Jak wspierać sprawność manualną na starcie szkolnym?

Jak wspierać sprawność manualną na starcie szkolnym? Sprawność manualna sześciolatka to zagadnienie, któremu należy poświęcić wiele miejsca i uwagi, ponieważ odgrywa ogromną rolę w procesie nauki pisania. mgr Ka ta rzy na Nad row ska Uni wer sy tet Hu ma ni stycz no -Przy rod ni czy im. Ja na Ko cha now skie go w Kiel cach, Fi lia w Piotr ko wie Try bu nal skim Umie jęt no ści ru cho we, któ re po win no osią gnąć dziec ko w tym wzglę dzie na stra cie szkol nym są na stę pu ją ce: l zhar mo ni zo wa nie du żych i ma łych ru - chów koń czy ny, z rów no cze sną umie - jęt no ścią ko lej ne go włą cza nia na pięć po szcze gól nych grup mię śni i si ły na ci - sku wy wie ra ne go na pa pier, l ko niecz ność po słu gi wa nia się sze re - giem drob nych, nie znacz nie tyl ko zró - żni co wa nych ru chów: ró żni co wa nie wiel ko ści li ter, sta łe zmia ny kie run ku li nii, za war te w jed nym ru chu pi sa nia li ter w wy ra zach (do gó ry, w dół, w pra wo, w le wo przy jed no cze snym sta łym ru chu po stę pu ją cym z le wa w pra wo), płyn ny ruch wią za nia kil ku ele men tów gra ficz nych w pro ce sie łą - cze nia li ter, l roz po czy na nie pi sa nia wy ra zów od po - cząt ku li nii po zio mej i od mie rza nie od le gło ści mię dzy ka żdą po przed nią i na stęp ną li nią, czy li umie jęt ność kom po zy cyj ne go roz miesz cza nia pi - sma na kart ce, l ryt micz ność pi sa nia, czy li utrzy my wa - nie wła ści wych od stę pów mię dzy li te - ra mi i li nia mi oraz okre ślo nych roz - mia rów (sze ro ko ści i wy so ko ści li ter) 1. Ry su jąc i pi sząc, dziec ko sze ścio let nie wy ko nu je ru chy głów nie dło nią, uru cha - mia jąc przede wszyst kim nad gar stek. Czyn ność pi sa nia an ga żu je jed nak ca łą rę - kę, wy ma ga ta kże udzia łu ra mie nia i przed ra mie nia. Rę ka jest jesz cze sła ba, nie ukoń czo ny jest bo wiem pro ces kost - nie nia. Pal ce są bar dzo gięt kie, gdyż ma ją za koń cze nia chrząst ko we. Czę sto wy stę - pu ją więc ob ja wy zmę cze nia. Po nie waż za koń czył się już pierw szy etap kost nie nia nad garst ka, sze ścio la tek osią ga wy so ki po - ziom zręcz no ści, płyn no ści i ela stycz no ści mo to rycz nej. Wy ni kiem wie lo krot nych do świad czeń ru cho wych jest przy sto so - wa nie po zy cji cia ła, usta wie nia rę ki do czyn no ści ma ją cych na stą pić. Ob ser - wu je się rów nież au to ma ty za cję ru chów, har mo nij ne ich wy ko ny wa nie. Sze ścio la - tek po tra fi wy ko ny wać wie le skom pli ko - 1 M. Dmo chow ska, Za nim dziec ko za cznie pi sać, War sza wa 1979, s. 31. 52

wa nych czyn no ści bez kon tro li wzro ku, od cho dzi się więc od po rzed sta wia nia okre ślo ne go ćwi cze nia w for mie po ka zu na ko rzyść in struk cji słow nej, któ rą dziec - ko ana li zu je, a na stęp nie wy ko nu je. W tym okre sie dla dziec ka li czy się nie tyl - ko efekt wy ko na nej pra cy, za le ży mu rów - nież na ja ko ści wy ko ny wa nych ru chów. Ja kie są prze ja wy za bur zeń spraw no ści ma nu al nej? Opóź nie nia w roz wo ju ru cho wym mo - gą mieć cha rak ter glo bal ny i