UMOWA O ROBOTY BUDOWLANE W OBROCIE MIĘDZYNARODOWYM

UMOWA O ROBOTY BUDOWLANE W OBROCIE MIĘDZYNARODOWYM ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI W POLSKIM PROCESIE KARNYM Katarzyna Konieczny Anna Tęcza-Paciorek Warszawa 2012

Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wstęp / 13 Rozdział 1 Poszukiwanie prawa właściwego dla zobowiązań wynikających z umów o roboty budowlane / 19 1. Uwagi wstępne. Poszukiwanie regulacji międzynarodowej umowy o roboty budowlane w prawie jednolitym i prawie unijnym / 19 2. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego dla zobowiązań wynikających z umów o roboty budowlane / 27 2.1. Uwagi wstępne / 27 2.2. Ustawa Prawo prywatne międzynarodowe / 28 2.3. Konwencje bilateralne / 30 2.4. Konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych / 33 2.5. Rozporządzenie Rady i Parlamentu Europejskiego Rzym I / 36 2.6. Podsumowanie / 39 3. Wybór prawa jako przejaw autonomii woli stron umowy o roboty budowlane / 40 3.1. Uwagi wstępne / 40 3.2. Wybór prawa właściwego na podstawie przepisów ustawy Prawo prywatne międzynarodowe z 1965 r. (umowy o roboty budowlane zawarte przed dniem 22 stycznia 2008 r.) / 42 5

Spis treści 6 3.3. Wybór prawa właściwego na podstawie przepisów konwencji rzymskiej (umowy o roboty budowlane zawarte między 22 stycznia 2008 r. a 16 grudnia 2009 r.) / 47 3.4. Wybór prawa właściwego na podstawie przepisów rozporządzenia Rzym I (umowy o roboty budowlane zawarte od dnia 17 grudnia 2009 r.) / 48 3.5. Znaczenie wyboru prawa / 53 4. Prawo właściwe dla umowy o roboty budowlane w braku wyboru prawa / 54 4.1. Uwagi wstępne / 54 4.2. Poszukiwanie prawa właściwego w braku wyboru prawa na podstawie przepisów ustawy Prawo prywatne międzynarodowe z 1965 r. (dla umów o roboty budowlane zawartych przed dniem 22 stycznia 2008 r.) / 56 4.3. Poszukiwanie prawa właściwego w braku wyboru prawa na podstawie regulacji konwencji rzymskiej (dla umów zawartych między 22 stycznia 2008 r. a 16 grudnia 2009 r.) / 62 4.4. Poszukiwanie prawa właściwego w braku wyboru prawa na podstawie przepisów rozporządzenia Rzym I (dla umów zawartych od dnia 17 grudnia 2009 r.) / 66 Rozdział 2 Zakres zastosowania prawa właściwego dla zobowiązań wynikających z umów o roboty budowlane / 70 1. Pojęcie statutu kontraktowego (lex contractus) / 70 2. Zakres obowiązywania prawa właściwego dla umowy o roboty budowlane według konwencji rzymskiej i rozporządzenia Rzym I / 72 3. Problem stosowania obcego prawa publicznego / 74 4. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie / 77 4.1. Pojęcie przepisów wymuszających swoje zastosowanie / 77 4.2. Podstawy stosowania przepisów wymuszających swoje zastosowanie / 80 5. Podsumowanie. Znaczenie przepisów koniecznego zastosowania dla stosunków obligacyjnych wynikających z umów o roboty budowlane / 87

