BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE - ROLA I WPŁYW NA GOSPODARKĘ KRAJU PRZYJMUJĄCEGO

Wyższa Szkoła Biznesu - National Louis University Bartłomiej Kościółek BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE - ROLA I WPŁYW NA GOSPODARKĘ KRAJU PRZYJMUJĄCEGO Nowy Sącz 1998 Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dra Marka Maciuszka

2 Spis treści SPIS TREŚCI: WSTĘP...4 ROZDZIAŁ I BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE - ICH ROLA I ZNACZENIE WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ....7 1.1 Pojęcie i formy wywozu kapitału...7 1.2 Pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich...9 1.3 Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej...15 1.4 Motywy inwestorów i korzyści krajów przyjmujących zagraniczne inwestycje bezpośrednie...21 ROZDZIAŁ II BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE....26 2.1 Uregulowania prawne inwestycji zagranicznych w Polsce...26 2.2 Wielkość i dynamika bezpośrednich inwestycji zagranicznych...31 2.3 Struktura regionalna i branżowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce36 2.3.1 Struktura regionalna (lokalizacja) inwestycji bezpośrednich...36 2.3.2 Struktura branżowa inwestycji bezpośrednich...39 2.4 Czynniki stymulujące napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich...41 2.5 Bariery bezpośrednich inwestycji zagranicznych...44 ROZDZIAŁ III ZNACZENIE BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH DLA KRAJU PRZYJMUJĄCEGO NA PRZYKŁADZIE POLSKI....48 3.1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a wzrost gospodarczy...48 3.2 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a zatrudnienie i wynagrodzenia...52 3.3 Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel zagraniczny i bilans płatniczy...55 3.4 Bezpośrednie inwestycje zagraniczny a transfer technologii...58

3 Spis treści ZAKOŃCZENIE...62 SUMMARY...65 SPIS TABEL I WYKRESÓW...67 BIBLIOGRAFIA...69

4 Wstęp Wstęp Bezpośrednie inwestycje zagraniczne należą do podstawowych form przepływów kapitałowych w gospodarce światowej. W porównaniu do tradycyjnych przepływów międzynarodowych, cechują się one znaczną dynamiką rozwoju. Posiadają przy tym specyficzne cechy, które sprawiają, że z jednej strony są pożądane zarówno przez kraje przyjmujące, jak i macierzyste, a z drugiej budzą różnorakie obawy. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są tą formą międzynarodowych przepływów kapitałowych w gospodarce światowej, która zasługuje na szczególną uwagę ze względu na: wysoką dynamikę wzrostu strumieni w porównaniu do tradycyjnych przepływów, co każe przewidywać, iż bezpośrednie inwestycje zagraniczne będą zajmować coraz bardziej znaczącą pozycję wśród innych form przepływów międzynarodowych; fakt, iż nie wszystkie regiony gospodarki światowej w jednakowym stopniu uczestniczą w przepływach bezpośrednich inwestycji zagranicznych; charakterystyczne dla nich właściwości, które sprawiają, iż oddziaływanie na gospodarkę kraju przyjmującego i kraju macierzystego nie daje się ująć w prostą formułę wyłącznych korzyści.

5 Wstęp Niniejsza praca traktuje teoretycznie zagadnienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Celem jej jest przedstawienie związku, funkcji oraz wpływu jaki wywierają bezpośrednie inwestycje zagraniczne na gospodarkę kraju przyjmującego ten rodzaj kapitału. W rozdziale pierwszym zostały przedstawione pojęcia bezpośrednich inwestycji zagranicznych jak również pojęcie i formy wywozu kapitału. Następnie zostały omówione znaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych w gospodarce światowej oraz motywy, którymi inwestorzy kierują się dokonując inwestycji oraz korzyści jakie czerpią kraje przyjmujące zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Rozdział drugi omawia bezpośrednie inwestycje zagraniczne na przykładzie Polski. Ten rozdział dotyczy uregulowań prawnych inwestycji bezpośrednich w Polsce. Zaprezentowano ich wielkość, rozwój i dynamikę w ostatnich latach. Następnie została omówiona struktura branżowa i regionalna bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Dalej przedstawiono czynniki stymulujące napływ inwestycji zagranicznych do Polski oraz ukazano bariery bezpośrednich inwestycji zagranicznych, na jakie napotyka potencjalny inwestor w naszym kraju. W rozdziale trzecim przedstawiono znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego. W tym rozdziale zostały omówione skutki jakie wywierają bezpośrednie inwestycje zagraniczne na wzrost gospodarczy, zatrudnienie i wynagrodzenie, handel zagraniczny i bilans

