliniczne, jak zawa, zapalenie p uc czy nadczynnoêç tarczycy, a tak e niepo àdane dzia ania leków (np. niesteroidowe leki przeciwzapalne, w tym np. preparaty ibuprofenu, które nie tylko sà dost pne w aptekach bez recepty, ale równie np. na stacjach benzynowych czy w sklepach spo- ywczych, u chorych z niewydolnoêcià serca mogà prowadziç do dekompensacji uk adu krà enia i manifestowaç si upadkami). Osoby starsze cz sto nie zg aszajà upadków pracownikom opieki zdrowotnej, przypisujàc ich wyst powanie zaawansowanemu wiekowi. Nieinformowanie mo e te byç efektem przekonania o niemo liwoêci zaradzenia wyst pujàcemu problemowi, jednak mo e tak e wynikaç z obawy przed umieszczeniem w domu opieki spo ecznej. Obowiàzkiem wi c profesjonalnych pracowników sektora medycznego jest zapytanie chorego, b dàcego pod ich opiekà, o wyst powanie problemu. W praktyce oznacza to, e ka da osoba starsza (zalecenia dotyczà osób powy ej 70 r..) powinna byç zapytana o wyst powanie upadków przynajmniej raz w roku. 6
2. Epidemiologia i przyczyny zwi kszonego ryzyka upadków w staroêci Upadki sà przyk adem patologii, której ryzyko narasta z wiekiem. Uwa a si, e wêród wszystkich osób starszych (wiek: co najmniej 65 lat) mieszkajàcych we w asnych domach przynajmniej raz w roku upada mniej wi cej co trzecia. Upadki sà, w porównywalnych grupach wiekowych, znacznie cz stsze u chorych hospitalizowanych i wêród mieszkaƒców DPS. Kobiety upadajà cz Êciej ni m czyêni. narastanie ryzyka upadków z wiekiem Wi kszoêç upadków zdarza si osobom starszym podczas wykonywania codziennych czynnoêci, takich jak np. poruszanie si po powierzchniach p askich (np. wskutek poêlizgni cia lub potkni cia), wstawanie z krzes a lub ó ka (tak e z toalety) czy pokonywanie schodów. Problemem te mo e byç kàpiel. Z praktycznego punktu widzenia, u osób deklarujàcych samodzielnoêç w zakresie tej czynnoêci nale y zawsze sprawdziç w jaki sposób radzà sobie z wchodzeniem do wanny i wychodzeniem z niej. Zdarza si bowiem, e majà w zwyczaju przytrzymywaç si np. baterii kranowej lub kranu, a nawet wiszàcych r czników. Uwa a si, e w przypadku 2 na ka de 5 upadków znaczenie majà czynniki ryzyka Êrodowiskowego, a tylko 5% ma zwiàzek z wykonywaniem czynnoêci potencjalnie niebezpiecznych. WÊród czynników ryzyka upadków zwraca si uwag na stosowane przez starszych chorych leki. Sama wielolekowoêç (jednoczesne stosowanie kilku ró nych leków) stanowi zagro enie bez wzgl du na rodzaj stosowanych preparatów dla upadków ma znacznie stosowanie ponad 4 leków. Ponadto problemy lekowe jako czynnik aprzyjajàcy upadkom 7
niektóre grupy leków sà szczególnie niebezpieczne (przede wszystkim leki psychotropowe, przeciwdepresyjne i benzodiazepiny, a tak e np. leki moczop dne). Z punktu widzenia sprawowanej opieki wa ne jest te, aby pami taç, e ryzyko upadków jest zwi kszone ponad 2-krotnie u chorych, u których wyst pujà ograniczenia w wykonywaniu podstawowych czynnoêci yciowych mierzonych w skali ADL (przedstawiono w rozdziale 9.1.2.). Zwi ksza je te poruszanie si za pomocà specjalistycznego sprz tu oraz upadki w wywiadzie. Przyczyny upadków dzieli si na wewn trzne zale ne od czynników zwiàzanych z organizmem oraz zewn trzne (Êrodowiskowe) zwiàzane z otoczeniem