Beata Czarkowska absolwentka filologii polskiej i filologii klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego, doktorantka w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Zajmuje się filmem i relacjami słowa i obrazu w kulturze wizualnej. BEATA CZARKOWSKA CZYTELNIA EKK INSTRUKCJA OBSŁUGI Czy i jak możemy mówić o idei zmiany społecznej w kontekście Czytelni eksperymentalnej przestrzeni zaaranżowanej w jednym z Pawilonów Czterech Kopuł? Czy uczestnictwo w podejmowanych tam działaniach stało się ważnym doświadczeniem w polu badawczym idei czytania, integralności tekstu, wartości słowa, w końcu samego znaku oraz kodu? Kuratorzy tego projektu uznali, że aby mówić o zmianie społecznej wywołanej przez słowo pisane, niezbędna jest zmiana formy podawczej literatury zamiast samotnego obcowania z tekstem zamkniętym w książce zaproponowali formę dialogu wyrastającego z działań dadaistów, później Fluxusu, zakładających aktywny udział odbiorców, zabawę formą i treścią, poszerzanie dziedziny, eksperyment. Dopiero dzięki temu literatura ma szansę ponownie stać się głównym nośnikiem idei i odzyskać utraconą popularność. 62 Warszawa 2011
CZYTELNIA EKK Zadanie to zostało dość przewrotnie zrealizowane punkt ciężkości położony został bowiem nie na książkę jako taką, książkę, którą się czyta, lecz na książkę będącą obiektem w przestrzeni, na słowo oraz możliwe warianty jego realizacji. Czytelnia miała być według słów kuratorki, Agnieszki Słodownik, miejscem, w którym się czyta, czyta się jednak w sposób odmienny od dotychczasowego: w perspektywie zmian, jakie zaszły wraz z rozwojem nowych mediów. Nie chodziło tylko o formę wydawniczą o audiobooki czy o książki na papierze elektronicznym, lecz przede wszystkim o strukturę narracji (nielinearną), jej formy (digitalizacja, konwergencja, czyli połączenie tekstu z dźwiękami, wideo itp.) oraz język i formę publikacji (blogi, media społecznościowe, fora internetowe). Dostęp do narzędzi wolne oprogramowanie czy podzespoły umożliwiające przedstawienie tekstu w sposób inny niż dotychczas miały za zadanie pobudzać kreatywność użytkowników. Z drugiej strony, podkreślała kuratorka, świat analogowy otwiera się na pojęcia eksplorowane przez technologie zasada interaktywności sprawdza się także w utworach obdarzonych przez twórców formą tradycyjną. Kultura zaprasza dziś do współuczestnictwa, rozmywając autorytet autora i zmieniając dotychczasową rolę czytelnika. Każdy może tworzyć, zmieniać język i sposoby komunikowania się z tekstem. To wiemy już od postmodernistów i dekonstrukcjonistów. Ciekawszy jest fakt, że pawilon Czytelni zorganizowany został pod szyldem idei wielorakości, o której pisał już choćby Italo Calvino. Zresztą cała formuła tego miejsca przypominała kombinatoryczne eksperymenty rodem z Ouvroir de Littérature Potentielle. Gry literackie widoczne tu były na kilku poziomach koncepcji prowadzącej nas po kolejnych piętrach budynku. Parter Zaczynamy zwiedzanie zgodnie z przewrotną koncepcją Czytelni od komiksu, gatunku stojącego na skrzyżowaniu kultury wizualnej i sztuki słowa. Komikser post-it w służbie komiksu to przywołanie starej tradycji interdyscyplinarności w czystej postaci. Niezmiennie obecna we wszystkich epokach, znalazła swój szczególny wyraz w formie, jaką jest komiks jedyne w swoim rodzaju połączenie obrazu z tekstem. Autorzy projektu wychodzą od formy analogowej, by z linearnej formuły słowoobrazu komiksowego przejść do konstrukcji nielinearnej, przestrzennej, hipertekstowej, bo posiadającej w swych założeniach nieskończone możliwości mutacji i nawiązań. Opiekunowie