ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE/ ANNALS OF PSYCHOLOGY 2013, XVI, 3, 487-512 KATARZYNA SKRZYPISKA KAROL KARASIEWICZ Uniwersytet Gdaski Instytut Psychologii 1 GRANICE DUCHOWOCI PERSPEKTYWA DRUGA KWESTIONARIUSZ SFERY DUCHOWEJ* Badanie duchowej sfery człowieka nastrcza wiele problemów metodologicznych. Do tej pory znacznie łatwiej było bada religijno majc wicej jednoznacznych, udokumentowanych wskaników behawioralnych. Mimo to badacze podejmuj próby empirycznego ujcia fenomenu duchowoci. Artykuł stanowi opis procesu konstruowania oraz parametrów Kwestionariusza Sfery Duchowoci (KSD), który powstał w rezultacie przeprowadzenia trzyletnich bada kobiet i mczyzn (N = 1381). Wyniki uzyskane za pomoc KSD ujawniaj oczekiwane, pozytywne korelacje z uznanymi miarami zjawisk pokrewnych religijnoci, otwartoci na dowiadczenia itd., co moe wiadczy o duej trafnoci narzdzia. Metoda okazała si narzdziem stabilnym czasowo oraz rzetelnym, majcym cztery wizki charakteryzujce: (1) Stan Sfery Duchowej, (2) Dynamik Sfery Duchowej, (3) Aduchowo oraz (4) Brak Relacji z Sił Wysz. KSD stanowi efektywne rozwizanie pomiarowe, zwłaszcza dla osób dorosłych (powyej 30 roku ycia). W połczeniu z metodami funkcjonujcymi w nauce dopełnia obrazu duchowoci opisem jakociowym. Słowa kluczowe: duchowo, pomiar duchowoci, osobowo, postawa. KATARZYNA SKRZYPISKA Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdaski; ul. Bayskiego 4, 80-925 Gdask; e-mail: psyks@univ.gda.pl KAROL KARASIEWICZ Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdaski; ul. Bayskiego 4, 80-925 Gdask; e-mail: psykk@ug.edu.pl * Zaprezentowane badania zostały czciowo sfinansowane z grantu BW 7411-5-0629-0, przyznanego dr Katarzynie Skrzypiskiej. Bardzo dzikujemy naszym magistrantom i słuchaczom seminarium kursowego w latach 2010-2011 za pomoc w zbieraniu danych.
488 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ WPROWADZENIE W sytuacji dynamicznie zmieniajcej si wokół nas rzeczywistoci pojcie sfery duchowej człowieka jest trudne do uchwycenia. Kiedy wizano je wyłcznie z poszukiwaniem sacrum w sensie religijnym. Dzisiaj badacze wychodz poza dotychczasowe ramy i ujmuj duchowo znacznie szerzej, włczajc w jej pojcie rónorodne formy w postaci relacji interpersonalnych, wartoci moralnych (Oliynichuk i Popielski, 2008) czy nawet estetycznych dozna, wynikajcych zarówno z aktu twórczego, jak i procesu odbioru sztuki (Skrzypiska, 2012a). Przy czym skrystalizowały si równie kierunki empiryczne, gdzie duchowo widziana jest jako wymiar osobowoci (Piedmont, 1999, 2001, 2005; MacDonald, 2000), schemat poznawczy (McIntosh, 1995; Guthrie, 2001) lub wizki schematów (Ozorak, 1997) czy te jest ujmowan w kategoriach postawy wobec ycia (Skrzypiska, 2012), wskazujc konkretne jej komponenty (np. Saucier, 2000; Socha, 2000; Trzebiska, 2008). W zalenoci od przyjtej perspektywy teoretycznej powstaj przystajce do niej metody empiryczne do badania duchowoci. Na wiecie funkcjonuje wiele kwestionariuszy do badania religijnoci (por. Grzymała-Moszczyska, 2004; Hill, 2005; Hood, Hill i Spilka, 2009; Jarosz, 2011), i one przewaaj w stosunku do miar duchowoci (Hill, 2005). Dopiero w latach dziewidziesitych i po roku 2000 nastpił wzrost liczby metod uwzgldniajcych t czwart, po fizycznej, psychicznej i społecznej, sfer człowieka. Generalnie funkcjonujce kwestionariusze mona podzieli za Hillem (2005) dwojako na dokonujce pomiaru duchowoci w aspekcie: (1) dyspozycji, oraz (2) funkcjonalnym. Do pierwszej grupy zalicza si cztery kategorie: (1) skale dokonujce ogólnego pomiaru duchowoci (np. Mysticism Hooda z 1975 r.; Spiritual Transcendence Scale Piedmonta z 1999 r.), (2) mierzce duchowe zaangaowanie (np. Religious Commitment Scale Pfeifera i Waelty ego z 1995 r.), (3) eksplorujce duchowy rozwój (np. Faith Development Interview Guide Fowlera z 1981 r.; Spiritual Assesment Inventory Halla i Edwarda z 1996 r.), (4) poszukujce duchowej historii (np. The Spiritual History Maugansa z 1996 r.; Spiritual History Scale Haysa, Meadora, Brancha i George a z 2001 r.). Grupa druga zawiera a osiem kategorii: (1) skale szacujce duchowe, społeczne zaangaowanie (np. Religious Involvement Inventory Hilty ego i Morgana z 1985 r.), (2) metody dokonujce pomiaru prywatnych duchowych praktyk (np. Buddhist Beliefs and Practices Scale Emavardhana i Tori z 1997 r.), (3) kwestionariusze mierzce duchowe wsparcie (np. Religious Support Scale Fiala, Bjorcka i Gorsucha z 2002 r.), (4) skale sprawdzajce duchowe radzenie sobie (Religious
GRANICE DUCHOWOCI 489 Coping Scale Pargamenta, Koeniga i Pereza z 2000 r.), (5) okrelajce duchowe wierzenia i wartoci (np. Spirituals Belief Scale Schalera z 1996 r.), (6) skale badajce sił motywacyjn duchowoci (np. Quest Scale Batsona, Schoenrade i Ventisa z 1993 r.), (7) duchowe techniki regulacji i pojednania w zwizkach interpersonalnych (np. Tendency to Forgive Measure Browna z 2003 r.), (8) skale mierzce duchowe dowiadczenia (np. Daily Spirituals Experiences Scale Underwooda z 1999 r.). Powyszy przegld wydaje si stosunkowo bogaty w porównaniu z polskim rynkiem psychologicznych bada duchowoci. Wród metod istniej take liczne adaptacje, które mog porednio posłuy do pomiaru duchowoci na próbie polskiej. Porednio gdy przede wszystkim słu do badania relacji z Bogiem, która jest wymiarem centralnym i niezbdnym w przypadku religijnoci (por. Krok, 2009b). Dlatego autorzy artykułu przyjmuj istotne załoenie dotyczce relacji pomidzy duchowoci a religijno- ci jako konstruktów/zbiorów majcych cz wspóln, ale take czci osobne. Poszukiwanie sacrum, odnoszenie si do Boga stanowiłoby zatem wspólny mianownik obu fenomenów, cho w rzeczywistoci mog zaistnie sytuacje, w których brakuje budowania relacji z sił wysz (np. traktowanie duchowoci wyłcznie jako specyficznego, indywidualnego sposobu ycia lub rozumienie religijnoci wyłcznie w kategoriach formalnego rytuału jako religijnoci zewntrznej) 1. Przykładem skal adaptowanych, mierzcych cz wspóln zjawiska duchowoci i religijnoci, byłyby zatem: (1) polska adaptacja Skali Przeywanych Relacji do Boga Hutsebauta, przeprowadzona przez liwaka i Bartczuka (2011); (2) adaptacja Skali Emocji do Boga Hubera, wykonana przez Zarzyck i Bartczuka (2011); (3) adaptacja kwestionariusza ASPIRES Piedmonta w opracowaniu Piotrowskiego, Skrzypiskiej i emojtel-piotrowskiej (Skala Transcendencji). Jednak jak wynika z doniesie badawczych, nic nie zastpi metod, które powstały na rodzimym gruncie (por. Grzymała-Moszczyska, 2012). Jako przykład posłuy tu moe znana metoda Heszen-Niejodek i Gruszczyskiej (2004) Kwestionariusz Samoopisu, zawierajca trzy skale: Postawa Religijna, Harmonia, Wraliwo Etyczna. Narzdzie to ma bardzo dobre parametry ( Cronbacha = 0,91 w badaniach walidacyjnych autorki, za w innych badaniach, prowadzonych przez rónych autorów, dochodzi nawet do 0,94; por. Krok, 2009a; Skrzypiska i Chudzik, 2012). Podobnie satysfakcjonujco wypadaj parametry dopasowania modelu (indeks RMSEA = 0,06; wskaniki GFI = 0,915, AGFI = = 0,894, CFI = 0,937, TLI = 0,904) (Heszen-Niejodek [b. r.]. Jednak jak mona 1 Problem relacji pojcia duchowoci i religijnoci został osobno opisany w literaturze (Zinnbauer i Pargament, 2005; Hood, Hill i Spilka, 2009; Krok, 2009b; Schnell, 2012; Skrzypiska, 2012b). Ramy niniejszego artykułu pozwalaj jedynie zasygnalizowa problem.