6 Wstęp płatniczy oraz na transfer technologii kraju, w którym są owe inwestycje dokonywane.

Często Dwie 7 Rozdział I Rozdział I Bezpośrednie inwestycje zagraniczne - ich rola i znaczenie we współczesnej gospodarce światowej. 1.1 Pojęcie i formy wywozu kapitału Wywóz kapitału oznacza wywóz środków rzeczowych lub finansowych, które będą służyć za granicą do wytwarzania produktów materialnych lub usług, przynosząc eksporterowi dochód z tytułu wykorzystania. Wywóz kapitału rzeczowego różni się od eksportu towarów tym, że ten drugi stanowi przeniesienie prawa własności i przynosi dochód ze sprzedaży. Eksport kapitału obejmuje dodatkowo pomoc kapitałową, np. jednostronny transfer środków rzeczowych lub funduszy, nisko oprocentowane kredyty. Rozróżniamy wywóz kapitału pożyczkowego, 1 zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB ) 2 i zagraniczne inwestycje portfelowe. Kapitał pożyczkowy stanowi wkłady gotówkowe oraz inne niż 1 używany skrót zagranicznych inwestycji bezpośrednich. 2 ostatnie formy wywozu kapitału nazywa się niekiedy inwestycjami produkcyjnymi.

Akcja Obligacja 8 Rozdział I 3 akcje papiery wartościowe; często są to 4 obligacje. Międzynarodowy ruch kapitału pojawił się jednocześnie z rozwojem handlu zagranicznego. Międzynarodowy przepływ kapitału rozwinął się na szeroką skalę w XIX wieku, w związku z potrzebami szybko wzrastającej produkcji przemysłowej w krajach Europy Zachodniej. Dalszy rozwój ilościowy wywozu kapitału nastąpił po drugiej wojnie światowej; dokonały się też poważne zmiany w jego strukturze. Przepływ kapitału w formie inwestycji bezpośrednich odbywał się w okresie od zakończenia drugiej wojny światowej do początku lat siedemdziesiątych w relatywnie szybkim tempie. W latach 1960-1973 przeciętna dynamika jego wzrostu wynosiła 12,6% tj. była wyższa od wielu innych wskaźników ekonomicznych, w tym od wzrostu tempa handlu międzynarodowego, produktu narodowego brutto krajów kapitalistycznych, produkcji przemysłowej. W latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych nastąpiło osłabienie wzrostu tych inwestycji, często wskutek głębokich recesji gospodarczych, częściowo zaś w związku ze zwiększeniem w tym czasie przepływów kapitału pożyczkowego. 3 jest papierem wartościowym świadczącym o udziale jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej i dającym mu prawo do otrzymania dochodu w postaci dywidendy. 4 jest papierem wartościowym stanowiącym dowód wierzytelności. Zobowiązuje ona wystawcę (emitenta) do zapłaty (w chwili wykupu) posiadaczowi obligacji kwoty w niej