pomysłu, Robert Sienicki i Agata Wawryniuk, chcieli na Kongresie rozpocząć projekt kończący się kształtem bardziej nowomedialnym. W ich założeniu podczas kilku dni odbywać się miało zbiorowe tworzenie komiksu na karteczkach typu post-it. W duchu eksperymentów Fluxusu do wspólnego rysowania, pisania, wymyślania historii zaproszeni zostali wszyscy zainteresowani, zdarzenie miało więc charakter otwarty. Historie zaczynały się od jednego obrazka, rozwijały się równolegle na różne sposoby, przenikały w niektórych punktach, a wszystkie umieszczone były w specjalnie zaprojektowanej przestrzeni Czytelni. Po zakończeniu pierwszego etapu projektu prace miały być zeskanowane 63
BEATA CZARKOWSKA i wykorzystane jako materiał do interaktywnej aplikacji online. Drugi etap projektu ma być kontynuowany już w przestrzeni internetu. Kontekst internetowy przywołuje opinie formułowane nie tylko przez teoretyków literatury, lecz także przez jej twórców. Jacek Dukaj w opublikowanym niegdyś w Tygodniku Powszechnym tekście, wykorzystanym ponownie na potrzeby Kongresu, rozliczył się z kulturą internetu. Pisał między innymi o płynnym charakterze języka przeniesionego do świata wirtualnego. Jego zdaniem, pisząc w edytorach tekstu, doświadczamy języka jako czegoś nieskończenie płynnego. Znakiem takiej literatury jest woda, podczas gdy znakiem literatury papierowej było drewno. E-tekst rozlewa się więc niejako w czasie i przestrzeni. W czasie bo nie zamarza nigdy do postaci konkretnej, niezmienialnej, co oznacza koniec myślenia interpretacyjnego rozwiniętego w tradycyjnej kulturze pisma. E-tekst rozlewa się również w przestrzeni prosta operacja edytorem wycina, mnoży, przekleja całe bloki tekstu. Pojawia się zjawisko kopii, powtórzenia, dublowania się długich fragmentów tekstu autor tyle razy stosuje copy & paste, że zapomina o tym, co i gdzie przekleił. Nawet w jego umyśle tekst roztapia się i rozpływa. Co ważne dla zjawiska cyfrowej narracji hipertekstowej, rozgałęziającej się i kombinatorycznie generującej nowe treści (nieważne już, czy w komiksowej czy powieściowej formie), okno uwagi fabularnej jest znacznie mniejsze niż w narracjach tradycyjnych, tworzonych na papierze. Ta cecha wiąże się bezpośrednio z zanikiem rozległych rozumowań implikacyjnych na rzecz lokalnych rozumowań asocjacyjnych. Wykształcił się oto nawyk lektury szczelinowej, punktowej, co Dukaj porównuje do oświetlania przez lampę umysłu pogrążonego w mroku fresku językowego. Innym zjawiskiem współgrającym z zaprezentowanym tu hipertekstem analogowym jest jego przestrzenna forma. Karteczki, na których uczestnicy mieli przedstawiać swoje rozwijające się w wielką fabułę historie, rozmieszczono w holu jednego z budynków Pawilonu Czterech Kopuł. Sam proces zapisywania myśli na kartkach odbywał się w tradycyjnej, wittgensteinowskiej formie i związany był z myśleniem w kategoriach bardzo praktycznych czynności fizycznych. Myślenie to operowanie znakami za pomocą ręki (gdy piszemy) oraz ust i krtani (gdy mówimy). Mają zatem sens wyrażenia: myślimy naszymi ustami, myślimy ołówkiem i kartką papieru. Proces udostępniania treści miał już za to w pierwszej odsłonie charakter przestrzenny, w następnych (jak zapowiadają to twórcy projektu) zdigitalizowany, a więc oderwany od swojego pierwotnego nośnika, pozbawiony źródłowej łączności z myślą i gestem ich autorów, zamieniony w wirtualną kopię. Dominację słowa w sieci Dukaj traktował jako etap przejściowy, bo stanowiący bezpośredni skutek ograniczeń technologicznych w metodzie inputu i outputu danych. A skoro należy się spodziewać, że formaty audio i wideo stopniowo przejmą większość użytkowo-komunikacyjnych funkcji tekstu, to możemy oczekiwać transformacji tak książki, jak i naszych umysłów. W swej głębokiej strukturze literatura pozostanie literacka linearna w swej powierzchniowo pofragmentowanej, przestrzennej formie. 64