do ty czyć ca - ło kształ tu mo to ry ki dziec ka lub wy cin ko - wy, gdy wol niej opa no wu je ono nie któ re tyl ko umie jęt no ści ru cho we przy in nych roz wi ja ją cych się w tem pie nor mal nym. Do za bu rzeń te go ty pu na le ży ob ni że nie spraw no ści ma nu al nej. Za bu rze nia ma - nu al ne przy pra wi dło wym ogól nym roz - wo ju ru cho wym są więc opóź nie nia mi lub za kłó ce nia mi wą sko za kre so wy mi. Za gad nie niu te mu na le ży po świe cić wie le uwa gi, po nie waż jest ono bar dzo istot ne z punk tu wi dze nia mo żli wo ści spro sta nia wy ma ga niom szkol nym. Ist nie ją ró żne przy czy ny trud no ści w opa no wa niu sztu ki pi sa nia. Wśród nich wy mie nić na le ży złe wa run ki ze - wnętrz ne, tzn. brak wy god ne go, do brze oświe tlo ne go miej sca do pra cy, wa dli wie ukształ to wa ne na wy ki, wzmo żo ne lub osła bio ne na pię cie mię śnio we, osła bio na ko or dy na cja wzro ko wo -ru cho wa, pro ble - my z orien ta cją w prze strze ni, nie w peł - ni zin te gro wa ne od ru chy, nad wra żli wość, nie do wra żli wość do ty ko wa, nad po bu dli - wość psy cho ru cho wa, za bu rze nia ana li zy słu cho wej. Prze ja wy ob ni że nia spraw no ści ma nu - al nej u dzie ci w wie ku sze ściu lat, któ re mo że my za ob ser wo wać w co dzien nych sy tu acjach: l zbyt wol ne tem po wy ko ny wa nia czyn no ści, l zbyt ma ła pre cy zja ru chów dło ni i pal ców, l współ ru chy zbęd ne z punk tu wi dze nia ce lu i efek tu wy ko ny wa nej czyn no ści, l co raz więk sze i na si la ją ce się pro ble my z sa mo ob słu gą, l pro ble my z wy ko ny wa niem bar dziej pre cy zyj nych ru chów, np. bu do wa nie z kloc ków bu dow le roz pa da ją się z po wo du wa dli wej kon struk cji, wy ko - ny wa nie ukła da nek, ukła da nie puz zli, l nie zgrab ność i nie po rad ność w cza sie za baw ma ni pu la cyj nych, l psu cie za ba wek i in nych przed mio tów, upusz cza nie ich. Warunkiem skutecznego zapobiegania nieprawidłowościom rozwojowym w zakresie małej motoryki jest znajomość możliwości dziecka w poszczególnych etapach jego rozwoju. Ob ni że nie spraw no ści ma nu al nej prze - ja wia się rów nież w ry sun kach i in nych wy two rach, któ re są nie ład ne, wy gnie cio - ne, wy bru dzo ne, krzy wo po cię te, po nie - waż dzie ci: l nie po tra fią do brze ry so wać (ma ło lub brak li nii fa li stych, li nie ry sun ku ni kłe, le d wie wi docz ne lub za moc ne, ła mią kred ki, ry sun ki sche ma tycz ne, za wie ra - ją nie wie le szcze gó łów i są ma ło ko lo - ro we, po sta cie nie ma ją wszyst kich czę ści cia ła, nie po praw ne pro por cje, koń czy ny jed no wy mia ro we), l nie po tra fią we dług wzo ru na ry so wać rom bu, l nie zręcz nie wy ci na ją (szar pią pa pier, źle ko or dy nu ją ru chy obu rąk), l nie po tra fią do brze szyć, le pić, maj ster - ko wać. Pro ble my zwią za ne z bra kiem opa no - wa nia sztu ki har mo nij ne go, sy me trycz ne - go i kształt ne go pi sa nia na uczy ciel roz po - znać mo że wów czas, gdy ob ser wu je: 53