Spis treści Rozdział 3 Polskie prawo jako statut umowy o roboty budowlane / 91 1. Geneza uregulowania umowy o roboty budowlane w kodeksie cywilnym / 91 2. Istota i zakres umowy o roboty budowlane / 95 2.1. Umowa o roboty budowlane a umowa o dzieło / 95 2.2. Strony umowy / 99 2.3. Przedmiot umowy / 101 2.4. Treść umowy prawa i obowiązki stron / 105 2.4.1. Charakterystyka ogólna / 105 2.4.2. Opracowanie dokumentacji projektowej / 106 2.4.3. Przekazanie terenu budowy i wykonanie robót budowlanych / 110 2.4.4. Odbiór obiektu / 111 2.4.5. Zapłata umówionego wynagrodzenia / 116 3. Modele ukształtowania stosunków umownych w umowach o realizację przedsięwzięcia budowlanego / 121 3.1. Uwagi wstępne / 121 3.2. Umowa o generalną realizację inwestycji / 122 3.3. Umowa o generalne wykonawstwo / 124 3.4. Umowa typu projekt i budowa / 125 3.5. Umowa o wykonawstwo częściowe / 129 3.6. Umowa o podwykonawstwo / 130 3.6.1. Odpowiedzialność solidarna za zobowiązania wobec podwykonawcy / 133 Rozdział 4 Warunki Kontraktowe FIDIC / 137 1. Uwagi wstępne. Międzynarodowe wzory kontraktów budowlanych / 137 2. Wzory kontraktowe opracowane przez FIDIC / 140 2.1. Uwagi wstępne / 140 2.2. Tęcza FIDIC / 144 2.3. Wzór FIDIC odpowiedni dla umowy o roboty budowlane / 146 3. Kontrakt budowlany oparty na Warunkach Kontraktowych dla Budowy (czerwona książka FIDIC) / 149 7

Spis treści 3.1. Uwagi wstępne / 149 3.2. Ogólne postanowienia umowne / 151 3.2.1. Części składowe kontraktu / 151 3.2.2. Prawo i język kontraktu / 153 3.2.3. Definicje, interpretacje / 157 3.3. Uczestnicy kontraktu budowlanego / 159 3.3.1. Zamawiający / 159 3.3.2. Wykonawca / 162 3.3.3. Inżynier / 167 3.4. Procedury fazy wykonawczej kontraktu na budowę / 170 3.4.1. Rozpoczęcie robót / 170 3.4.2. Przedłużenie Czasu na Ukończenie / 172 3.4.3. Kary umowne / 175 3.4.4. Zawieszenie / 178 3.4.5. Wydanie Świadectwa Przejęcia / 179 3.4.6. Okres Zgłaszania Wad i wydanie Świadectwa Wykonania / 181 3.5. Wynagrodzenie i procedura płatności / 183 3.5.1. Zatwierdzona Kwota Kontraktowa a Cena Kontraktowa / 183 3.5.2. Przejściowe Świadectwo Płatności / 184 3.5.3. Ostateczne Świadectwo Płatności / 187 3.6. Rozwiązywanie sporów / 188 3.6.1. Uwagi wstępne / 188 3.6.2. Procedura zgłaszania roszczeń / 189 3.6.3. Decyzja Komisji Rozjemczej / 193 3.6.4. Arbitraż / 196 4. Charakter prawny Warunków Kontraktowych FIDIC oraz umów zawartych na ich podstawie / 201 4.1. Wzory czy wzorce umowne? / 201 4.2. Charakter prawny umów zawartych z wykorzystaniem Warunków Kontraktowych FIDIC / 204 4.3. Warunki Kontraktowe FIDIC a polskie prawo / 206 Zakończenie / 209 Bibliografia / 217

Wykaz skrótów Źródła prawa k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.c. austr. kodeks cywilny austriacki k.c. franc. kodeks cywilny francuski k.c. niem. kodeks cywilny niemiecki Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) konwencja rzymska Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, otwarta do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r. (Dz. Urz. UE C 169 z 8.07.2005 z późn. zm.) konwencja wiedeńska Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286 ze sprost.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) p.p.m. ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) p.p.m. z 1965 r. ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.) 9

Wykaz skrótów pr. bud. rozporządzenie Rzym I TFUE ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) (Dz. Urz. UE L 177 z 4.07.2008 ze sprost.) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, sporządzony w Rzymie dnia 25 marca 1957 r. (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010) 10 Czasopisma i publikatory ADR ADR. Arbitraż i Mediacja Biul. Arbitraż. Biuletyn Arbitrażowy Biuletyn Konsultant Biuletyn Informacyjny Konsultant Stowarzyszenia Inżynierów Doradców i Rzeczoznawców (SIDiR) Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego CLJ Construction Law Journal CML Rev. Common Market Law Review EPS Europejski Przegląd Sądowy ERCL European Review of Contract Law ICLJ International Construction Law Journal ICLR International Construction Law Review KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiP Państwo i Prawo PPG Problemy Prawne Górnictwa