Handel T. 9 Rozdział I 1.2 Pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich W teorii i praktyce gospodarczej pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest definiowane na wiele sposobów. ZIB to forma długoterminowej lokaty kapitału za granicą polegająca na stworzeniu w obcym kraju nowego przedsiębiorstwa i wyposażeniu go w kapitał zakładowy albo wykupieniu takiej liczby akcji (udziałów) zagranicznego przedsiębiorstwa, która pozwala na kontrolowanie jego działalności. Do inwestycji zalicza się również udzielanie kredytów zagranicznym przedsiębiorstwom lub zlokalizowanym za granicom przedsiębiorstwom z udziałem własnym, a także wyposażanie je w 5 dobra inwestycyjne. ZIB to także przedsięwzięcia gospodarcze polegające na zakupie gotowych dóbr inwestycyjnych w celu zapewnienia przyrostu majątku trwałego dla potrzeb rozwoju produkcji i usług materialnych, a w sferze nieprodukcyjnej dla zwiększenia trwałej bazy materialnej usług społecznych (oświaty, ochrony zdrowia, opieki społecznej, kultury gospodarki mieszkaniowej 6 i komunalnej, itp.). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to lokaty kapitału, podejmowane z zamiarem uzyskania bezpośredniego wpływu na działalność wymienionej oraz do bieżącego regulowania ustalonego z góry dochodu. 5 zagraniczny - organizacja i technika, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymarczyka, PWE, Warszawa, 1996, s. 31. 6 Pyka, K. Marcinek, H. Szkaradkiewicz, Zarys ekonomiki i organizacji procesu inwestycyjnego, AE, Katowice, 1979, s. 11.

J. Por.: 10 Rozdział I przedsiębiorstwa, w którym się inwestuje, albo dostarczenie nowych środków przedsiębiorstwu, w którym inwestor ma już znaczący udział. Motyw kontroli, tj. zamiar wywierania bezpośredniego wpływu na zagraniczne przedsiębiorstwa jest wymieniany jako istotne kryterium bezpośrednich inwestycji zagranicznych, o czym świadczą 7 definicje MFW i OECD. Według definicji MFW, bezpośrednie inwestycje zagraniczne to inwestycje dokonywane w celu zdobycia trwałego udziału w przedsiębiorstwie działającym w gospodarce innej, niż gospodarka inwestora. Przy czym celem inwestora jest zdobycie efektywnego wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem. Zagraniczny podmiot lub grupa powiązanych ze sobą podmiotów, która dokonuje inwestycji, nazwana jest zagranicznym inwestorem. Poszczególne kraje przyjmują dla potrzeb statystki udziały mieszczące się w przedziale od 10% do 25%, jako dolną granicę wyznaczającą 8 dokonanie bezpośrednich inwestycji. Definicja rekomendowana przez OECD podobnie określa istotę ZIB, jak proponowana przez MFW, ale jest bardziej precyzyjna w ilościowym określeniu dolnej granicy udziałów decydującej o charakterze lokaty. W związku z tym stała się punktem odniesienia zarówno dla definicji stosowanych przez kraje członkowskie WE, 7 Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, UŁ, Łódź, 1996, s. 12. 8 J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, op. cit. s. 13.

Por.: Por.: 11 Rozdział I jak i kryterium weryfikacji danych statystycznych gromadzonych w tych krajach. Zgodnie z definicją OECD, zagranicznym inwestorem bezpośrednim jest jednostka, publiczne lub prywatne przedsiębiorstwo, grupa powiązanych ze sobą jednostek, grupa powiązanych ze sobą przedsiębiorstw, która posiada przedsiębiorstwo powstałe w wyniku bezpośredniej inwestycji (direct investment entrprise), tj. filię z większościowym lub mniejszościowym udziałem lub oddział operujący w kraju innym, niż kraj stałego 9 osiedlenia bezpośredniego inwestora. Przedsiębiorstwo powstałe w wyniku bezpośrednich inwestycji jest definiowane jako przedsiębiorstwo, w którym pojedynczy inwestor zagraniczny kontroluje 10% lub więcej zwykłych udziałów lub kapitału uprawniającego do głosowania, albo ma efektywny wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem. Dopuszcza się elastyczne traktowanie limitu 10% w niektórych sytuacjach, kiedy mogą być wzięte pod uwagę inne czynniki determinujące wystąpienie stosunków typowych dla bezpośrednich inwestycji (np. reprezentacja w radzie dyrektorów, udział w procesie podejmowania decyzji, materialne 10 transakcje wewnątrz - firmowe). ZIB są bez wątpienia najbardziej pożądanym przez wszystkie kraje rodzajem inwestycji. Stwarzają one m.in. nowe miejsca pracy i przyczyniają się do rozwoju gospodarczego kraju 9 jw. 10 J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, op. cit. s. 13.