l nie umie jęt ność ro zu mie nia, a na stęp - nie łą cze nia zna cze nia dźwię ku (gło - ski, sy la by, sło wa) z od po wia da ją cym mu zna kiem gra ficz nym (li te ry, ze spo ły li ter, wy ra zy), l sła bą ko or dy na cję ru cho wą (współ pra - ca mie dzy po szcze gól ny mi par tia mi mię śni i od po wied ni mi sta wa mi ra mie - nia, przed ra mie nia, nad garst ka, dło ni i pal ców) oraz kon tro lę wzro ko wą, l du ży wy si łek przy wy ko ny wa niu pro - stych ele men tów gra ficz nych, l brak umie jęt no ści na ry so wa nia ko ła lub la secz ki bar dzo po wa żne za bu rze nia, l na cisk pió ra, dłu go pi su czy ołów ka w ró żnych miej scach jest in ny, l ru chy rę ki gwał tow ne, kan cia ste, ma ło płyn ne, l nie umie jęt ność uj mo wa nia kształ tu gra ficz ne go (li te ry, wy ra zu) ja ko ca ło - ści za wie ra ją cej kil ka ele men tów skła - do wych, brak wią za nia li ter ze so bą, trud no ści w ze spo le niu ak tów ru cho - wych w jed ną ca łość, l brak ro zu mie nia sto sun ku mie dzy ele - men ta mi ca ło ści pod wzglę dem ta kich cech, jak kie ru nek, pro por cje wy mia - rów, miej sce ele men tów w ca ło ści, l znie kształ ce nia gra ficz nej stro ny pi - sma, pi smo nie czy tel ne, l li te ry wy kra cza ją po za li nia tu rę, l ze szy ty nie sta ran ne, po ma za ne, du żo skre śleń i po pra wek, l nie pra wi dło we trzy ma nie na rzę dzia pi - sar skie go. Ja kie są me to dy ba da nia ma łej mo to ry ki? Wa run kiem sku tecz ne go za po bie ga nia nie pra wi dło wo ściom roz wo jo wym w za - kre sie ma łej mo to ry ki jest zna jo mość mo żli wo ści dziec ka w po szcze gól nych eta pach je go roz wo ju. Dzię ki in for ma - cjom uzy ska nym w wy ni ku za sto so wa nia me tod słu żą cych po zna wa niu dziec ka na - uczy ciel jest w sta nie re gu lo wać wy ma ga - nia oraz za kres udzie la nej po mo cy. Do oce ny mo to ry ki rąk słu żą na stę pu - ją ce me to dy: l wy wiad z opie ku na mi dziec ka, któ ry po wi nien do star czyć in for ma cji o po - dej mo wa nych przez dziec ko za ba wach ma ni pu la cyj nych oraz udzia le do ro - słych w tych za ba wach, czyn no ściach sa mo ob słu go wych, wy ma ga niach ro dzi - ców do ty czą cych sa mo ob słu gi i re ak cji ro dzi ców na suk ce sy i nie po wo dze nia tych dzia łań, czyn no ściach gra ficz nych czy li pierw szych ma ni pu la cjach ołów - kiem, kred ka mi pro wo ko wa nych przez do ro słych czy też sa mo rzut nych, jak rów nież za cho wań ro dzi ców, ro dzeń - stwa sty mu lu ją cych lub ha mu ją cych ak tyw ność dziec ka w tym za kre sie, Opóźnienia w rozwoju ruchowym mogą mieć charakter globalny i dotyczyć całokształtu motoryki dziecka lub wycinkowy, gdy wolniej opanowuje ono niektóre tylko umiejętności ruchowe przy innych rozwijających się w tempie normalnym. l ob ser wa cja dziec ka w przy pad ku mo - to ry ki ma łej wa żne jest, aby w wy ni ku pro wa dzo nej pod czas za baw do wol - nych, czyn no ści sa mo ob słu go wych, za - baw ma ni pu la cyj nych i kon struk cyj - nych ob ser wa cji wy ło nić dzie ci za nim za bu rze nia roz wo jo we zdez or ga ni zu ją czyn no ści dziec ka, l ana li za wy two rów zgod ność wy two ru z za ło żo nym pla nem, wi zją obiek tu, ogól nym za ry sem, pla no wość, sy me tria, upo rząd ko wa ny do bór ele men tów, rów ne usta wie nie, wła ści we usy tu owa - nie ele men tów, po łą cze nia ele men tów w spo sób względ nie trwa ły, ana li za wzo ru, pre cy zyj ne ru chy pal ców pod - czas le pie nia, wy ma ga ją ce sub tel nej gry 54