Wykaz skrótów PPH Przegląd Prawa Handlowego PPHZ Problemy Prawne Handlu Zagranicznego PPPM Problemy Prawne Prawa Międzynarodowego Pr. Gosp. Prawo Gospodarcze Pr. Spółek Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego R. Pr. Radca Prawny RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Sam. Teryt. Samorząd Terytorialny SC Studia Cywilistyczne SI Studia Iuridica SIS Studia Iuridica Silesiana SP Studia Prawnicze TPP Transformacje Prawa Prywatnego ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Inne CFR DCFR FIDIC ICE PECL SA SIDiR SN TK TSUE Common Frame of Reference (Wspólny System Odniesienia) Draft Common Frame of Reference (Projekt Wspólnego Systemu Odniesienia) Federation Internationale des Ingenieurs Conseils (Międzynarodowa Federacja Inżynierów Konsultantów) Institution of Civil Engineers (Instytut Inżynierów Budownictwa Lądowego) Principles of European Contract Law (Zasady Europejskiego Prawa Umów) Sąd Apelacyjny Stowarzyszenie Inżynierów Doradców i Rzeczoznawców Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 11

Wstęp Budownictwo stanowi obecnie największy sektor przemysłu w Unii Europejskiej. Sektor budowlany zatrudnia największą liczbę pracowników spośród wszystkich dziedzin przemysłu i ma pierwszoplanowe znaczenie pod względem produkcji dóbr inwestycyjnych. W budownictwie wytwarza się 52,3% wszystkich środków trwałych. Budownictwo ma także istotny udział w PKB brutto poszczególnych krajów Unii Europejskiej (średnia wynosi 9,7%). Kraje europejskie są największym światowym eksporterem usług budowlanych. Na rynku europejskim działa ponad 3,1 mln firm budowlanych, których obroty w 2010 r. wyniosły 1186 mld euro. Także dla polskiej gospodarki budownictwo stanowi ważną siłę napędową. W 2010 r. obroty w tym sektorze wyniosły 41 mld euro, co daje nam siódme miejsce w Europie. Na polskim rynku budowlanym działa 160 tys. przedsiębiorstw 1. W chwili uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej każdy z nas, a w szczególności przedsiębiorcy, stał się uczestnikiem jednolitego rynku 2. Zasady jednolitego rynku, ustalając warunki 1 Dane z 2010 r., źródło: Construction In Europe. Key figures. Activity 2010, June 2010 edition, European Construction Industry Federation (Europejska Federacja Przemysłu Budowlanego), http://www.fiec.org/. 2 Propozycje zniesienia głównych barier gospodarczych między państwami członkowskimi Unii Europejskiej zostały sformułowane przez Komisję Europejską w tzw. białej księdze opublikowanej w 1985 r. (Completing the Internal Market: White Paper from the Commission to the European Council, Milan, 14.06.1985 r., COM(85) 310 final), zawierającej projekty 282 aktów prawnych (w większości dyrektyw), których wprowadzenie miało przyspieszyć utworzenie obszaru bez granic wewnętrznych, a więc rynku wewnętrznego. 28 lutego 1986 r. na podstawie białej księgi zawarto tzw. Jednolity Akt Europejski (JAE), na mocy którego zobowiązano się do utworzenia jednolitego rynku przed końcem 1992 r. Za datę faktycznego pojawienia się jednolitego rynku europejskiego uznaje się 1993 r., kiedy to zostały przyjęte niezbędne akty prawne. Jednolity Rynek Europejski ma być w założeniu specyficznym organizmem 13