490 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ zauway na podstawie nazw skal Kwestionariusz Samoopisu nie wyczerpuje wszystkich aspektów treciowych czy formalnych zjawiska duchowoci. Kolejn ciekaw propozycj pomiaru centralnego elementu religijnoci a zarazem nawizujcego do duchowoci, stanowi Skala Personalnej Relacji do Boga autorstwa Jarosza (2003, 2011), która opiera si na załoeniach modelu relacyjnego (por. Huber za: Jarosz, 2011). Punktem wyjciowym podstaw teoretycznych metody jest oparcie si na czterech, wzgldnie niezalenych bipolarnych kontinuach relacji z Bogiem: (1) dialogiczna monologowa, (2) wzajemna jednostronna, (3) bezporednia porednia, oraz (4) zaktualizowana niezaktualizowana. Warto współczynnika Cronbacha w ten sposób utworzonych skal waha si midzy 0,79 a 0,95. Pozostałe parametry skali równie osigaj satysfakcjonujcy poziom (np. wskaniki dobroci dopasowania RMSEA = 0,069, CFI = 0,918). Skala Personalnej Relacji do Boga odnosi si szczególnie do osobistego wymiaru duchowoci, jakim jest relacja z Absolutem. Wydobywa rdze duchowego ycia, cho take nie moe dokona opisu całej sfery duchowoci. Innym przykładem podejcia do badania czwartego obok fizycznego, społecznego i psychicznego wymiaru człowieka jest Skala Transcendencji Duchowej (Piotrowski, Skrzypiska i emojtel-piotrowska, 2012), której inspiracj była teoria Piedmonta, zakładajca istnienie duchowoci jako indywidualnej wewntrznej motywacji do odnalezienia sensu istnienia i umiejscowienia siebie w szerszym ontologicznie kontekcie z powodu wiadomoci własnej mierci (Piedmont, 1999, s. 988). Dwie uzyskane z kwestionariusza podskale Otwartoci Duchowej ( = 0,8) oraz Transcendencji Właciwej ( = 0,89) powstały jako odpowied na propozycj kwestionariusza ASPIRES Piedmonta (2010). Transcendencja z pewnoci stanowi istotny element budowania duchowoci, jednak nie wystarcza, by dokładnie opisa jej natur. Wydaje si zatem, e posługiwanie si kilkoma skalami jednoczenie mogłoby da pełniejszy obraz duchowej sfery człowieka. Jednak poród wymienionych metod brakuje podejcia stricte empirycznego, bazujcego na wypowiedziach wikszej liczby badanych, sigajcego bezporednio do poznawczej reprezentacji rozumienia i afektywnego ujmowania przez podmiot zjawiska, jakim jest duchowo.
GRANICE DUCHOWOCI PODSTAWY TEORETYCZNE I EMPIRYCZNE KWESTIONARIUSZA 491 Dlaczego istnieje potrzeba budowania nowych metod do pomiaru duchowoci? (1) Duchowo, czsto niedoceniana sfera psychiczna człowieka, zdaje si mie duy wpływ na procesy motywacyjne i działaniowe (Heszen-Niejodek i Gruszczyska, 2004; Krok, 2009a), na planowanie i realizacj planów (Emmons, 1999) czy na zdrowie i dobrostan jednostki (Emmons, 1999; Koenig, McCullough i Larson, 2001, Koenig, 2008; Skrzypiska i Romankiewicz, 2012; Skrzypiska i Chudzik, 2012). Nawet stare przysłowie wiara czyni cuda odzwierciedla prost mdro: poza wolicjonalnym i motywacyjnym aspektem mobilizacji do przemiany stanu faktycznego zawiera pojcie wiary, cile zwizane ze sfer duchowoci, wskazujc te na wewntrzn sił, jak dysponuje człowiek. (2) Do tej pory istniała dysproporcja midzy objtoci wolumenów powiconych duchowoci oraz religijnoci. Swoisty paradoks ujawnia Zwierdyski (2010) zauwaajc, e religijno jest przedmiotem monumentalnych dzieł i opracowa encyklopedycznych, w których duchowo jest tylko jednym spo- ród tysicy powizanych z religi haseł (s. 83). To tak jakby w krgu zainteresowa badaczy znajdował si skutek zjawiska, bez jego przyczyny psychologicznej: indywidualnej potrzeby poszukiwania sensu ycia, celu i potrzeby transcendencji wypływajcej z duchowej sfery (według Frankla trzeciego istotnego wymiaru funkcjonowania człowieka, obok somatycznego i psychospołecznego; Frankl, 1978). Dlatego te najpierw budowano metody do pomiaru religijnoci znacznie łatwiej uj j empirycznie, choby ze wzgldu na behawioralne kryterium. A przecie powszechnie wiadomo, e ludy pierwotne budowały swe religie na bazie wierze wynikajcych z potrzeby odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne. Najpierw pojawiał si podmiot lub przedmiot wierze, a potem konstruowano wokół niego system rytuałów, budowano hierarchi społecznoci, przypisywano role i zadania poszczególnym członkom wspólnoty, w tym wyrónionym kapłanom. Oczywicie z historycznego (nie psychologicznego czy ontogenetycznego) punktu widzenia mona odwrotnie interpretowa opisan genez. (3) Jak słusznie zauwaa Grzymała-Moszczyska (2004), metody stosowane w psychologii religii w wikszoci powstały w Stanach Zjednoczonych, gdzie słu do badania wiernych kociołów protestanckich. Bezkrytyczna adaptacja
492 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ takich narzdzi i pomijanie zmiennych kulturowych mogłoby w powany sposób obarczy błdami metodologicznymi nawet najlepsze doniesienia badawcze. (4) Na rynku naukowym funkcjonuj metody do ilociowego pomiaru treciowych składników duchowoci. Nie ma natomiast kwestionariuszy, które zweryfikowałyby jakociow stron duchowoci na przykład stan i dynamik. A włanie one, przy badaniach longitudinalnych czy diagnostycznych, wniosłyby niezbdne informacje na temat mechanizmów motywacyjnych respondentów/ pacjentów, a take stanowiłyby dodatkow informacj do danych treciowych. Jednak jak mona stwierdzi na podstawie przegldu literatury nie jest łatwo zbudowa rzetelne narzdzie do badania duchowoci. Trudno skonstruowania uniwersalnej metody zawiera si w kilku argumentach: (1) Brakuje uniwersalnej definicji duchowoci, której operacjonalizacja nie nastrczałaby trudnoci (por. Paloutzian i Park, 2005; Róycka i Skrzypiska, 2011). (2) Istnieje mnogo teorii o rónym zasigu; czsto wydaje si, e dana metoda została opracowana na podstawie jednej tylko teorii. Staje si zatem bezuyteczna przy jakiejkolwiek zmianie kontekstu teoretycznego. (3) Podstawowa trudno metodologiczna wie si te ze sposobem pomiaru duchowoci: trudno j bada jako wiedz deklaratywn metod typu papier-ołówek. Zawsze naley wzi pod uwag zjawisko inklinacji pozytywnej badanych czy mylenie yczeniowe. Z kolei dane pochodzce z monitoringu klinicznego (PET, SPECT) nie daj pełnej informacji o treci duchowych przey. Mog jedynie wskaza na obszary zwizane z jej aktywizacj oraz emocje jej towarzyszce. Dla podjcia si zadania konstruowania narzdzia do pomiaru sfery duchowej niezbdne staje si rozrónienie jej od samej religijnoci. Propozycja przyjta w niniejszym artykule zakłada, e duchowo i religijno s wzgldnie niezalenymi zjawiskami, cho majcymi pewne wspólne elementy (Skrzypiska, 2002; Saucier i Skrzypiska, 2006). Opisan relacj mona umownie przedstawi za pomoc dwóch zbiorów zawierajcych cz wspóln, któr mona okreli jako duchow religijno (bd religijn duchowo). Wymaga to sprecyzowania jasnych definicji obu zjawisk, by unikn nieporozumie metodologicznych. Zwykle proces ten rozpoczyna si poszukiwaniami stosownej teorii. Jednak w podejciu empirycznym tutaj zastosowanym mona zapyta respondentów wprost o to, co sdz na temat danego zjawiska. Wybór metody indukcyjnej przy konstruowaniu kwestionariusza został podyktowany kilkoma argumentami. Po pierwsze, przy tak trudnej definicyjnie sytuacji badanie eksploracyjne pomaga wykry nowe wymiary zachowania, nieuj-