na pię cia mię śnio we go, zmniej szo na licz ba form zge ome try zo wa nych w ry - sun ku, sto so wa nie li nii fa li stych, na bie - ra nie ru chu przez po sta cie ludz kie, po - sta cie ry so wa ne z pro fi lu 2. l ba da nia te sto we i eks pe ry men ty: pró ba kre sko wa nia we dług Mi ry Stam ba k 3, test Kar ty Re ne Zaz zo 4, za da nia ba da ją ce doj rza łość do pi sa - nia w te ście B. Wil goc kiej -Oko ń 5, pró by od wzo ro wy wa nia fi gur geo - me trycz nych H. Spio ne k 6. Jak wspo ma gać spraw ność ma nu al ną dziec ka sze ścio let nie go? Do sko na le nie spraw no ści ma nu al nej jest dzia ła niem pro fi lak tycz nym, któ re mo że uchro nić dziec ko przed nie po wo - dze nia mi w po cząt ko wym okre sie na uki pi sa nia, jak i sty mu lu ją cym uak tyw nia - ją cym te pro ce sy, któ re w na uce pi sa nia bę dą czyn ne. War to, aby w pro ce sie wspo ma ga nia spraw no ści ma nu al nej sze - ścio lat ków re ali zo wać rów no le gle dwa to ry ak ty wi zu ją ce: l roz wi ja nie psy cho mo to ry ki dziec ka, zwią za nej z je go orien ta cją w kie run - kach prze strze ni ota cza ją cej oraz z uwzględ nie niem spraw no ści rąk, l roz wi ja nie ope ra cji umy sło wych w za - kre sie uj mo wa nia kształ tu gra ficz ne go i je go miej sca w prze strze ni oraz w za - kre sie po słu gi wa nia się sym bo lem gra - ficz ny m 7. Pro po nu ję więc za ba wy i ćwi cze nia ja - ko par tie re ali zo wa ne w na stę pu ją cych po so bie eta pach, trak tu ją ce łącz nie czyn - ni ki tech nicz no -ma nu al ne i in te lek tu al ne. Uspraw nia nie ma ni pu la cji przed mio ta mi: l Wy ko ny wa nie czyn no ści do mo wych: za mia ta nie, skła da nie i ukła da nie ręcz - ni ków i ście rek, ugnia ta nie gąb ki pod - czas ką pie li, na wi ja nie pa pie ru to a le to - we go na rol kę. l Ukła da nie z gu zi ków, pa tycz ków, szy - szek, kloc ków, wa rzyw i owo ców po - jaz dów, drzew, ro ślin, bu dow li, fi gur. Te go ro dza ju za ba wy wzmac nia ją kon cen tra cję uwa gi i umie jęt ność ko - ja rze nia. l Ukła da nie z pa tycz ków: pło tów, dra - bin, do mów. l Roz po zna wa nie przed mio tów z za - mknię ty mi ocza mi do ty kiem. Za ba - wy te go ro dza ju roz wi ja ją rów nież kon cen tra cję uwa gi oraz zdol ność ko - ja rze nia na zwy przed mio tu z je go wy - glą dem i kształ tem. l Do pa so wy wa nie ele men tów, tych sa - mych kształ tów. l Prze sy py wa nie ry żu, ka szy, płat ków, prze le wa nie wo dy z jed ne go dzban ka do dru gie go. l Za ba wy z pił ką lub ba lo nem (to cze nie, od bi ja nie, rzu ca nie), gra w krę gle. l Zgnie ce nie ku lek z pa pie ru i rzu ca nie ni mi do ce lu. l Gry an ga żu ją ce mo to ry kę ma nu al ną i ko or dy na cję wzro ko wo-ru cho wą: pcheł ki, ska czą ce cza pecz ki, bier ki. Ce - lem tych ćwi czeń jest wy re gu lo wa nie na pię cia mię śnio we go, uzy ska nie ru - chu w kie run ku i bli sko ce lu. Dzię ki nim dzie ci uczą się rów nież sca la nia dzia łal no ści, tak aby uzy skać naj wy ż- szą sku tecz ność. 2 Cen ne in for ma cje do ty czą ce ana li zy wy two rów dzie ci sze ścio let nich znaj dzie czy tel nik w ksią żce H. Nar - tow skiej, Ró żni ce in dy wi du al ne czy za bu rze nia roz wo ju dziec ka przed szkol ne go, War sza wa 1980, s. 105 137. 