Wstęp swobodnego przepływu wyrobów budowlanych oraz umożliwiając przedsiębiorstwom projektowym i wykonawczym funkcjonowanie na całym obszarze Unii Europejskiej, w znacznym stopniu wpływają na rozwój sektora budowlanego 3. Przystąpienie do Unii Europejskiej spowodowało nie tylko wzrost inwestycji zagranicznych, zatrudnienia i poziomu technicznego budownictwa, ale otworzyło również przed polskimi przedsiębiorcami budowlanymi ogromne możliwości zawierania transakcji na rynkach unijnych, czego skutkiem jest coraz liczniejsze występowanie w obrocie prawnym kontraktów budowlanych powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym. W trakcie realizacji procesu budowlanego 4 powstaje wiele stosunków umownych, m.in.: umowy o roboty geodezyjno-kartograficzne, umowy o prace projektowe, umowy o dzieło, umowy o nadzór inwestorski czy umowy o zastępstwo inwestycyjne. Jednak szczególne znaczenie ma umowa o roboty budowlane, która jest podstawowym instrumentem cywilnoprawnym wykorzystywanym w procesie budowlanym; stanowi kluczowy element procesu realizacji przedsięwzięcia budowlanego 5. Międzynarodowe umowy o roboty budowlane mają więc doniosłe znaczenie gospodarcze. Problematyka międzynarodowych umów o roboty budowlane jest złożona i skomplikowana. Przejawia się to zarówno w wielkości, złożoności i długoterminowości powiązań kontraktowych łączących zamawiającego i wykonawcę, jak i w uregulowaniu zagadnień dotyczących umowy w wielu aktach prawnych należących do różnych gałęzi prawa. Przedmiotem rozważań podjętych w niniejszej pracy jest stosunek zobowiązaniowy łączący inwestora (zamawiającego) i wykonawcę, gospodarczym, a jednocześnie zbiorem reguł wspólnej polityki ekonomicznej, którego celem jest doprowadzenie do zmian strukturalnych w gospodarkach krajów członkowskich skutkujących zwiększeniem zdolności Unii Europejskiej do kreowania konkurencyjności, wzrostu ekonomicznego i zatrudnienia. 3 Swoboda świadczenia usług uregulowana jest w art. 49 i 50 TFUE oraz art. 16 dyrektywy 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. dotyczącej usług na rynku wewnętrznym (Dz. Urz. UE L 376 z 27.12.2006). 4 Proces budowlany stanowi całokształt czynności prawnych i faktycznych niezbędnych dla realizacji określonego zamierzenia budowlanego. I. Weiss, Ciągi czynności prawnych w procesach budowlanych, cz. I, M. Praw. 1994, nr 5, s. 151 i n.; por. również J. Malanowski, D. Polarczyk (w:) M. Cherki, F. Elżanowski, K. Wąsowski (red.), Prawne aspekty procesu inwestycyjnego, Warszawa 2009, s. 145 i n. 5 Por. E. Zielińska (w:) J.A. Strzępka (red.), Prawo umów budowlanych, Warszawa 2001, s. 305. 14

Wstęp który powstaje w wyniku zawarcia przez nich umowy o roboty budowlane. Zakresem rozważań zostały objęte sytuacje, w których umowę zawarto w obrocie międzynarodowym. W nauce prawa od dłuższego czasu toczy się dyskusja dotycząca kwestii określenia, kiedy umowa ma charakter międzynarodowy 6. Dla potrzeb niniejszego opracowania przez pojęcie obrotu będę rozumieć sferę stosunków, w jakich została zawarta umowa. Jeżeli sfera ta zawiera element zewnętrzny 7, wykracza poza obszar jednego państwa 8 albo, inaczej mówiąc, stan faktyczny wykazuje powiązanie z obcymi systemami prawnymi 9, można mówić o obrocie międzynarodowym. Umowa zawierana w międzynarodowym obrocie handlowym zgodnie z przyjętą w polskiej literaturze praktyką nazywana jest kontraktem, a jej strony kontrahentami. Badania, których efektem jest niniejsza praca, miały na celu doprowadzenie do syntetycznego opracowania materiału wynikającego z ustawodawstwa, orzecznictwa oraz poglądów doktryny, w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, jakie prawo jest właściwe dla umowy o roboty budowlane. Stąd wynikła konieczność przeprowadzania analizy zmieniających się w czasie regulacji prawnych dotyczących oznaczania prawa właściwego (statutu kontraktowego), aby dopiero na tym tle dokonać omówienia obowiązującego stanu prawnego. Ze względu na specyfikę procesu budowlanego (od zawarcia kontraktu do jego zakończenia mija średnio od roku do trzech lat), a także ze względu na wiele zmian prawa kolizyjnego dotyczącego zobowiązań umownych, które nastąpiły w związku ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, należało ustalić nie tylko, które normy kolizyjne ze względu na przedmiot unormowania obejmą swoim zakresem zobowiązanie powstałe na skutek zawarcia umowy o roboty budowlane, ale także wzajemne zależności oraz zakres obowiązywania intertemporalnego owych norm. W ramach niniejszej pracy starałam się również zbadać zakres praw i obowiązków stron umowy o roboty budowlane w sytuacji, w której statut kontraktowy umowy stanowi prawo polskie. Stąd wynikła potrzeba zbadania genezy uregulowania w polskim kodeksie 6 Por. J. Skąpski, Międzynarodowy charakter sprzedaży, SIS 1979, t. 5. s. 218 i n. 7 Por. M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2007, s. 27 i n. 8 Por. J. Jakubowski, Umowa sprzedaży w handlu międzynarodowym, Warszawa 1966, s. 9 i n. 9 Por. J. Skąpski, Autonomia woli w prawie międzynarodowym prywatnym w zakresie zobowiązań z umów, ZNUJ. Prace Prawnicze 1964, z. 19. 15