12 Rozdział I gospodarza. Są one bardzo ważnym elementem międzynarodowego ruchu kapitału. Inwestycje zagraniczne dzieli się na: inwestycje bezpośrednie inwestycje portfelowe Kryterium rozróżnienia między zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi oraz portfelowymi jest to, czy eksporter kapitału ma kontrolę nad zagranicznym przedsiębiorstwem lub innym obiektem majątkowym za granicą (inwestycje bezpośrednie), czy też nie ma takiej kontroli. Eksporter kapitału uzyskuje tę kontrolę, jeśli kupi w całości przedsiębiorstwo zagraniczne lub utworzy je od podstaw. Może też kupić tzw. kontrolny pakiet akcji danego przedsiębiorstwa i nie musi być wówczas jego właścicielem. Z uwagi na duże rozproszenie akcji uzyskanie kontroli jest możliwe przy różnym udziale eksportera w majątku zagranicznego przedsiębiorstwa: gdy zagraniczne przedsiębiorstwo jest własnością jednego podmiotu, uzyskanie kontrolnego pakietu wymaga nabycia co najmniej 51% jego akcji. Nie sposób jest jednak podać jedno liczbowe kryterium odróżniające zagraniczne inwestycje bezpośrednie od portfelowych i dlatego granica między tymi dwoma rodzajami inwestycji zależy w dużej mierze od przyjętego w danym kraju kryterium. I tak: w Stanach Zjednoczonych za inwestycje bezpośrednie uznaje się takie, które

Międzynarodowe 13 Rozdział I zapewniają eksporterowi kapitału kontrolę nad przynajmniej 10% kapitału akcyjnego przedsiębiorstwa zagranicznego. Jeśli zaś eksporter dysponuje mniejszą ilością akcji, to takie inwestycje uznaje się za portfelowe. Należy dodać, że do inwestycji portfelowych zalicza się zazwyczaj nie tylko kupno akcji, ale także nabycie innych papierów wartościowych, jak obligacje, skrypty dłużne, bony skarbowe. Akcje oraz inne papiery wartościowe, będące formą inwestycji portfelowych, są przedmiotem obrotu giełdowego i wtedy mogą być dość łatwo zbywalne. Kierowanie działalnością gospodarczą za granicą jest cechą odróżniającą inwestycje bezpośrednie od inwestycji portfelowych. W tych drugich podmiot wywożący kapitał, co prawda także inwestuje w działalność gospodarczą, ale nie obejmuje pakietu akcji wystarczającego do jej kontrolowania. Natomiast wspólną cechą obu tych form wywozu kapitału jest to, że zarówno inwestycje bezpośrednie jak i portfelowe prowadzą do zaangażowania wywiezionych środków 11 w działalności gospodarczej. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie i portfelowe są dokonywane na czas nieokreślony. ZIB podejmowane były sporadycznie stosunkowo dawno. Inwestycje bezpośrednie były znane już w średniowieczu - w postaci faktorii zakładanych na obcym terytorium. Nigdy jednak nie miały one takiego znaczenia jak obecnie. Wynika to ze 11 stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa, 1996, s. 127.