3 H. Ski biń ska, Pra ca ko rek cyj no -kom pen sa cyj na z dzieć mi z trud no ścia mi w pi sa niu i czy ta niu, Byd goszcz 1996, s. 109 110. 4 Ta mże, s. 111-112. 5 B. Wil goc ka -Okoń, Go to wość szkol na dzie ci sze ścio let nich, War sza wa 2003, za da nia 13 21. 6 H. Spio nek, Za bu rze nia psy cho ru cho we go roz wo ju dziec ka, War sza wa 1965, ta bli ca XXI. 7 M. Dmo chow ska, Za nim dziec ko za cznie pi sać, War sza wa 1979, s. 240. 55

Ko ja rze nie do znań ru cho wych z ob ra za mi gra ficz ny mi: l Kre śle nie du żych, peł nych li nii, np. pa - ty kiem na pia sku, kre dą na ta bli cy, pal - cem w po wie trzu, pędz lem lub wę glem na ar ku szu pa pie ru. l Za ma lo wy wa nie du żych po wierzch ni. l Za ma lo wy wa nie du żych fi gur na ta bli - cy lub ar ku szu pa pie ru. l Ko pio wa nie ry sun ków. l Ry so wa nie na ple cach, od wzo ro wy wa - nie ry so wa ne go na ple cach wzo ru na kart ce pa pie ru. Szcze gól nie po moc ne wy da je się tu za - sto so wa nie me to dy D. Dziam skiej, któ rej pro po zy cje są bar dzo atrak cyj ne ze wzglę du na wy ko rzy sta nie mu zy ki i ru chu w pro ce - sie ry so wa nia. Do dat ko wym atu tem za sto - so wa nia me to dy jest pra ca pla stycz na, za - wsze cie ka wa i wzbu dza ją ca za chwyt, któ - ra mo że sta no wić wy staw kę dla ro dzi ców. Po ni żej za miesz czam przy kła do we pro po - zy cje ćwi czeń w ryt micz nym, na prze mien - nym kre śle niu ró żnych li nii, ryt micz nym ry so wa niu fal po zio mych, w po ru sza niu się pod czas mu zy ki, współ pra cy oraz spój no - ści dzia ła nia i wy peł nia niu ko lo rem okre - ślo nych po wierzch ni. Do kład ne sce na riu - sze za jęć dla dzie ci sze ścio let nich znaj dzie czy tel nik w pro po zy cjach D. Dziam skie j 8. W ni niej szym opra co wa niu przed sta wiam ćwi cze nia o ró żnym stop niu trud no ści, tak aby dzia ła nia wspie ra ją ce roz po cząć od za - dań ła twych, spra wia ją cych ra dość i sa tys - fak cję, stop nio wo prze cho dząc do po le ceń trud niej szych. Ćwi cze nie ryt micz nych pio no wych kre se k 9 Rys. 1. Kre śle nie ryt micz - nych pio no wych kre sek Rys. 2. Kre śle nie ryt micz nych kre sek po zmia nie kred ki Rys. 3. Skła da nie pa pie ro wych sto kro tek Wiąz ka nie peł na z punk tu 10 Rys. 4. Kre śle nie li nii z punk tu Rys. 5. Wy kre ślo na nie peł na wiąz ka Rys. 6. Ryt micz ne kre śle nie kre sek na wiąz ce 8 D. Dziam ska, Edu ka cja przez ruch. Krop ki, kre ski, owa le, wiąz ki, War sza wa 2005; D. Dziam ska, Edu ka cja przez ruch. Za ba wy z li nią, War sza wa 2009; D. Dziam ska, Edu ka cja przez ruch. Za ba wy z pa pie ro wym wa - chla rzem, War sza wa 2008. 9 Za pro po no wa ne ćwi cze nie po cho dzi z po zy cji D. Dziam skiej, Edu ka cja przez ruch. Krop ki, kre ski, owa le, wiąz ki, War sza wa 2005, s. 25. 10 Za pro po no wa ne ćwi cze nie po cho dzi z po zy cji D. Dziam skiej, Edu ka cja przez ruch. Krop ki, kre ski, owa le, wiąz ki, War sza wa 2005, s. 28 29. 56