GRANICE DUCHOWOCI 493 mowane przez modele teoretyczne (por. Zawadzki, 2006). Po drugie, mona uzyska znacznie pełniejszy obraz danego zjawiska zwizanego z osobowoci (a zakładamy, e duchowo tak natur ma). W ten sposób unika si błdu niedoreprezentowania i nadreprezentowania opisu badanego fenomenu. Po trzecie, jak podkrela Zawadzki (tame), zanika problem klasyfikacji wertykalnej cech, bo metoda gwarantuje poszukiwanie głównych wymiarów (ródłowych cech). Jednak najwaniejsz zalet podejcia indukcyjnego jest moliwo powstania oszczdnego, ale i dokładnego opisu efektu empirycznych eksploracji. Duchowo w ujciu psychologicznym stanowi na tyle obszerne zjawisko o wielu obliczach, e nie powinno si bardziej komplikowa metodologii bada. Oczywicie jak kada inna take i ta metoda ma swoje wady. Brak podstaw teoretycznych moe bowiem powodowa uzyskanie wieloznacznego rozwizania strukturalnego, obcionego w znacznym stopniu przypadkowoci. Ten problem mona jednak omin poprzez powtarzanie kolejnych prób i porównywanie ich ze sob, wykazujc w ten sposób stopie stabilnoci struktury wskaników. Dodatkow drog, uwzgldnion w niniejszym artykule, jest zastosowanie innych kwestionariuszy w celu dokonania oceny trafnoci tworzonego narzdzia. W prezentowanym tutaj badaniu oparto si na podstawowym załoeniu mówicym o tym, e duchowo jest dana człowiekowi immanentnie. Jej pochodzenie tkwi głboko korzeniami w biologicznych podstawach funkcjonowania człowieka (por. Zohar i Marshall, 2001; Bering, 2010). Fizykalnie nigdy nie stwierdzono, eby jaka konkretna struktura mózgu była specyficznym siedliskiem duchowoci. Natomiast prace badaczy wskazuj na tzw. punkt Boga, le- cy na styku ciemieniowo-skroniowym (Zohar i Marshall, 2001), szczególnie aktywizujcy si w momentach modlitwy, medytacji czy wzbudzania wizerunku Boga. Z kolei ciekawa polemika Beringa (2010) doprowadza do wniosku o istnieniu instynktu Boga zapewniajcego nam denie do poszukiwania sensu działania. Według autora umysł egzystencjalny to powstały na podłou biologicznym ogólny system wyjaniajcy, umoliwiajcy postrzeganie przez ludzi sensu w pewnych zdarzeniach yciowych. Z tego wynika, e domena egzystencjalna, obok domeny fizycznej, społecznej i biologicznej, pomaga wyjania człowiekowi natur wiata i zdarze. Bering jest jednak daleki od wyjanie tych zjawisk w kategoriach duchowoci. Z kolei obszerna polemika na temat biologicznych podstaw duchowoci została szeroko zaprezentowana w jednym z najwaniejszych podrczników Hooda, Hilla i Spilki (2009), którzy człowieka wrcz nazywaj zwierzciem religijnym. Drugie z załoe opiera si na pojmowaniu duchowoci jako wielowymiarowego konstruktu, zawierajcego zespół dowiadczeniowych, poznawczych, emo-
494 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ cjonalnych, fizjologicznych, behawioralnych i społecznych elementów (por. Pyysiäinen, 2001; Saucier i Skrzypiska, 2006; Trzebiska, 2008; Skrzypiska, 2012a). Jej złoono wynika m.in. z wielowiekowych dowiadcze transmisji midzypokoleniowej oraz osobistej refleksji opartej na procesie poszukiwania sensu ycia, moliwym dziki transgresyjnej naturze człowieka (por. Kozielecki, 2007). Z powyszych załoe wynika trzecie okrelajce duchowo jako wymiar osobowoci (Piedmont, 1999; MacDonald, 2000; Skrzypiska, 2005). Poprzez biologicznie ukonstytuowane mechanizmy, obok fizycznej i społecznej sfery yciowej człowieka, kształtuje si sfera duchowa jako odpowied na poszukiwanie sensu egzystencji (por. Frankl, 1978; Bering, 2010). Takie rozumienie duchowoci godzi po czci ze sob wtki genotypiczne i fenotypiczne jako majce swój udział w kształtowaniu si człowieka-podmiotu. Osobowo bowiem kształtuje si w procesie socjalizacji w cigu ycia jednostki na bazie wrodzonych cech temperamentalnych, stanowic kanw dla funkcjonowania duchowej sfery. Powysze załoenia stanowi teoretyczn podstaw projektu skonstruowania narzdzia do badania zjawiska duchowoci w celu pełniejszego zrozumienia jego natury. Podstawowe pytanie badawcze brzmi zatem: czy duchowo moemy ujmowa w kategorii wymiaru osobowoci? PROCEDURA Proces konstruowania Kwestionariusza Sfery Duchowej (KSD) Badania pilotaowe prowadzone we wstpnej czci projektu w całoci zostały opublikowane w pierwszym numerze Roczników Psychologicznych w 2012 roku. Poniewa opis ich procedury i wyniki zajłyby tutaj znaczn cz treci, a do tego stałyby si powtórzeniem, dlatego te w niniejszym artykule przedstawimy jedynie streszczenie wniosków tam przedstawionych i głównie drug cz bada konstrukcyjnych nad KSD, poprzedzajc j krótkim wstpem. Osoby badane i procedura w pilotau W badaniu pilotaowym, słucym do zebrania materiału leksykalnego, wziło udział 200 osób (wiek: M = 22,69, SD = 3,78) z kilku kierunków Uniwer-