Z. Międzynarodowe Współczesna 14 Rozdział I wzrostu znaczenia przepływów kapitałowych 12 w globalizującej się gospodarce światowej. Istotą bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest uzyskanie kontroli nad określonym przedsiębiorstwem. Pojawienie się kapitału zagranicznego w takim przedsiębiorstwie wiedzie ku jego transnarodowości. ZIB są najczęściej podejmowane, szczególnie w ostatnich latach, jako element strategii przedsiębiorstw upatrujących szans rozwoju w ekspansji na rynek światowy. Począwszy od lat pięćdziesiątych obecnego stulecia zjawisko to nabrało takich rozmiarów, że zaczęto mówić o wyodrębnieniu się szczególnej grupy 13 przedsiębiorstw - korporacji transnarodowych. Generalnie korporacje transnarodowe są to duże przedsiębiorstwa angażujące się kapitałowo w różnych krajach i rynkach. Korporacje takie najczęściej dokonują ekspansji w kierunkach geograficznie lub kulturowo bliskich ich początkowej lokalizacji. Specjaliści z ONZ oceniają, że na świecie funkcjonuje przynajmniej 35 tys. korporacji kontrolujących prawie 200 tys. 14 zagranicznych filii. Zdominowanie ZIB przez korporacje transnarodowe sprawia, że ta forma wywozu kapitału nie ogranicza się do transferu wartości. Prawie w każdym przypadku transfer ten jest 12 Olesiński, Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, AE, Wrocław 1997, s. 91. 13 stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 127. 14 gospodarka światowa, praca zbiorowa pod redakcją A. B. Kisiel - Łowczyc, Uniwersytet Gdański, 1997, s. 135.

Międzynarodowe Współczesna 15 Rozdział I uzupełniany transferem technologii i know - how, jak również technik zarządzania. Ponadto eksport kapitału odbywający się za pośrednictwem korporacji transnarodowych ma miejsce w obrębie 15 tej samej branży. 1.3 Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej Zagraniczne inwestycje bezpośrednie stanowią tylko niewielką część światowych przepływów kapitałowych, nieporównywalnie małą w odniesieniu do obrotu akcjami na światowych giełdach kapitałowych. Z pewnością mają jednak wpływ na wolumen obrotu na rynku akcji. Dynamika wzrostu inwestycji (25-30% rocznie) jest kilkakrotnie wyższa od rocznych przyrostów światowych obrotów towarowych. Wzrost znaczenia sektora usług w najbardziej rozwiniętych krajach, a także obejmująca go deregulacja spowodowały w ostatnich latach znaczne zainteresowanie zagranicznych inwestorów. W konsekwencji udział sektora usług w zagranicznych inwestycjach bezpośrednich 16 osiągnął poziom 60% pod koniec lat 80. Po załamaniu w początkach ubiegłej dekady, od 1985 r. następuje ich dynamiczny wzrost, a ich suma powiększa się szybciej niż tempo wzrostu PKB. W efekcie, w początkach lat dziewięćdziesiątych, skumulowana wielkość 15 stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 128. 16 gospodarka światowa, praca zbiorowa pod redakcją A. B. Kisiel - Łowczyc, op. cit., s. 127.

W. Międzynarodowe Tamże, 16 Rozdział I inwestycji zagranicznych stanowiła 8% światowego PKB. Tak duży przyrost ZIB we wspomnianym okresie wynika ze splotu działania kilku czynników. Jak się podaje przyczyną tego wzrostu i największej do tej pory rocznej wartości inwestycji jest wzrost gospodarczy oraz liberalizacja handlu w skali globalnej, a co za tym idzie wzrost handlowych operacji transnarodowych korporacji 17 za granicą. Wzrost ZIB wiąże się również z postępem technicznym, a zwłaszcza rewolucyjnymi zmianami w dziedzinie przetwarzania i przenoszenia informacji (komputeryzacja 18 i łączność satelitarna). Niezwykle ważnym czynnikiem przyspieszającym tempo inwestycji zagranicznych w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat były też procesy integracyjne, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Postęp w integracji w ramach EWG, a następnie Unii Europejskiej prowadził do systematycznej eliminacji ograniczeń ruchu kapitału między krajami wspólnoty, przyczyniając się tym samym 19 do rozwoju ZIB. Coraz większe znaczenie inwestycji zagranicznych wiąże się także z niektórymi procesami zachodzącymi w dziedzinie polityki ekonomicznej. W skali pojedynczych krajów jest to proces masowej prywatyzacji i deregulacji niektórych branż czy też gałęzi gospodarki 17 Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), AE, Kraków, 1998, s. 3. 18 stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 130. 19 s. 131.