Rys. 7. Wy kre ślo ne kre ski na wiąz ce Rys. 8. Wy cię ta wiąz ka Rys. 9. Wierz ba zbiór wią zek przy go to - wa nych przez dzie ci Na prze mien ne kre śle nie po zio mych kre se k 11 Rys. 10. Na prze mien ne kre śle nie kre sek w gór nym sek to rze kart ki Rys. 11. Dal sze kre śle nie w dol - nym sek to rze kart ki Rys. 12. Wy kre ślo ne nie bo i wo da Rys. 13. Swo bod ne ry so wa nie trzci ny Rys. 14. Skła da nie i kom po no - wa nie ka czusz ki, słoń ca i chmur Rys. 15. Ze sta wie nie prac ka - czusz ki na je zio rze Przy zwy cza ja nie do kon tro li wy ko ny wa ne go ru chu gra ficz ne go: l Za ba wy z sza blo na mi. l Kal ko wa nie przez kal kę tech nicz ną lub bi buł kę z uwzględ nie niem wszel kich szcze gó łów, pro wa dząc ołó wek ści śle we dług li nii kon tu ru zwra ca my uwa - gę na po praw ność wy ko na nia, na pro - wa dze nie li nii. Stop nio wa nie trud no ści w tym za da niu po le ga na do bo rze ry - sun ków do kal ko wa nia, od du żych, ma ło skom pli ko wa nych do ma łych za - wie ra ją cych du że ilo ści szcze gó łów. Ry - sun ki po wsta łe w efek cie kal ko wa nia do star cza ją dzie ciom wie le ra do ści i wia ry w sie bie. Przy tym ro dza ju ćwi - czeń chcia ła bym zwró cić uwa gę na me to dę H. Ty mi cho wej, któ ra opra - co wa ła ze staw ćwi czeń pro stych i zło - żo nych do kal ko wa nia oraz ze staw ry - sun ków do ko pio wa nia. Pro po no wa ne ćwi cze nia ukie run ko wa ne są wprost 11 Za pro po no wa ne ćwi cze nie po cho dzi z po zy cji D. Dziam skiej, Edu ka cja przez ruch. Krop ki, kre ski, owa le, wiąz ki, War sza wa 2005, s. 40 41. 57

na pod nie sie nie po zio mu umie jęt no ści ry so wa nia, a po śred nio na przy go to - wa nie do na uki pi sa nia i pod nie sie nia po zio mu gra ficz ne go pi sma 12 ; Wzór II 6 Wzór I 3 Wzór II 21 Wzór I 5 Wzór I 23 Rys. 16. Ko pio wa nie przez kal kę ry sun ków pro stych Wzór II 22 Rys. 17. Ko pio wa nie przez kal kę ry sun ków zło żo nych 12 Za pro po no wa ne wzo ry po cho dzą z po zy cji M. Bog da no wicz, Ćwi cze nia gra fo mo to rycz ne przy go to wu ją ce do na uki pi sa nia we dług Ha ny Ty mi cho wej: wska za nia me to dycz ne dla ro dzi ców, na uczy cie li, psy cho lo gów i pe - da go gów, Gdańsk 1997. 58

l Po cią ga nie po na ry so wa nej li nii czyn ność zbli żo na do kal ko wa nia, bar dziej przy dat na dla dzie ci z ma łym na pię ciem mię śnio wym. Ćwi cze nie to wy ma ga bo wiem moc niej sze go na ci - sku pal ców. l Ko lo ro wa nie płasz czyzn zwra ca my uwa gę na to, aby dziec ko nie wy kra cza - ło po za li nię kon tu ru, sam ruch za ma - lo wy wa nia po wi nien być rów no mier - ny, dość jed no staj ny, o tym sa mym kie run ku i względ nie tej sa mej dłu go - ści. Wa żny jest rów nież rów no mier ny na cisk kred ki. Ko lo ro wa nie płasz czyzn mo że od by wać się rów nież far ba mi. l Łą cze nie wy zna czo nych punk tów. l La bi ryn ty. Uspraw nia nie ce