pacjenta. Te ostatnie budzà najwi ksze zainteresowanie ze wzgl du na ich potencjalnà modyfikowalnoêç i, w wyniku tego, mo liwà popraw bezpieczeƒstwa pacjenta. WÊród czynników wewn trznych równie wyró nia si dwie grupy pierwszà wynikajàcà z procesu starzenia oraz drugà, którà tworzà wyst pujàce u pacjentów choroby i pobierane przez nich leki. przyczyny upadków wewn trzne przyczyny upadków Proces starzenia (nawet najbardziej optymalny czyli, taki, który przebiega w nieobecnoêci chorób przewlek ych) powoduje, e osobie starszej, która si potknie bardzo trudno jest nie upaêç. Wynika to m.in. ze zmniejszenia sprawnoêci fizycznej i spowolnienia odruchów. Dodatkowo, osoby starsze ni ej unoszà stopy ponad powierzchni podczas poruszania oraz gorzej widzà (presbyopia) dlatego te cz Êciej si potykajà. 8
Lista chorób przewlek ych, sprzyjajàcych upadkom jest d uga. Zawiera ona m.in. tak ró ne problemy kliniczne, jak: zmiany w uk adzie ruchu (np. choroba zwyrodnieniowa stawów, choroby stóp), zaburzenia neurologiczne (np. niedow ady po udarach, choroba Parkinsona, zaburzenia ukrwienia oêrodkowego uk adu nerwowego), zmiany w uk adzie krà enia (np. zaburzenia rytmu serca, hipotonia ortostatyczna, niewydolnoêç serca), niedowidzenie (np. zaçma, jaskra), schorzenia psychiczne (np. ot pienie, ci ka depresja), zaburzenia metaboliczne (np. cukrzyca, niedo- ywienie, hipowolemia). Jednak równie wielochorobowoêç, czyli wspó wyst powanie wielu problemów klinicznych zwi ksza ryzyko upadków. JeÊli chodzi o przyczyny Êrodowiskowe to ocena zagro eƒ z nich wynikajàcych stanowi jedno z najwa niejszych ogniw w prewencji upadków. Nale à do nich: nieodpowiednie oêwietlenie, Êliskie pod ogi, podwini te rogi dywanów, ruchome dywaniki, êle dobrane obuwie, przedmioty utrudniajàce poruszanie (np. zagracone mieszkania, w których poruszajàcy si chory mo e atwo zawadziç o blokujàce przejêcie meble czy le àce luêno na pod odze kable/ przewody), choroby przewlek e sprzyjajàce upadkom przyczyny Êrodowiskowe upadków 9
zbyt niskie tapczany i fotele (lub zbyt wysokie ó ka uniemo liwiajàce si gni cie do pod ogi nogami podczas siedzenia na ich brzegu), brak udogodnieƒ w azienkach i toaletach (np. uchwytów u atwiajàcych zmian pozycji), nieumiej tne pos ugiwanie si sprz tem u atwiajàcym poruszanie (np. kule czy laski) i/lub z e jego dobranie, nieprawid owe oprotezowanie narzàdu wzroku i/lub s uchu (lub brak takowego). Zdaç sobie jednak nale y spraw, e wi kszoêç upadków zdarza si przy skumulowaniu wielu przyczyn. Przyk adem mo e byç niedowidzàcy pacjent z zaawansowanà chorobà zwyrodnieniowà stawów (czynniki wewn trzne niedowidzenie, choroba zwyrodnieniowa stawów), który potyka si o le àcy na pod odze przed u acz, kiedy spieszy si, aby otworzyç drzwi (s yszy dzwonek czynnik zewn trzny; czynnikiem takim jest równie le àcy luêno, niezabezpieczony przed u acz). kumulacja czynników ryzyka Podobnie nale y rozpatrywaç upadek u chorej na nadciênienie osoby starszej (zwi kszone ryzyko hipotonii ortostatycznej w wyniku choroby i stosowanych leków czynniki wewn trzne), która upada nagle wstajàc podczas próby odebrania dzwoniàcego telefonu (czynnik zewn trzny dzwoniàcy telefon zlokalizowany odlegle, nag e wstanie). 10