Wstęp cywilnym umowy o roboty budowlane, jej charakteru prawnego, a także odróżnienia umowy o roboty budowlane od umowy o dzieło oraz dokonania przeglądu modeli ukształtowania stosunków umownych w umowach o roboty budowlane. Rozważania prowadzone w tym zakresie skłaniają do zamieszczenia pewnych uwag krytycznych pod adresem istniejącego aktualnie unormowania prawnego i sformułowania kilku postulatów mających charakter de lege ferenda. W pracy podjęłam także próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o zakres autonomii woli stron umowy o roboty budowlane zawieranej w obrocie międzynarodowym. Mam tu na myśli zarówno swobodę w sferze kolizyjnoprawnej (wpływ stron na to, jakiemu prawu będzie podlegać umowa), jak i w sferze prawa merytorycznego (możliwość kształtowania przez strony treści łączącego je zobowiązania swoboda umów). Działając na podstawie obowiązującej w większości systemów prawnych zasady swobody umów, strony mogą zawrzeć umowę opartą na wzorze umowy, w tym najpowszechniej stosowanych w obrocie międzynarodowym warunkach kontraktowych FIDIC. W tym kontekście starałam się dość wnikliwie przedstawić najważniejsze klauzule Warunków Kontraktowych dla Budowy dla robót inżynieryjno- -budowlanych projektowanych przez Zamawiającego z 1999 r., prawa i obowiązki uczestników kontraktu budowlanego: zamawiającego, wykonawcy oraz inżyniera. Przedstawiłam również poszczególne fazy realizacji kontraktu budowlanego oraz zagadnienia dotyczące wynagrodzenia wykonawcy i procedury dokonywania płatności, a także procedurę rozwiązywania sporów powstałych w trakcie realizacji kontraktu. W pracy podjęłam również próbę analizy charakteru prawnego Warunków Kontraktowych FIDIC, a także sformułowania praktycznych wskazówek dotyczących stosowania warunków kontraktu do umów zawieranych w obrocie krajowym. Wiodącą metodą, którą posłużyłam się w pracy badawczej, jest metoda formalno-dogmatyczna w postaci analizy materiału normatywnego, uzupełniona w niezbędnym zakresie o aspekt historyczny, a także analizę poglądów doktryny prawa oraz orzecznictwa sądowego. Wykorzystałam również dorobek praktyki budowlanej dostępny w postaci międzynarodowych kontraktów budowlanych. W niezbędnym zakresie zostały przeprowadzone badania prawnoporównawcze. Inspiracją dla zainteresowania się problematyką międzynarodowych umów o roboty budowlane stały się przede wszystkim zjawiska współczesnej praktyki budowlanej, w szczególności coraz powszech- 16