GRANICE DUCHOWOCI 495 sytetu Gdaskiego, Politechniki Gdaskiej, Akademii Muzycznej i Akademii Sztuk Piknych: studenci z Wydziału Filologiczno-Historycznego UG (filologia angielska, N = 97), studenci Wydziału Matematycznego UG i PG (informatyka i matematyka, N = 76) oraz studenci kierunków artystycznych (Akademia Muzyczna oraz Akademia Sztuk Piknych, N = 27) (Skrzypiska, 2012). W póniejszym etapie wykorzystano równie tre wypowiedzi duchownych zakonników i sióstr wyznania katolickiego (N = 35), którzy zastrzegli sobie nieujawnianie konkretnej afiliacji. Taki dobór próby podyktowany był uzyskaniem jak najpełniejszego obrazu rozumienia pojcia duchowoci, z uwzgldnieniem rónych zainteresowa i cieek yciowych. Badanie typu papier ołówek miało charakter otwartych pyta i polecenia. W celu wprowadzenia w problematyk duchowoci podano nastpujc instrukcj: Niniejsze badania dotycz zjawiska duchowoci. Zapewne kady z Was zastanawiał si kiedy, czym jest duchowo, jak si przejawia i do czego prowadzi. Bardzo prosz o uwane przeczytanie pyta z kartki, zastanowienie si i odpowiedzenie na nie w sposób zwizły i konkretny. Prosz pamita o zaznaczeniu płci i podaniu wieku. Nastpnie badani otrzymali na kartce po dwa pytania i jedno polecenie z dodatkow instrukcj: Bardzo prosz krótko odpowiedzie na ponisze dwa pytania i jedn charakterystyk. Prosz stara si uywa zwizłych zda, równowaników zda bd krótkich haseł. Dzikuj. 1) Czym jest duchowo w ogólnym rozumieniu? 2) Czym jest duchowo dla Ciebie? 3) Scharakteryzuj duchowe denia. Badanie trwało od minuty do kilkunastu minut, w zalenoci od potrzeb respondentów. Z badania pilotaowego uzyskano wstpn pul 322 twierdze, które zostały sklasyfikowane na podstawie wypowiedzi badanych przez cztery niezalene osoby zajmujce si problematyk psychologii osobowoci, duchowoci oraz metodologi do piciu kategorii (1) przejawiajce aspekt emocjonalny, (2) poznawczy, (3) behawioralny, (4) relacji interpersonalnych i (5) dowiadczania. Nastpnie materiał leksykalny poddano procedurze selekcyjnej, usuwajc pozycje niezrozumiałe pod wzgldem jzykowym, zawiłe lub niepoprawne gramatycznie, pozostawiajc 110 pozycji. Zastosowana dalsza procedura statystyczna zweryfikowała jednak tak sformułowane załoenie. W dalszej kolejnoci zbadano moc dyskryminacyjn pozostałych pozycji i odrzucono te, dla których wskaniki były najmniej zadowalajce korelacja z wynikiem ogólnym własnej skali była nisza od 0,4 (w ten sposób odrzucono 26 pozycji) lub korelacja z wicej
496 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ ni jedn skal przekraczała 0,4 (w ten sposób odrzucone zostały kolejne 32 pozycje). W ostatecznej wersji kwestionariusza, poddanej dalszym testom statystycznym, znalazły si 52 pozycje o wartoci korelacyjnego wskanika mocy dyskryminacyjnej powyej 0,4, charakteryzuje si rozkładem wyników w populacji zblionym do normalnego. Badanie to pozwoliło na oszacowanie wstpnych wartoci psychometrycznych skali KSD rzetelnoci oraz trafnoci treciowej i czynnikowej. Przeprowadzona analiza rzetelnoci wskazała, e skala KSD jest wewntrznie spójna ( Cronbacha 0,69 dla skali Dynamika do 0,89 dla wizki Brak Relacji), a jednoczenie charakteryzuje si zadowalajcym błdem standardowym pomiaru (od 0,2 dla skali Aduchowo do 0,5 pkt. dla wyniku wizki Dynamika). Analiza trafnoci wskazała, e wynik pomiaru skal KSD mona tłumaczy w około 58% poprzez struktur czterech wizek pozycji kwestionariusza wyodrbnionych poprzez hierarchiczn analiz skupie. Analiza ta pozwoliła wyróni wizki o zblionej strukturze treciowej, a wic zapewne reprezentujce spójne schematy poznawcze tworzce szersz wzgldem nich kategori duchowoci. Ostateczna budowa Kwestionariusza Kwestionariusz składa si z 52 pyta, na które odpowiedzi udzielane s w skali od 1 do 7 (1 stanowczo nie zgadzam si, 7 całkowicie zgadzam si). W poniszej interpretacji KSD stanowi analiz jakociow duchowoci, a wic umoliwia wyrónienie czterech jakoci/stanów zwizanych z duchowoci, zgodnie z kategoriami skupie: a) Wizka 1: Brak Relacji z Sił Wysz (postawa indyferentna wobec wiary w siły wysze: brak potrzeby wiary, dowiadczania i relacji z Bogiem/absolutem/sił wysz; brak potrzeby poszukiwania sacrum. Prawdopodobny indywidualizm, ateizm lub agnostycyzm). Przykład itemu: Nie mam potrzeby zblienia si do Boga (zob. Aneks). b) Wizka 2: Aduchowo (postawa majca cechy negatywnego zabarwienia wobec duchowych spraw. Krytyka przejawów duchowoci, przyziemne traktowanie rzeczywistoci. Wiara nie stanowi istotnego elementu ycia dla podmiotu, nie ma szczególnego znaczenia dla postpowania człowieka. Ewidentny brak potrzeby pracy nad sob i własnym rozwojem. Prawdopodobny hedonizm lub skrajny ateizm). Przykład itemu: Nie wiem, czym jest duchowo. c) Wizka 3: Stan Sfery Duchowej (pozytywna postawa wobec duchowej sfery. Wysoki stopie samowiadomoci oraz wiadomo osobistych przey
GRANICE DUCHOWOCI 497 duchowych. Wysoka wraliwo etyczna. Potrzeba samorealizacji oraz cigłego rozwoju. Czerpanie siły ze zjawisk duchowych). Przykład itemu: Modlitwa daje mi poczucie wewntrznego spełnienia. d) Wizka 4: Dynamika Sfery Duchowej (postawa wyraajca głbok duchowo oraz dynamiczne działania wynikajce z niej. Ekspresyjne przejawy wiary zmierzajce do samorealizacji podmiotu w postaci spełnienia potrzeby transcendencji. Denie do duchowego owiecenia. ywa praktyka duchowa, czsto połczona z doznaniami szczytowymi). Przykład itemu: Poszukiwanie Boga jest celem mojego ycia. Analiza rzetelnoci wskazała, e kada z wyrónionych wizek okazała si rzeteln (precyzyjn i wewntrznie spójn) miar mierzonego konstruktu. Wskaniki Cronbacha zostały oszacowane na licznej próbie pochodzcej z populacji generalnej i okazały si zadowalajce zarówno w odniesieniu do pomiaru duchowoci kobiet, jak i mczyzn czy osób z wykształceniem wyszym i rednim. KSD składa si z pozycji, które pod wzgldem treciowym zawieraj zarówno poznawcze, emocjonalne/dowiadczeniowe, jak i behawioralne składniki duchowoci. W procesie interpretacji, KSD stanowi analiz jakociow duchowoci, a wic umoliwia wyrónienie czterech jakoci/stanów zwizanych z duchowoci. Dwa z nich maj warto pozytywn (Stan Sfery Duchowej oraz Dynamika Sfery Duchowej), za pozostałe dwa negatywn (Brak Relacji z Sił Wysz oraz Aduchowo). W dalszej procedurze przystpiono do weryfikacji trafnoci Kwestionariusza Sfery Duchowej na losowej próbie N = 1381 kobiet i mczyzn, stosujc tradycyjne techniki typu papier-ołówek oraz drog internetow. Wybór obu tych cie- ek został podyktowany wakimi argumentami: chodziło o to, by uzyska jak najliczniejsz oraz zrónicowan prób. Dziki zastosowaniu obu podej uniknito eliminacji osób majcych problem z dostpem do komputera, a jednocze- nie dotarto do badanych posługujcych si wyłcznie nim. Ze wzgldu na fakt, i badania pilotaowe nad konstrukcj skali KSD objły stosunkowo niewielk i jednorodn prób walidacyjn, konieczna była dalsza praca nad weryfikacj własnoci psychometrycznych narzdzia i jego wartoci dla pomiaru duchowoci w próbach o rónych charakterystykach demograficznych i o rónych orientacjach religijnych. Std te w kolejnym kroku podjto prób oszacowania trafnoci czynnikowej oraz kryterialnej i zbienej, a take rzetelnoci w bardzo zrónicowanej populacji.