lo wych i pre cy zyj nych ru chów rąk oraz ich współ dzia ła nie: l Wy ci na nie no życz ka mi. Pod sta wo - wym wa run kiem tej tech ni ki jest wy ci - na nie we dług na ry so wa nych li nii, po - cząt ko wo pro stych, na stęp nie fi gur geo me trycz nych, ko ła, owa li i li nii fa - li stych. Zwra ca my uwa gę na wy ro bie - nie peł nej płyn no ści ru chu tną ce go oraz współ dzia ła nie dru giej re ki re gu - lu ją cej po ło że nie kart ki z na ry so wa ną fi gu rą lub li nią. l Wy dzie ran ki, na kle jan ki. Wa żne jest, aby dziec ko wy dzie ra ło kształt na ry so - wa ny po li nii, a nie do wol ny, wy obra - żo ny. Eta py po stę po wa nia przyj mu je - my po dob ne jak przy wy ci na niu. l Stem plo wa nie gąb ką, ziem nia kiem, sto pą, rę ką. l Ukła da nie z gu zi ków, pa tycz ków, szy - szek, kloc ków, wa rzyw i owo ców ró ż- nych po wta rza ją cych się wzo rów, kom - po zy cji we dług wzo ru. l Le pie nie z pla ste li ny, wy kra wa nie ró - żnych kształ tów z pla ste li ny za po mo - cą fo re mek. Ćwi cze nia te go ro dza ju wzmac nia ją si łę mię śni, pal ców i dło - ni, z te go więc wzglę du wska za ne są dla dzie ci o ni skim na pię ciu mię śnio - wym. Ce lem tych ćwi czeń jest gim na - sty ka rąk, na le ży więc zwra cać uwa gę na do kład ność wy ko ny wa nia kształ - tów, po cząt ko wo ku le czek, wa łecz - ków, w dal szej ko lej no ści ca ło ścio wych ukła dów dwu wy mia ro wych i trzy wy - mia ro wych. l Na wle ka nie drob nych ele men tów na nit kę lub sznu rek, prze wle kan ki. l Za ba wy kon struk cyj ne, maj ster ko wa nie. l Ukła da nie puz zli, ukła da nek. Ćwi cze nia do kład nej kon tro li nad ru cha mi gra ficz ny mi: l Kre śle nie i łą cze nie kształ tów, li nii pro - stych i krzy wych, kom po zy cje z kształ - tów, li nii pro stych i krzy wy ch 13. l Ry so wa nie, ukła da nie wzo rów, szlacz - ków na gład kim pa pie rze, w li nie w krat kę. l Za gad ki ry sun ko we. l Koń cze nie ry sun ków we dług eks po no - wa ne go wzo ru. Ćwi cze nia te po le ga ją na do ry so wa niu ko lej nym ry sun kom w sze re gu bra ku ją cych ele men tów lub do ry so wa niu te go, cze go bra ku je na ry - sun ku, zgod nie z po da nym wzo rem. l Man da le. l Ob ry so wy wa nie sza blo nów. Ćwi cze nia kon tro li nad wy ko ny wa - niem ru chu w od twa rza niu sym bo li gra ficz nych: l Kre śle nie kształ tów li te ro po dob nych. l Wo dze nie ołów kiem po za ry sach kształ - tów li te ro po dob nych i geo me trycz nych, po li nach ła ma nych i fa li stych o ró żnych kie run kach. l Ry so wa nie z pa mię ci okre ślo nych fi - gur, np. ko ła, kwa dra tu. 13 Za ba wy roz wi ja ją ce umie jęt ność ry so wa nia znaj dzie czy tel nik w opra co wa niu C. Ro se, G. Dry den, Za - ba wy fun da men tal ne 2. Za ba wy roz wi ja ją ce wra żli wość ar ty stycz ną od 2 do 6 ro ku, Gdańsk 2006, s. 24 29. 59