Wstęp niejsze wykorzystywanie przez kontrahentów warunków kontraktowych opracowanych przez FIDIC. Ponadto wpływ na podjęcie tej tematyki miał niedostatek opracowań dotyczących zagadnień umowy o roboty budowlane zawartej w obrocie międzynarodowym, a także brak kompleksowych prawniczych opracowań poświęconych międzynarodowym Warunkom Kontraktowym FIDIC. Należy zaznaczyć, że praca nie wyczerpuje wszystkich problemów prawnych występujących w umowie o roboty budowlane zawartej w obrocie międzynarodowym. Zakreślony obszar badawczy jest bardzo rozległy, co spowodowało konieczność pozostawienia poza nim m.in. kwestii związanych z trybem i formą zawarcia umowy w obrocie międzynarodowym, a także wielu szczegółowych kwestii związanych z następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o roboty budowlane. Poza zakresem opracowania pozostaje również problematyka związana z obrotem konsumenckim. Ujęcie wszystkich zagadnień związanych z umową o roboty budowlane w obrocie międzynarodowym w ramach jednej monografii nie było możliwe ani celowe. Niewątpliwie tematyka międzynarodowych umów o roboty budowlane wymaga dalszych pogłębionych badań i dociekań.

Rozdział 1 Poszukiwanie prawa właściwego dla zobowiązań wynikających z umów o roboty budowlane 1. Uwagi wstępne. Poszukiwanie regulacji międzynarodowej umowy o roboty budowlane w prawie jednolitym i prawie unijnym Przystępując do analizy stosunku obligacyjnego powstałego w wyniku zawarcia umowy o roboty budowlane w obrocie międzynarodowym, należy przede wszystkim rozstrzygnąć kwestię podstawową jakiemu prawu podlega to zobowiązanie. Odpowiedzi na wyżej postawione pytanie udzielają normy prawa prywatnego międzynarodowego. W doktrynie można spotkać się z różnym ujęciem prawa prywatnego międzynarodowego 10. Może być ono rozumiane wąsko lub szeroko w zależności od tego, jakie rodzaje norm wypełnią zakres pojęcia prawo. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim (sensu stricto) obejmuje wyłącznie zespół norm kolizyjnych, które mają na celu rozgraniczenie sfer działania różnych systemów prawnych w przestrzeni. Mają one określić, które z norm należących do prawa prywatnego należy zastosować w przypadku stosunków o charakterze międzynarodowym. Normy kolizyjne regulują stosunki prywatnoprawne o charakterze międzynarodowym jedynie w sposób pośredni. Wskazują właściwość norm merytorycznych danego państwa, stając się tym samym normami drugiego stopnia (normami o normach). Natomiast prawo prywatne międzyna- 10 Por. M. Pazdan, Prawo prywatne..., s. 19 25. 19

Rozdział 1. Poszukiwanie prawa właściwego dla zobowiązań... rodowe w znaczeniu szerokim (sensu largo) obejmuje oprócz norm kolizyjnych (prawo prywatne międzynarodowe sensu stricto) także normy merytoryczne o zasięgu międzynarodowym 11. Ich właściwość nie opiera się na normie kolizyjnej; normy merytoryczne wchodzące w skład prawa prywatnego międzynarodowego regulują w sposób bezpośredni stosunki prywatnoprawne z elementem obcym 12. Normy te pochodzą zwykle z umów międzynarodowych (tzw. prawo jednolite) bądź prawa unijnego. W dziedzinie zobowiązań umownych istnieje wiele norm jednolitych należących do prawa prywatnego międzynarodowego w znaczeniu szerokim 13. Poszukując prawa regulującego stosunki obligacyjne w obrocie międzynarodowym, w pierwszym rzędzie należy zbadać, czy konkretne zobowiązanie umowne podlega jakimś normom dotyczącym określonego rodzaju umów ujednoliconym w skali międzynarodowej, przyjętym w drodze konwencji międzynarodowych, czy też aktom prawa unijnego, mającym bezpośrednie zastosowanie w państwach członkowskich. Należy zauważyć, że w obecnym stanie prawnym brakuje międzynarodowych ujednoliconych norm prawa materialnego obejmujących swoim zakresem stosunki obligacyjne wynikające z umów o świadczenie usług, w których decydujące jest kryterium rezultatu, a więc odnoszących się bezpośrednio do umów o roboty budowlane. Wobec powyższego warto przyjrzeć się regulacjom dotyczącym umownego obrotu, które, choć nie dotyczą umów o roboty budowlane, być może znajdą zastosowanie także do kontraktów omawianego rodzaju. Ze względu na przynależność stosunków prawnych wynikających z międzynarodowych umów o roboty budowlane do szeroko rozumianych międzynarodowych stosunków handlowych obejmujących również wymianę usług, należy zbadać, czy mogłyby znaleźć zastosowanie ujednolicone normy zawarte w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r. 14 Już pobieżna analiza 11 Por. W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, Poznań 1996, s. 15; J. Jakubowski, Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984, s. 9. 12 Por. M. Pazdan, Prawo prywatne..., s. 24. 13 Na przykład konwencje genewskie regulujące zobowiązania wekslowe i czekowe, konwencja wiedeńska o międzynarodowej sprzedaży towarów. 14 Convention for the International Sales of Goods (CISG) podpisana 11 kwietnia 1980 r. przez 20 państw, weszła w życie 1 stycznia 1988 r.; obecnie ratyfikowana przez 74 państwa; Rzeczpospolita Polska ratyfikowała ją 25 października 1996 r. Konwencja weszła w życie 1 czerwca 1996 r. (tekst angielski z przekładem na język polski, Dz. U. 20