498 Uczestnicy badania KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ W badaniu udział wziło 1381 osób w tym 42,3% (N = 584) kobiet. Wród respondentów 56,7% (N = 783) stanowiły osoby w wieku do 30 lat. Znaczca wikszo (45,4%, N = 627) osób badanych miała wykształcenie wysze, osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym było jedynie 11,3% (N = 156) ogółu liczebnoci próby. Osoby badane były rekrutowane metod kuli nienej, poczwszy od grupy studentów uczestników seminarium magisterskiego z psychologii UG. Badania przeprowadzono za pomoc metody typu papierołówek (N = 244; 17,7% ogółu liczebnoci próby) oraz poprzez wypełnienie elektronicznego formularza zamieszczonego na stronie www. WYNIKI Trafno czynnikowa KSD Analiz trafnoci czynnikowej KSD przeprowadzono na podstawie wyników konfirmacyjnej analizy czynnikowej, wykonanej w AMOS 18. W dalszych krokach wykorzystano wyniki badania próby walidacyjnej N = 654, w tym 347 kobiet w wieku od 19 do 73 lat (M = 26,7; SD = 5,7) pochodzcych z populacji generalnej dorosłych Polaków. Analiza CFA przeprowadzona dla weryfikacji załoonej wczeniej struktury czynnikowej KSD z wykorzystaniem metody najwikszej wiarygodnoci przy załoeniu nieskorelowania reszt wskazała, e cztery czynniki opisujce wymiary duchowoci łcznie wyjaniaj 53% ogółu wariancji w obrbie 52 pozycji kwestionariusza, co jest wynikiem zadowalajcym. Równoczenie analiza ta potwierdziła wczeniejsze załoenie o wzajemnym istotnym skorelowaniu czterech czynników (wizek), gdzie korelacje te okazały si bardzo wysokie (od 0,48 dla korelacji midzy wizk 1 i 3, do korelacji 0,72 dla wizek 2 i 3). Tabela 1. Wskaniki globalnego dopasowania modelu do danych 2 df RMSEA p-close CFI Skorelowane wizki 7256,601 98 0,068 0,032 0,901 Wizki nieskorelowane 7304,832 104 0,079 0,001 0,987
GRANICE DUCHOWOCI 499 Wyniki analizy wskaników dopasowania modelu do danych dla obu załoe (skorelowania i nieskorelowania wizek) wskazały, e modele te róni si istotnie co do trafnoci (rónica 2 = 48,231; df = 8; p < 0,001), a jednoczenie wskaniki dopasowania RMSEA i CFI ujawniaj wyranie lepsze dopasowania modelu z załoonym skorelowaniem wizek (Tabela 1). Mona zatem przyj, e struktura KSD została satysfakcjonujco potwierdzona poprzez konfirmacyjn analiz czynnikow i mona uzna, e cztery czynniki wyrónione w KSD wyjaniaj w sposób zadowalajcy mierzony konstrukt duchowoci w populacji o zrónicowanej charakterystyce co do płci, wieku czy orientacji religijnej. Trafno zbiena W celu weryfikacji hipotezy o wysokiej trafnoci zbienej badanego konstruktu duchowoci przeprowadzono analiz korelacji midzy poszczególnymi czynnikami KSD w rónych grupach w zalenoci od płci i wieku. Wyniki prezentuj Tabele 2, 3 i 4. Tabela 2. Interkorelacje midzy czynnikami KSD w zalenoci od płci Pełna próba (N = 1381) Mczyni (N = 692) Kobiety (N = 584) Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan 1 1 1 Dynamika 0,53 1 0,49 1 0,69 1 Aduchowo -0,58-0,51 1-0,61-0,63 1-0,53-0,58 1 Brak Relacji -0,63-0,71 0,72 1-0,49-0,49 0,77 1-0,65-0,73 0,57 1 Wszystkie korelacje w tabeli s istotne z p < 0,001
500 Tabela 3. Interkorelacje midzy czynnikami KSD w zalenoci od wieku KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ Kobiety i mczyni do 30 lat (N = 783) Kobiety i mczyni (30 lat i wicej) (N = 481) Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan 1 1 Dynamika 0,31 1 0,80 1 Aduchowo -0,37-0,52 1-0,51-0,62 1 Brak Relacji -0,44-0,17 0,38 1-0,68-0,58 0,84 1 Wszystkie korelacje w tabeli s istotne z p < 0,001 Tabela 4. Porównanie interkorelacji wyników skal w zalenoci od płci i wieku Test Z-Fishera dla porówna interkorelacji w próbie mczyzn i kobiet Test Z-Fishera dla porówna interkorelacji w próbie osób młodszych i starszych Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Stan Dynamika Z = -5,537 p < 0,001 f = -0,312 Z = -13,814 p < 0,001 f = -0,778 Aduchowo Z = -2,109 p = 0,017 f = -0,119 Z = -1,402 p = 0,080 f = -0,079 Z = 3,095 p = 0,001 f = 0,174 Z = 2,639 p = 0,004 f = 0,149 Brak Relacji Z = 4,247 p < 0,001 f = 0,239 Z = 6,971 p < 0,001 f = 0,393 Z = 6,619 p < 0,001 f = 0,373 Z = 6,336 p < 0,001 f = 0,357 Z = 8,714 p < 0,001 f = 0,491 Z = -14,578 p < 0,001 f = -0,821 Wyniki analiz wskazuj, e niezalenie od płci czy wieku badanych osób skala KSD utrzymuje stosunkowo stał struktur wewntrznych współzaleno- ci. Skale pozytywnej duchowoci (Dynamika i Stan) utrzymuj wzajemn dodatni korelacj zarówno w populacji generalnej (r = 0,53), jak i w próbach o okrelonej płci (r = 0,49 wród mczyzn i r = 0,69 wród kobiet) i wieku
GRANICE DUCHOWOCI 501 (r = 0,31 dla osób do 30 lat i r = 0,80 dla osób starszych). Podobnie pozytywna korelacja niezalenie od płci (r = 0,77 dla mczyzn i r = 0,57 dla kobiet) czy wieku (r = 0,48 dla osób przed 30 rokiem ycia i r = 0,84 dla osób starszych) oraz w populacji generalnej (r = 0,72) istnieje midzy skalami wskazujcymi na negacj duchowoci (Aduchowo i Brak Relacji). Równie korelacje midzy obu wymiarami pozytywnym i negatywnym duchowoci s ujemne niezalenie od płci czy wieku. Sama struktura jest stała, tzn. analogiczne wskaniki korelacji midzy skalami zachowuj podobny znak niezalenie od płci czy wieku. Jednake w próbie osób do 30 roku ycia mona zauway znacznie słabsze (cho w tym samym kierunku) współzalenoci (wskaniki f wielkoci efektu o wartoci powyej 0,5 wiadcz o umiarkowanej lub znacznej wielkoci rónic). Takie porównania dla kobiet i mczyzn okazały si znaczco słabsze (wskaniki f poniej 0,5 oznaczaj mał cho nie trywialn wielko rónic). Mona zatem podejrzewa, e w populacji osób w okresie adolescencji i wczesnej dorosłoci duchowo jest prawdopodobnie konstruktem znacznie bardziej złoonym i lunym, modułowym ni w populacji osób starszych. Natomiast po 30 roku ycia duchowo staje si niejako monolityczna. W celu analizy trafnoci zbienej przeprowadzono analiz korelacji midzy wynikami KSD a wynikami skal do pomiaru podobnych konstruktów duchowoci religijnej (Heszen-Nejodek) i duchowoci (Piedmont). W zwizku z tym spodziewano si istotnych statystycznie i znaczcych dodatnich korelacji midzy wynikami skal Stanu i Dynamiki, natomiast korelacji ujemnych (istotnych statystycznie i ujemnych) midzy tymi narzdziami a skalami Aduchowoci i Braku Relacji z Sił Wysz poniewa skale te stanowi w pewien sposób zaprzeczenie duchowoci. Wyniki analizy korelacji przeprowadzonej oddzielnie w grupach o odmiennej płci i wieku przedstawia tabela 5. Tabela 5. Korelacje midzy wynikami KSD a skalami pokrewnymi Pełna próba (N = 1381) Mczyni (N = 692) Kobiety (N = 584) Kobiety i mczyni do 30 lat (N = 783) ASPIRES KS Kobiety i mczyni 30 lat i wicej (N = 481) ASPIRES KS ASPIRES ASPIRES ASPIRES KS KS KS T RS T RS T RS T RS T RS Stan 0,47 0,40 0,31 0,35 0,31 0,24 0,32 0,28 0,35 0,14 0,14 0,17 0,52 0,48 0,43 Dynamika 0,38 0,37 0,25 0,17 0,18 0,26 0,41 0,39 0,34 0,09 0,08 0,12 0,45 0,36 0,37 Aduchowo -0,12-0,07-0,24-0,06-0,08-0,13-0,19-0,21-0,28-0,13-0,11-0,21-0,38-0,28-0,22 Brak Relacji -0,19-0,23-0,30 0,02-0,03-0,34-0,13-0,05-0,32-0,03 0,01-0,07-0,37-0,24-0,39 *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001. ASPIRES (metoda Piedmonta): T transcendencja; RS Religious sentiments, KS Kwestionariusz Samoopisu Heszen-Niejodek i Gruszczyskiej.