l Uzu peł nia nie ele men tów twa rzy czło - wie ka przed sta wio ne go na plan szy. l Od twa rza nie z pa mię ci wcze śniej wi - dzia nych wzo rów. War to, aby na uczy ciel sko rzy stał z pro - po zy cji me to dy do bre go star tu M. Bog da - no wicz. Mo dy fi ka cje MDS na wza jem się uzu peł nia ją, po cząt ko wo na ma te ria le nie li te ro wym, a na stęp nie na ma te ria le obej mu ją litery drukowane i pisane 14. Kil ka wa żnych uwag dla ro dzi ców i na uczy cie li dzie ci nie zręcz nych ma nu al nie 15 : Od po cząt ku ćwi czeń zwra ca my uwa gę na to, by dziec ko mia ło pra wi dło wo usta - wio ną rę kę i pra wi dło wo trzy ma ło ołó - wek, kred kę, pę dze lek. Na rzę dzie pi sar skie po win no trzy mać pal ca mi wska zu ją cym i kciu kiem w od le gło ści 2 3 cm od pi szą - ce go koń ca, opie ra jąc jed no cze śnie o zgię - ty pa lec środ ko wy. Gór na część ołów ka opie ra się o dłoń mię dzy pal ca mi wska zu - ją cym i kciu kiem. Dłoń i przed ra mię po - win ny być opar te o stół i znaj do wać się w jed nej li nii. Rys. 18. Pra wi dło wy spo sób trzy ma nia ołów ka W przy pad ku nie pra wi dło we go spo so - bu trzy ma nia na rzę dzia gra ficz ne go pod - czas ry so wa nia lub gdy dziec ko nie po tra - fi swo bod nie kon tro lo wać si ły chwy tu i na ci sku na na rzę dzie pro po nu je się uży - cie dwóch ty pów na sa dek: do ry so wa nia i do pi sa nia. l Dzie ci wy ka zu ją ce nad mier ne na pię cie mię śnio we po win ny po słu gi wać się mięk kim na rzę dziem, dzie ci u któ rych na pię cie mię śnio we jest za ma łe po - win ny po słu gi wać się na rzę dzia mi wy - ma ga ją cy mi sil ne go na ci sku, gdyż ce - lem na szym jest zwięk sze nie na pię cia i wzmoc nie nie na ci sku. l Pod czas ćwi czeń wspo ma ga ją cych spraw ność ma nu al ną po win na być obec na oso ba do ro sła zwra ca ją ca uwa - gę na wła ści wy spo sób dzia ła nia i do - kład ność ich wy ko ny wa nia. l Po wo dze nie ćwi czeń z za kre su wy ci na - nia no życz ka mi w du żej mie rze za le ży od ja ko ści no ży czek. l Czas trwa nia jed ne go ćwi cze nia nie po wi nien prze kra czać 10 mi nut. l Wska za ne jest, aby dziec ko nie spraw - ne ma nu al nie mo gło przy naj mniej trzy ra zy w ty go dniu wy ko ny wać któ reś z ćwi czeń gra ficz nych. Czę ste po wta - rza nie czyn no ści wy twa rza na wy ki i utrwa la do pie ro co zdo by te umie jęt - no ści. l Na le ży mieć świa do mość, że udział dzie ci sze ścio let nich, nie spraw nych ma nu al nie w za ję ciach pla stycz nych wią że się z utrwa le niem nie ko rzyst - nych na wy ków jak rów nież pra cą w na pię ciu i szu ka niem uni ków. Sze - ścio lat ki oce nia ją bo wiem swo je mo - żli wo ści i swo je wy two ry. l Ćwi cze nia wspie ra ją ce spraw ność ma - nu al ną po win ny sta no wić po zy tyw ne prze ży cia emo cjo nal ne oraz uj ście dla ak tyw no ści twór czej. n 14 Wer sje i pro gra my me to dy do bre go star tu: 1. Ła twe wzo ry i pio sen ki (dla dzie ci od 2 5 r. ż); 2. Wzo ry li - te ro po dob ne i pio sen ki/wier szy ki (dla dzie ci od 5 7 r. ż); 3. Li te ry/cy fry i pio sen ki/wier szy ki (dla dzie ci 6-, 10-let nich). 15 Za da nia, któ re mo gą speł niać ro lę ćwi czeń uspraw nia ją cych mo to ry kę ma nu al ną oraz do dat ko we uwa gi ogól ne znaj dzie czy tel nik w po zy cji H. Nar tow skiej, Ró żni ce in dy wi du al ne czy za bu rze nia roz wo ju dziec ka przed szkol ne go, War sza wa 1980. 60