CZYTELNIA EKK Podczas pobytu w Czytelni usłyszałam deklarację wypowiedzianą przez jednego z realizatorów projektu liberatury: Słowo jest prymarne książka musi być do czytania, nie tylko do oglądania. Zdanie to zabrzmiało dość przewrotnie w okolicznościach, w jakich zostało wypowiedziane. Czy jednak rzeczywiście słowo jest prymarne? Czy we Wrocławiu nie uczestniczyliśmy de facto w kongresie kultury audiowizualnej? Piętro pierwsze Łatwo zauważyć, że w programie EKK wielokrotnie pojawiał się temat interdyscyplinarności oraz nowej jakości kultury, opisywany hasłami: nowa kultura, nowe media, nowa estetyka. Było to, oczywiście, zgodne z kongresową deklaracją Michała Merczyńskiego, który wskazywał kluczowe punkty orientacyjne współczesnej kultury. Wszystkie kongresowe wydarzenia zarówno te, które kreowali artyści i teoretycy, jak i te, które współtworzyła publiczność miały przecinać bezpieczne, ale coraz bardziej wygasające podziały na kulturę młodą i starą, wysoką i niską, na to, co teoretyczne, i na to, co praktyczne. W rezultacie otrzymaliśmy mieszaninę przenikających się, nakładających na siebie i uzupełniających wzajemnie form aktywności artystycznej zorganizowanych wokół centralnego zagadnienia, jakim moim zdaniem była szeroko pojęta kultura wizualna. Oczywiście, pojawia się pytanie, na ile program ów mówi o stanie faktycznym kultury, a na ile jest wykreowaną w określonej formule próbą ukonstytuowania samego wydarzenia podporządkowania przedsięwzięć artystycznych tożsamości Kongresu. Wszystkie te wątpliwości można prześledzić, przyglądając się przestrzeni Czytelni. Brak podziałów, mieszanie konwencji, form i treści wszystko to znalazło swój wyraz w jej części poświęconej liberaturze. Kongresowa realizacja czytelniczego pawilonu dotknęła kilku ważnych i już wielokrotnie dyskutowanych problemów. Po pierwsze, spotykamy tu komparatystyczny evergreen, czyli ut pictura poesis. Jeśli decydujemy się odkurzyć ten klasyczny termin, musimy pamiętać nie tylko o jego pierwotnym znaczeniu, lecz także o wszystkich kontekstach, które uruchamia jego użycie. Podkreślić trzeba, że nie zawsze osią dyskusji prowadzonej od setek lat jest sama poezja. W wypadku ekspozycji oraz instalacji zrealizowanych w jednym z budynków kompleksu przy wrocławskiej Hali Stulecia chodzi raczej o ogólnie pojętą korespondencję sztuk, a w szczególności o przekładalność kodów. Liberaturę opisuje się jako nowy gatunek literacki stworzony przez Zenona Fajfera i Katarzynę Bazarnik, w którym nie tylko tekst, ale i forma książki stanowią nośnik treści. Ma to być wykraczająca poza edytorskie konwencje kompozycja słów, typografii, grafiki, designu. Dziełem liberackim jest np. poemat wydany na rolce kliszy włożonej do butelki, której etykieta i kształt również mają znaczenie (Zenon Fajfer, Spoglądając przez ozonową dziurę). Istotą dzieła liberackiego jest więc inne podejście do pisania pisanie formą. Wymaga ono również innego czytania. Czytelnik liberatury staje się interaktywnym odbiorcą analogowej instalacji, czujnym i wrażliwym także na przekaz pozasłowny. Czyta wszystkimi 65