502 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ Wyniki analizy zbienoci midzy poszczególnymi wizkami KSD a wynikami narzdzi do pomiaru duchowoci i religijnoci autorstwa Heszen-Niejodek i Gruszczyskiej (Kwestionariusz Samoopisu) (2004) oraz Piedmonta (ASPIRES) (2010) wskazuj na wysok ich zbieno niezalenie od płci i wieku (Tabela 5). Jedynie negacja duchowoci (Aduchowo i Brak Relacji) w populacji młodszych kobiet i mczyzn (do 30 lat) wydaje si znacznie słabsza (i nieistotna statystycznie) w porównaniu z pozostałymi grupami społecznymi. Moe to by kolejnym wynikiem wspierajcym tez, e duchowo w badanej populacji jest znacznie bardziej modułowa (zwarta, funkcjonalna) ni w pozostałych. Jednake w odniesieniu do kobiet i mczyzn oraz kobiet i mczyzn po 30 roku ycia wyniki s wysoce zadowalajce. Istnieje istotna statystycznie i umiarkowana (do silnej) korelacja midzy wynikami KSD i skali Piedmonta. Jednoczenie wyniki sugeruj, e KSD generalnie nieznacznie (na co wskazuje wskanik f wielkoci efektu, cho jest to rónica istotna statystycznie z p < 0,001) silniej koreluje ze skal Piedmonta ni ze skal Heszen-Niejodek i współautorów (zob. Tabele 5 i 6). Mona wic sdzi, e duchowo KSD jest zwizana z religijnoci w mniejszym stopniu ni z postaw duchow mierzon przez skal Piedmonta. Tabela 6. Wyniki testu Z Filona-Pearsona porównania siły korelacji skal KSD z wynikiem ASPIRES i KS Pełna próba (N = 1381) Z p f Stan 4,057 <0,001 0,21 Dynamika 5,159 <0,001 0,26 Aduchowo 4,548 <0,001-0,23 Brak Relacji 4,246 0,000-0,21 Zgodnie z koncepcj Piedmonta (2005, 2010) duchowo stanowi odrbny wymiar osobowoci poza tradycyjnie wyrónianymi picioma wymiarami opisywanymi w koncepcji Wielkiej Pitki (Costa i McCrae, 2003). Wyniki analiz przeprowadzonych przez Piedmonta (2010, s. 26) wskazuj, e osoba o wysokim poziomie duchowoci charakteryzuje si wysokim poziomem neurotycznoci i ugodowoci, jednake równie stosunkowo wysokim poziomem otwartoci na dowiadczenie.
GRANICE DUCHOWOCI 503 W analogiczny sposób została przeanalizowana zbieno wyników skali KSD z wynikami pomiaru piciu cech osobowoci w modelu NEO-FFI. Wyniki przeprowadzonych analiz przedstawia Tabela 7. Tabela 7. Korelacje midzy wynikami w skali KSD a wynikami w NEO-FFI Pełna próba (N = 1381) Neu Eks Otw Ugd Sum Stan 0,21*** -0,26*** 0,22*** 0,14*** 0,27*** Dynamika 0,18*** 0,24*** 0,13*** 0,10*** -0,09*** Aduchowo -0,05* -0,04 0,14*** 0,02 0,03 Brak Relacji -0,03 0,04 0,12*** -0,09*** -0,04 *p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,001 Tak jak oczekiwano, wyniki analizy wskazuj na istnienie istotnych statystycznie i stosunkowo znaczcych korelacji midzy skalami pozytywnej duchowoci (Stan i Dynamika) a czynnikami Wielkiej Pitki, jednake w odniesieniu do skal negatywnej duchowoci (Aduchowo i Brak Relacji) korelacje te s znacznie słabsze lub całkowicie zanikaj. Mona zatem sdzi, e o ile pozytywna duchowo moe by zwizana z osobowoci, o tyle duchowo negatywna w niewielkim stopniu. Co ciekawe, KSD wykazuje silniejsze pozytywne zwizki z otwartoci na dowiadczenie, ekstrawersj i negatywne z neurotycznoci ni ASPIRES. Rzetelno KSD Rzetelno KSD była mierzona poprzez analiz współczynników spójnoci wewntrznej Cronbacha i kompozycji oszacowanych na próbie N = 1381 oraz pomiar stabilnoci czasowej oszacowany na losowej próbie N = 203 osób. Wyniki przeprowadzonych analiz w podziale na płe i wiek prezentuje Tabela 8. Wyniki przeprowadzonej analizy spójnoci wewntrznej wskazuj na zadowalajc spójno poszczególnych wizek zarówno w populacji generalnej, jak i w populacji kobiet i mczyzn czy populacji osób po 30 roku ycia. Jedynie znaczco nisze s wskaniki zgodnoci wewntrznej wród badanych przed 30 rokiem ycia, co moe skutkowa nisz ni w pozostałych populacjach rzetelnoci i precyzj pomiaru skal KSD.
504 Tabela 8. KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ Wskaniki zgodnoci wewntrznej skal KSD w zalenoci od płci i wieku Stan Dynamika Aduchowo Brak Relacji Pełna próba (N = 1381) Mczyni (N = 692) Kobiety (N = 584) Kobiety i mczyni do 30 lat (N = 783) Kobiety i mczyni 30 lat i wicej (N = 481) Cronbacha 0,61 0,69 0,66 0,51 0,78 kompozycji 0,45 0,53 0,46 0,32 0,59 Cronbacha 0,68 0,74 0,72 0,59 0,81 kompozycji 0,43 0,47 0,40 0,37 0,66 Cronbacha 0,73 0,68 0,71 0,50 0,82 kompozycji 0,53 0,62 0,51 0,29 0,61 Cronbacha 0,75 0,81 0,76 0,53 0,89 kompozycji 0,52 0,49 0,53 0,39 0,64 Ostatni zastosowany test rzetelnoci to analiza stabilnoci czasowej przeprowadzona na losowej próbie w populacji generalnej. Badanie metod test-retest zostało wykonane w odstpie 6-8 tygodni midzy pomiarami. Wyniki analizy stabilnoci czasowej przedstawia tabela 9. Tabela 9. Wskaniki stabilnoci czasowej Pełna próba (N = 203) Mczyni (N = 77) Kobiety (N = 126) Kobiety i mczyni do 30 lat (N = 92) Kobiety i mczyni 30 lat i wicej (N = 105) Stan 0,79 0,73 0,59 0,43 0,73 Dynamika 0,83 0,69 0,49 0,51 0,81 Aduchowo 0,69 0,85 0,71 0,49 0,67 Brak Relacji 0,67 0,92 0,73 0,38 0,69 Powysza tabela przedstawia prawdziwe korelacje midzy czynnikami latentnymi Wyniki analizy wskazuj, e pomiar KSD wydaje si w znacznym stopniu stabilny czasowo w krótkim okresie, stosunkowo niezalenie od płci czy wieku. Wskaniki stabilnoci czasowej s wysokie w populacji generalnej, jak i w odniesieniu do obu płci. Jedynym wyjtkiem jest próba osób w wieku do 30 lat, u których wskaniki stabilnoci czasowej (cho istotne statystycznie) s wyranie nisze od analogicznych wskaników w innych próbach.