1. Uwagi wstępne. Poszukiwanie regulacji międzynarodowej umowy... tekstu konwencji wiedeńskiej (art. 3 ust. 2) nakazuje wyłączyć z zakresu jej stosowania umowy, w których przeważająca część zobowiązań strony dostarczającej towary polega na zapewnieniu siły roboczej lub świadczeniu usług. W literaturze podkreśla się, że kryterium to, choć ujęte w sposób elastyczny, ma charakter obiektywny decydujące znaczenie ma wzajemna proporcja wartości poszczególnych świadczeń 15. Wydaje się, że w przypadku budowy kompletnego obiektu, kiedy mamy do czynienia z umową pod klucz, w której przeważającą część świadczenia stanowi dostarczenie gotowych produktów, stosowanie postanowień konwencji wiedeńskiej nie jest wykluczone 16. Natomiast w umowie o roboty budowlane świadczenie główne polega na wykonywaniu usług. Wobec powyższego konwencja wiedeńska nie obejmuje swoim zakresem zobowiązań powstałych z umowy o roboty budowlane. Brak również aktów prawa unijnego regulujących materię związaną z zobowiązaniami wynikającymi z umów o roboty budowlane. W literaturze zauważa się, że istniejące prawa zobowiązań, zunifikowane na szczeblu unijnym, nie mają systematycznego charakteru 17. Obok dyrektyw konsumenckich w prawie unijnym znajdują się akty unifikujące materialne prawo umów dotyczące innych kwestii 18, np. dyrektywy dotyczące nieuczciwej reklamy, obrotu elektronicznego, ubezpieczeń, agentów handlowych. Prawo Unii Europejskiej nie stworzyło dotąd własnego kodeksu cywilnego zawierającego regulacje materialnoprawne z zakresu zobowiązań umownych, choć od dawna podejmowane są wysiłki w tym zakresie. Już w 1989 r. Parlament Europejski wezwał do rozpoczęcia z 1997 r. Nr 45, poz. 286 ze sprost.), dalej cyt. jako konwencja wiedeńska. Co do genezy oraz zasad por. M. Pazdan (red.), Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów. Komentarz, Kraków 2001. 15 Z praktycznego punktu widzenia pożądane jest odpowiednie oddzielenie w treści umowy poszczególnych obowiązków oraz dołączenie do umowy kalkulacji zawierających cenę (wartość) poszczególnych świadczeń. Por. M. Pazdan (w:) M. Pazdan (red.), Konwencja wiedeńska o umowach..., s. 82 i n. 16 Ibidem, s. 85; M. Pazdan, Odgraniczenie umowy sprzedaży od umów o świadczenie usług na tle konwencji wiedeńskiej (w:) R. Mikosz (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej prof. A. Agopszowicza, Katowice 2000. 17 Por. E. Łętowska (w:) E. Łętowska (red.), System Prawa Prywatnego, t. 5., Prawo zobowiązań część ogólna, Warszawa 2006, s. 64. 18 Ich wykaz jest zawarty w aneksie I Communication from the Commission to the Council and the European Parliament on European Contract Law, Brussels 11.7.2001 r., COM (2001) 398 final (Dz. Urz. UE C 255 z 13.09.2001). 21