BEATA CZARKOWSKA zmysłami. Przejmuje część obowiązków zarezerwowanych dotąd dla autora. Literatura rozpięta zostaje poprzez działania twórców między materią a ideą, ingardenowskim nieskonkretyzowaniem treści słowa, a jego namacalną realizacją projektującą poprzez własną strukturę pewne odczytania. Jak bardzo różne spojrzenia na literaturę i samą materię słowa oferowały przygotowane projekty, pokazuje inna kongresowa realizacja Krótkopis, podkreślająca ulotny charakter współczesnego języka (stojącego w opozycji do wypracowanej przez warsztat autora liberatury materialnego konkretu). Warsztaty twittowania zorganizowane przez Dwutygodnik.com. Sms-y, statusy na facebooku i twitterze, maile, które dawno przestały mieć już formę listów, a nawet mininotatki na karteczkach typu post-it wszystko to wiąże się z lakonicznością przekazu i jego nieformalnym charakterem. Stanowią one często materiał dla wypowiedzi literackich. Ciekawe pytanie zadane na forum warsztatów dotyczyło możliwości zaszczepienia wśród jak największej grupy ludzi dbałości o jakość słowa pisanego i nawyku czytania dzięki tego typu zajęciom. I znów przywoływany został kontekst zmiany społecznej na poziomie kręgu odbiorców literatury. Prowadzone podczas Kongresu warsztaty oprócz swojego społecznego wymiaru, prowokowały również inne ważne pytania: Jak sam język zmienia się pod wpływem nowych narzędzi i kształtowanych przez nie nowych form wypowiedzi? Jak zmienia się tekst, kiedy nie używamy polskich znaków, dla oszczędności miejsca między kropką a początkiem następnego zdania nie dajemy spacji, a wraz z liczbą znaków rośnie cena (w przypadku wysyłania SMS-ów) albo maleje szansa wysyłki (Twitter)? Piętro drugie Moduły, czyli instalacje okołoliterackie przygotowane przez studentów Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych, poruszały różne tematy, starały się też odpowiedzieć na pytania, jak się dzisiaj pisze, czyta i snuje narracje. Omawiano również czytelnicze ADHD i zjawisko Too long; didn t read. Jakie są nowe propozycje podejścia do literatury i czytelnictwa, jaki wpływ mają one na naszą wyobraźnię zubażają nas, a może raczej wzbogacają o nowe obszary, zapraszają do partycypacji i kreowania nowej audiowizualno-werbalnej rzeczywistości? Odpowiedzi na te pytania szukali artyści w swoich instalacjach konstruowanych wokół zagadnień związanych z przetwarzaniem, narracją, uczestnictwem, uwagą, pamięcią, rozproszeniem. Najważniejsze obszary poszukiwań to interdyscyplinarność, konwergencja mediów, interaktywność oraz zacieranie granic. Struktury obiektów zaprezentowanych podczas Kongresu prowokowały do różnorakich zachowań począwszy od potraktowania dzieła literackiego jako multimedialnego obiektu realizującego ludyczne postulaty literatury (Gra Niewideo), aż po zabawy samą formą, które przesuwały środek ciężkości na czystą estetykę, dla której wypełnieniem stały się konstrukcje słowne czerpiące z generatywnych kontekstów językoznawstwa, oraz typografię. 66
CZYTELNIA EKK W ramach Modułów zobaczyliśmy prace Krzysztofa Trzewiczka, Macieja Byliniaka, grupy pangenerator, oraz studentów Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych: Bogny Kowalskiej, Michała Buczyńskiego-Pałki z Pracowni Multimediów (prowadza cy: Anna Klimczak, Marcin Wichrowski) i zbiorowej pracy studentów dr Ewy Sataleckiej. R22 autorstwa Michała Buczyńskiego to interaktywny obiekt zawierający własny tekst autora, wykorzystujący rozdziały z książki Łukasza Orbitowskiego Tylko Maks, napisanej specjalnie na Kongres. Zadaniem czytelnika było odnalezienie nowej treści poprzez dotykową eliminację niektórych partii tekstu na ekranie LCD. Szerszy kontekst tej pracy ujawnia głęboko zakorzenione w strukturze książki Calvinowskie pojęcie wielorakości, potencjału tkwiącego w książce- -narracji posiadającej nieskończone