GRANICE DUCHOWOCI DYSKUSJA I PODSUMOWANIE WYNIKÓW 505 Podsumowujc wyniki przeprowadzonych analiz mona powiedzie, e wskazuj one na znaczc trafno KSD jako metody do oszacowania sfery duchowoci w kulturze polskiej. Jednake duchowo ta nie wydaje si cile zwizana z religijnoci (w ujciu religii rzymskokatolickiej). Bardziej odnosi si do transcendencji, stanowicej jeden z wymiarów duchowoci. Frapujcy jest jedynie wynik wskazujcy na trudne do interpretacji korelacje midzy osobowoci a KSD. Na podstawie tej analizy mona stwierdzi, e pozytywny aspekt duchowoci koreluje istotnie z osobowoci w interpretowalny i spójny sposób, gdzie wysza wraliwo emocjonalna (neurotyczno), sumienno i otwarto na dowiadczenie oraz ugodowo sprzyjaj generalnie pozytywnej duchowoci. Jednake osobowo nie wydaje si zwizana z negatywn duchowoci (negacj duchowoci) niejako dwa krace tego samego kontinuum buduj odmienne mechanizmy zalenoci od osobowoci. Pozytywna duchowo koreluje z osobowoci negatywna nie? By moe jest ona wyrazem innych ni osobowe czynników np. postaw lub wpływu rodowiska (moe czynników nietrwałych, zmiennych). Co ciekawe, szereg prowadzonych analiz trafnoci wskazuje na systematycznie nisz trafno KSD w odniesieniu do pomiaru duchowoci osób w wieku poniej 30 roku ycia. By moe okres wczesnej dorosłoci, w którym jednostka staje przed znacznymi wyzwaniami natury egzystencjalnej, nie sprzyja budowaniu duchowoci w jej transcendentnym wymiarze. Tez t warto by zapewne zweryfikowa w szerszym kontekcie wyzwa rozwojowych szczegółowo, kilkoma narzdziami zbada duchowo w okresie adolescencji, uwzgldniajc kryzysy rozwojowe, dynamik rozwoju itd. Naley przy tym pamita, e osobowo człowieka wprawdzie ewoluuje całe ycie, cho po 30 roku ycia znacznie wolniej (por. Costa i McCrae, 2003). To moe by istotn zmienn wpływajc na ugruntowanie duchowoci w relacji z osobowoci. Skoro mówimy o duchowoci jako wymiarze osobowoci, tym bardziej taka hipoteza jest uzasadniona. Wyniki prowadzonych analiz rzetelnoci KSD wskazuj na zadowalajc spójno wewntrzn skal; cho współczynniki Cronbacha nie przekraczaj czsto wartoci progowej 0,70, to jednak mona je uzna za wystarczajce w odniesieniu do pomiaru pojcia duchowoci, które samo w sobie nie jest cile okrelone i jednoznaczne i ma płynne granice (w rozumieniu osoby badanej w szczególnoci). Jednoczenie wysoce zadowalajce s wyniki analizy stabilnoci czasowej w odstpie kilku tygodni. Wyniki te ukazuj, e duchowo wy-
506 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ daje si potencjalnie stabilna czasowo w krótkim przedziale czasowym oraz wyniki s mocno ze sob zwizane. Jednake ponownie analizy rzetelnoci wykazały, e wskaniki psychometryczne skal KSD w grupie adolescentów i młodych dorosłych (do 30 lat) s nisze ni w pozostałych grupach społecznych. Naley wic si zastanowi, czy KSD w jednakowym stopniu nadaje si do pomiaru duchowoci osób młodszych i starszych. Istnieje potencjalna moliwo, e duchowo jako pojcie jest inaczej definiowana w populacji osób młodszych i starszych i w zwizku z tym wród osób poniej 30 roku ycia pomiar duchowoci w ujciu KSD jest stosunkowo mniej rzetelny i trafny w porównaniu z badaniami innych populacji. Otrzymane wyniki weryfikuj pogld zakładajcy jednoznacznie rozumienie duchowoci jako wyłcznie wymiaru osobowoci (por. Piedmont, 1999; MacDonald, 2000). Wydaje si, e zaistniała pozytywna korelacja midzy dodatnimi aspektami duchowoci (stan i dynamika) a cechami osobowoci w modelu Wielkiej Pitki oraz brak korelacji negatywnych wizek (aduchowo, brak relacji) z osobowoci moe wskazywa na znacznie bardziej skomplikowan natur duchowej sfery, np. na zaleno krzyow. Choby to, e kada z wizek zawiera dowiadczeniowe, poznawcze, emocjonalne, behawioralne lub społeczne elementy, obrazuje bogactwo zjawiska duchowoci opisywanego za pomoc poszczególnych pozycji kwestionariusza (por. Pyysiäinen, 2001; Saucier i Skrzypiska, 2006; Trzebiska, 2008). Dlatego te w konkluzji naleałoby uj duchowo w kategoriach znacznie szerszych ni jedynie osobowociowych raczej w rozumieniu jej jako złoonej postawy wobec ycia, wynikajcej z osobowoci, posiadajcej rdze w postaci poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych oraz behawioralnych komponentów, powstałych na bazie biologicznych predyspozycji, a uformowanych w procesie socjalizacji poród członków społeczestwa. Dodatkowym potwierdzeniem takiego rozumienia duchowoci moe by sama tre wypowiedzi badanych, uzyskana w badaniu pilotaowym, a przedstawiona w odrbnym artykule (Skrzypiska, 2012). Kolejnym argumentem przemawiajcym za takim ujciem duchowoci jest fakt, e ludzie s szczególnie predysponowani do zmiany postaw we wraliwym okresie, tj. od 18 do 25 roku ycia. Powyej tego przedziału wieku nasze postawy s bardziej stałe i odporne na zmiany (Krosnick i Alwin, 1989; Sears, 1981). Byłoby to wic wytłumaczeniem, dlaczego lepsze wyniki w zakresie trafnoci, stabilnoci oraz rzetelnoci KSD uzyskalimy wród osób powyej 30 roku ycia. Jak wida, wczesna dorosło stanowi nie do koca ukształtowane pole do krystalizacji jednoznacznej postawy wobec ycia, jak moe by duchowo.
GRANICE DUCHOWOCI 507 Uyte w ten sposób pojcie postawy wobec okrelenia sfery duchowej daje bogate moliwoci deskrypcyjne z punktu widzenia poznawczej psychologii społecznej. Skoro postawa stanowi ocen okrelonych obiektów, ludzi czy rzeczy (Eagły i Chaiken, 1993; Olson i Zanna, 1993), byłaby tu uyta w rozumieniu oceny własnego ycia w relacji do siły wyszej, której istnienie zakłada podmiot. Wizałaby si z procesem samorealizacji poprzez spełnienie transcendentnych potrzeb. W tym kontekcie duchowo byłaby ujmowana jako fenomen o wysokim znaczeniu osobistym (Petty i Cacioppo, 1981). WNIOSKI KOCOWE I OGRANICZENIA Kwestionariusz Sfery Duchowej wydaje si wartociowym uzupełnieniem moliwoci pomiarowych duchowoci dla metod wymienionych w czci teoretycznej niniejszego artykułu. Moe stanowi dobr alternatyw w przypadku próby charakterystyki stanu oraz dynamiki sfery duchowej lub dla diagnozowania pozytywnej vs negatywnej duchowoci. Pojciami tymi łatwo operowa, gdy s stosunkowo jasno doprecyzowane na drodze empirycznej. Z pewnoci słabsz stron prezentowanego narzdzia jest nisza rzetelno w przypadku pomiaru duchowoci u osób z wiekowego obszaru tzw. wczesnej dorosłoci (przed 30 rokiem ycia). Dlatego te przy interpretacji wyników warto zachowa ostrono, biorc pod uwag moliwo innego rozumienia duchowoci w tym wieku. W przyszłoci naleałoby sprawdzi wród badanych zrónicowanych wiekowo, jak głboko zakorzenione jest pojcie duchowoci w ich systemie poznawczym, oraz zastosowa alternatywne metody porównawcze do badania osobowoci, by przekona si, czy uzyskane wyniki korelacji z NEO-FFI stanowi specyfik pomiaru tylko dla tego narzdzia czy generalnie dla osobowoci. LITERATURA CYTOWANA Bering, J. M. (2010). Instinct of God. New York: Nicholas Brealey Publishing. Costa, P. T. i McCrae, R. R. (2003). Personality in adulthood. A Five-Factor theory. New York: Guilford Press. Eagly, A. i Chaiken, S. (1993 4 ). Attitude structure and function. W: D. T. Gilbert, S. T. Fiske i G. Lindzey (red.), The handbook of social psychology (vol. 1, s. 269-320). Boston, MA: McGraw-Hill. Emmons, R. A. (1999). The psychology of ultimate concerns. New York: Guilford Press. Frankl, V. E. (1978). Nieuwiadomiony Bóg. Warszawa: PAX.