możliwości intertekstualne (Bachtin). Meta, praca przygotowana przez Bognę Kowalska, to interaktywna instalacja w formie trójwymiarowej wariacji ze składnią języka, której istotą było wydobycie heurystyk obecnych w myśleniu o płciach. Druga jej instalacja (Od Czapy) to interaktywna książka składa się ona z ręcznie wykaligrafowanych początków zdań zapisanych na kartach oraz ich dokończeń wyświetlanych na tych samych stronach za pomocą mikroprojektora, który uruchamia się tylko po wejściu w reakcję z odbiorcą. I ponownie eksploatowany tu jest, podobnie jak w sąsiedniej pracy, duch potencjalności literackiej, chociaż w tym przypadku ważniejsza staje się potencjalność słowa wyjętego często z kontekstu składniowego, zawieszonego w próżni tuż przed użyciem, dającego możliwość przyjrzenia się jego wieloznaczności. Teksty rozkładane na części pierwsze, dekonstruowane po to, by umieścić je w nowym kontekście, znalazły jeszcze wyraźniejszą, bo w pełni zwizualizowaną reprezentację w pracy typograficznej, prezentującej wizualny aspekt kultury werbocentrycznej. Praca zbiorowa studentów dr Ewy Sataleckiej z Polsko- -Japońskiej Wyższej Szkoły Technik Komputerowych to film typograficzny, ilustrujący Lekcję Eugeniusza Rudnika, artysty, który stosuje analogowe techniki dźwiękowego kolażu w ramach działań w Studio Eksperymentalnym Polskiego Radia. Powiększająca się na monitorze litera I, ujawnia swoją cyfrową strukturę znaku graficznego, przypominającą w pewnym momencie genotyp. Słowo jest więc elementem konstruującym człowieczeństwo niegdyś biblijne pierwsze słowo konstytuuje swoją pozycję za pomocą autorytetu medium wizualnego. Ciekawą realizacją koncepcji gry literackiej, w dosłownym znaczeniu tego pojęcia, okazała się Gra Niewideo grupy Pan Generator, do której należą Piotr Barszczewski, Krzysztof Cybulski, Krzysztof Goliński oraz Jakub Koźniewski. Jest to gra niewideo na pada od 8-bitowego nintendo oraz drukarkę termiczną. Świat gry, opisany tekstowo, czerpie z powieści Łukasza Orbitowskiego Tylko Maks. Do celu prowadzi więcej niż jedna ścieżka. Długość wydruku (notabene przypominającego paragon nie zabrakło jak się wydaje twórcom odrobiny ironii, skojarzenie ze sztuką czy kulturą, a konkretniej książką, jako produktem machiny marketingowej nasuwa się tu samoistnie) staje się namacalnym świa- 67
BEATA CZARKOWSKA dectwem jego działania na granicy rzeczywistości werbalnej nadal jeszcze linearnej, choć już hipertekstowej i wykorzystującej narzędzia z pogranicza matematycznej kombinatoryki oraz ludycznego podejścia do kultury. Na końcu korytarza ukryta została ostatnia instalacja, która przez swą formę przywołuje nie tylko wartość słowa, jaka wyłania się z twórczości Mirona Białoszewskiego, lecz nadaje mu charakter niemalże namacalny, uprzedmiotowiony. Szumy, zlepy, dźwięki to instalacja zrealizowana przez Krzysztofa Trzewiczka i Macieja Byliniaka. Proces czytania realizuje się tutaj w strumieniu fragmentów nagrań magnetofonowych Mirona Białoszewskiego, pochodzących ze zbiorów Muzeum Literatury w Warszawie oraz z Archiwum Polskiego Radia. Podłogę wyłożono wykładziną z wydrukowanym fragmentem Chamowa. Na strukturę i, co za tym idzie, czytelność tego tekstowego strumienia wpływa ruch w obrębie instalacji. To, czy uda się odbiorcy przeniknąć szum i wydobyć pojedyncze wątki z magmy głosowo-tekstowego zgiełku, uzależnione jest wyłącznie od aktywności osoby wchodzącej w interakcję z instalacją. Szumy i zlepy to nie tylko powtórzenie postmodernistycznych postulatów fragmentaryczności i nielinearności fabuły, lecz także dotknięcie ważnego problemu powrotu (?) do kultury oralnej. Możemy więc zastanawiać się, jaki wpływ ma na naszą percepcję rzeczywistości sposób posługiwania się językiem? W historii ludzkości doświadczyliśmy tu co najmniej jednej rewolucji: przejścia z kultury słowa mówionego do kultury słowa pisanego. Grzegorz Jankowicz przywołuje słynne protesty Sokratesa z Platońskiego Fajdrosa jako przykład bezpodstawnych lęków wobec przemian cywilizacyjnych. Ludzie wychowani w kulturze słowa pisanego (zwłaszcza w kulturze druku) inaczej mówią i myślą, inaczej zapamiętują i inaczej postrzegają świat. Już nie uczymy się słuchowo, w rozmowie, kształtowani przez osobowe relacje z nauczycielem (mistrzem). Uczymy się wzrokowo, z martwego, niezmiennego tekstu, od nikogo. Dla Sokratesa myślenie to dialog z kimś albo z sobą samym. W kulturze starożytnej Grecji nie da się właściwie opisać procesów myślowych, jak czynimy to dzisiaj: czytając swój umysł. W kulturze oralnej pamięć jednostkowa pełniła rolę biblioteki publicznej, kiedy uczymy się ze słuchu i polegamy wyłącznie na pamięci. Nastawienie interpretacyjne i całe instrumentarium nowożytnego myślenia krytycznego powstały dzięki upowszechnieniu pisma. Innym ważnym zarzutem Sokratesa był brak możliwości zweryfikowania przyswojonego w trakcie lektury rozumienia tekstu. Dopiero w żywej interakcji z rozmówcą można w pełni pojąć znaczenie słów. Zaprezentowana przez Trzewiczka i Byliniaka instalacja dźwiękowa być może nie miała ambicji tak głęboko wchodzić w dyskurs kultury werbalnej, ale z pewnością wyraźnie zaakcentowała ważne motywy pojawiające się w całej przestrzeni ekspozycyjnej Czytelni. Płynna werbalność Podsumowanie rozległego pola doświadczeń pojawiających się w kongresowej Czytelni nie przychodzi łatwo. Pojęciem określającym całą ekspozycję mogłaby 68
CZYTELNIA EKK być płynność. Nie chcąc odwoływać się głębiej do eksploatowanej często formuły płynnej nowoczesności Zygmunta Baumana, zachowam tylko pierwszy jej człon, charakteryzujący, moim zdaniem, charakter i naturę opisywanego tu zjawiska. Okazuje się bowiem, że zacieranie się granic mediów jest nie tylko jedną z podstawowych ogólnych tendencji współczesnej kultury, lecz posiada również swój odpowiednik w rzeczywistości zarezerwowanej dotąd dla kultury druku. Zdarzenia świata wirtualnego stają się jednostkowymi czynnościami i zyskują dziś status realności, rzeczywistości istniejącej w sposób namacalny. Książki- -eksponaty eksperymentujące z nowoczesnymi technologiami kaligrafowane na papierze za pomocą światłowodów i urządzeń laserowych, komiksy pisane bezpośrednio na kartach, powstają dzięki ludziom, których działania przypominają wzorce zachowań zarezerwowane dotąd dla przestrzeni internetu (nieznające się osoby współtworzą na podobnej zasadzie treść Wikipedii, dokładając do niej kolejne człony-cegiełki tekstu). Można się zastanawiać, czy przypadkiem nie mamy do czynienia z próbami powrotu do rzeczywistości sprzed fazy symulakrum... THE ECC S READING ROOM A MANUAL The Reading Room an experimental space of the European Culture Congress proved that the blurring of the media boundaries is one of the basic tendencies of contemporary culture including the culture of print. The events of the virtual world become singular activities and today gain the status of the real. Books-objects experimenting with modern technologies caligraphed on paper with the use of the optic fibre and laser devices, comic books written directly on the cards, are brought to life owing to the people whose activities are reminiscent of the behavioural patterns hitherto typical for electronic media. 69