508 KATARZYNA SKRZYPISKA, KAROL KARASIEWICZ Grzymała-Moszczyska, H. (2004). Religia a kultura. Wybrane zagadnienia z kulturowej psychologii religii. Kraków: Wydawnictwo UJ. Grzymała-Moszczyska, H. (2012). Od psychologii religii do kulturowej psychologii religii konieczno zmiany paradygmatu. Wykład wygłoszony na I Midzynarodowej Konferencji Psychologicznej Nauka wobec religijnoci i duchowoci człowieka, Gdask, 24-25.04.2012. Guthrie, S. (2001). Why Gods? A cognitive theory. W: J. Andresen (red.), Religion In mind. Cognitive perspectives on religious belief, ritual, and experience (s. 94-112). New York: Cambridge University Press. Heszen-Niejodek, I. [b. r.]. Charakterystyka psychometryczna Kwestionariusza Samoopisu słucego do pomiaru duchowoci. Niepublikowany maszynopis. Heszen-Niejodek, I. i Gruszczyska, E. (2004). Wymiar duchowy człowieka, jego znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Przegld Psychologiczny, 47(1), 15-31. Hill, P. C. (2005). Measurement in the psychology of religion and spirituality. W: R. F. Paloutzian i C. L. Park (red.), The handbook of the psychology of religion and spirituality (s. 43-61). New York: Guilford. Hood, R. W. Jr., Hill, P. C. i Spilka, B. (2009). Psychology of religion. New York: Guilford Press. Jarosz, M. (2003). Interpersonalne uwarunkowania religijnoci. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Jarosz, M. (red.) (2011). Psychologiczny pomiar religijnoci. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Jarosz, M. (2011). Skala Personalnej Relacji do Boga. W: M. Jarosz (red.), Psychologiczny pomiar religijnoci (s. 113-129). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Jöreskog, K. G. i Lawley, D. N. (1968). New methods in maximum likelihood factor analysis. British Journal of Mathematical and Statistical Psychology, 21, 85-96. Koenig, H. G. (2008). Concerns about measuring spirituality in research. The Journal of Nervous and Mental Disease, 196(5), 349-355. Koenig, H. G., McCullough, M. E. i Larson, D. B. (2001). Handbook of religion and health. New York: Oxford University Press. Kozielecki, J. (2007). Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak. Krok, D. (2009a). Poziom duchowoci a radzenie sobie ze stresem wywołanym chorob nowotworow. Studia Psychologiczne, 47(1-2), 95-104. Krok, D. (2009b). Religijno a duchowo rónice i podobiestwa z perspektywy psychologii religii. Polskie Forum Psychologiczne, 14(1), 126-141. Krosnick, J. A. i Alwin, D. E. (1989). Aging and susceptibility to attitude change. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 416-425. MacDonald, D. A. (2000). Spirituality: Description, measurement, and relation to the Five Factor Model of Personality. Journal of Personality, 68(1), 153-197. McIntosh, D. N. (1995). Religion as schema, with implications for the relation between religion and coping. The International Journal for the Psychology of Religion, 5, 1-16. Oliynichuk, S. i Popielski, K. (2008). Wartoci moralne a poczucie sensu ycia. W: K. Popielski (red.), Wartoci dla ycia. Lublin: Wydawnictwo KUL. Olson, J. M. i Zanna, M. P. (1993). Attitudes and attitude change. Annual Review of Psychology, 44, 117-154. Ozorak, E. W. (1997). In the eye of the beholder: A social-cognitive model of religious belief. W: B. Spilka i D. N. McIntosh (red.), The psychology of religion: Theoretical approaches. Boulder, CO: Westview. Ozorak, E. W. (2005). Cognitive approaches to religion. W: R. F. Paloutzian i C. L. Park (red.), The handbook of the psychology of religion and spirituality (s. 253-273). New York: Guilford.
GRANICE DUCHOWOCI Paloutzian, R. F., Park, C. (2005). Handbook of the psychology of religion and spirituality. London: Guilford Press. Petty, R. E. i Cacioppo, J. T. (1981). Attitudes and persuasion: Classic and contemporary approaches. Dubuque, IA: William C. Brown. Piedmont, R.L. (1999). Does spirituality represents the sixth factor of personality? Spiritual transcendence and the Five-Factor Model. Journal of Personality, 67(6), 985-1013. Piedmont, R. L. (2001). Spiritual transcendence and the scientific study of spirituality. Journal of Rehabilitation, 67(1), 4-14. Piedmont, R. L. (2005). The role of personality in understanding religious and spiritual constructs. W: R. F. Paloutzian i C. L. Park (red.), The handbook of the psychology of religion and spirituality (s. 253-273). New York: Guilford. Piedmont, R. L. (2010 2 ). ASPIRES Assessment of Spirituality and Religious Sentiments. Technical manual. Timonium, MD: Ralph L. Piedmont. Polska adaptacja w opracowaniu: J. Piotrowski, K. Skrzypiska, M. emojtel-piotrowska. Piotrowski, J., Skrzypiska, K. i emojtel-piotrowska, M. (2012). Skala Transcendencji Duchowej. Wykład wygłoszony na I Midzynarodowej Konferencji Psychologicznej Nauka wobec religijnoci i duchowoci człowieka, Gdask, 24-25.04.2012. Pyysiäinen, I. (2001). Cognition, emotion and religious experience. W: J. Andressen (red.), Religion in mind. Cognitive perspective on religious belief, ritual and experience (s. 70-93). Cambridge: Cambridge University Press. Róycka, J. i Skrzypiska, K. (2011). Perspektywa noetyczna w psychologicznym funkcjonowaniu człowieka. Roczniki Psychologiczne, 14(2), 101-121. Saucier, G. (2000). Isms and the structure of social attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 78(2), 366-385. Saucier, G. i Skrzypiska, K. (2006). Spiritual but not religious? Evidence for two independent dispositions. Journal of Personality, 74(5), 1257-1292. Schnell, T. (2012). Spirituality with and without religion Differential relationships with personality. Archive for the Psychology of Religion, 34, 33-61. Sears, D. O. (1981). Life stage effects upon attitude change, especially among the elderly. W: S. B. Kiesler, J. N. Morgan i V. K. Oppenheimer (red.), Aging: Social change (s. 183-204). New York: Academic Press. Skrzypiska, K. (2002). Pogld na wiat a poczucie sensu i zadowolenie z ycia. Kraków: Impuls. Skrzypiska, K. (2005). From spirituality to religiousness is this a one-way direction? W: T. Maliszewski, W. J. Wojtowicz i J. erko (red.), Antology of social and behavioral science (s. 491-501). Gdask Linköping: Uniwersytet Gdaski Linköpings Universitet. Skrzypiska, K. (2008). Dokd zmierzam? Dduchowo jako wymiar osobowoci. Roczniki Psychologiczne, 11(1), 39-57. Skrzypiska, K. (2012a). Granice duchowoci perspektywa pierwsza. Roczniki Psychologiczne, 15(1), 75-96. Skrzypiska, K. (2012b). Spirituality and Religiousness Coexistence or Separation? Plenary lecture presented at the First International Conference Science, Human Religiousness and Spirituality, 24-25 th April 2012, Gdask, University of Gdask. Skrzypiska, K. i Chudzik, I. (2012). Intricacies of the calling: Spirituality of Polish nuns. Women s Studies International Forum, 35, 314-322. Skrzypiska, K. i Romankiewicz, M. (2012). Małestwo czy klasztor? Czyli o poszukiwaniu duchowej jakoci ycia. W: T. Rostowska i A. Lewandowska-Walter (red.), Małestwo i rodzicielstwo a zdrowie (s. 54-78). Toru: Wydawnictwo Adam Marszałek. Socha, P. (2000). Duchowy rozwój człowieka. Kraków: Wydawnictwo UJ. 509