Tamże, W. Tamże, 17 Rozdział I znajdujących się w rękach państwowych bądź jednego przedsiębiorstwa z dominującym kapitałem 20 państwowym (np. lotnictwo, telekomunikacja). W ostatnich latach następuje dalszy, bardzo dynamiczny rozwój inwestycji zagranicznych. Jak podaje Światowy Raport Inwestycyjny 1997 boom w dziedzinie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w skali światowej nie słabnie. Rok 1996 przyniósł nowe rekordy pod względem poziomu inwestycji zarówno podjętych w ostatnim roku (flows), jak i skumulowanych (stocks). Wartość napływu (inflows) zagranicznych inwestycji bezpośrednich w roku 1996 w skali świata wzrosła o 10% do 349 mld USD (w roku 1995-317 mld USD), gdy wartość odpływu (outflows) zagranicznych inwestycji bezpośrednich w roku 1996 w skali świata wzrosła o 2% mld USD (w roku 21 1995-339 mld USD). Wzrost przepływów zagranicznych inwestycji bezpośrednich w skali światowej spowodował w dalszej konsekwencji wzrost nominalnej wartości światowego GDP (world gross domestic product) w 1996 roku o 6,6% (z 28 264 mld USD w 1995 roku do 30 142 mld USD w roku 1996) oraz wzrost wartości eksportu towarów i usług o 4,5% (z 5 848 mld USD w 1995 roku do 6 111 mld USD w roku 22 1996). 20 s. 131. 21 Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997),op. cit., s. 2. 22 s. 3

18 Rozdział I Wykres 1 obrazuje przyrost wartości światowego GDP na przełomie lat 1995 i 1996 w mld USD. Wykres 1 Przyrost wartości światowego GDP w latach 1995-1996 (w mld USD) 31000 30000 29000 28000 27000 1995 1996 Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997),op. cit. s. 3. Wykres 2 przedstawia przyrost wartości światowego eksportu towarów i usług w latach 1995 i 1996 w mld USD.

Międzynarodowe 19 Rozdział I Wykres 2 Przyrost wartości światowego eksportu towarów i usług w latach 1995-1996 w mld USD 6200 6100 6000 5900 5800 5700 1995 1996 Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997),op. cit. s. 3. W światowym wywozie kapitału w postaci ZIB dominującą pozycję stanowią kraje uprzemysłowione. Jest to szczególnie widoczne w eksporcie, w którym przypada na nie aż 97% już istniejących lokat kapitałowych. W imporcie pozycja tej grupy jest również bardzo wysoka (około 82%). Można zatem powiedzieć, że gros światowego obrotu kapitałowego odbywa się między krajami rozwiniętymi. Jednakże rola pozostałych krajów, choć na razie drugoplanowa, zaczyna wyraźnie wzrastać. Krajem o największym kapitale zgromadzonym 23 w postaci ZIB są Stany Zjednoczone. W samych tylko USA zainwestowano co czwartego dolara 23 stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 132.

Por.: 20 Rozdział I (w sumie 84 629 mln USD) wydanego na zagraniczne 24 inwestycje bezpośrednie. Wykres 3 pokazuje wielkość zainwestowanego kapitału w wybranych krajach rozwiniętych Ameryki Północnej oraz Europy (dane na rok 1996 w mln USD). Wykres 3 Inwestycje zagraniczne w wybranych krajach w 1996 r. (w mln USD) 100 000 80 000 84 629 60 000 40 000 20 000 0 30 053 20 809 6 396 3 851 USA GB Francja Kanada Niemcy Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Investment Report 1997. Wykres 4 przedstawia największych inwestorów międzynarodowych (dane na rok 1996 w mln USD). 24 W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), op. cit., s. 4.

W. 21 Rozdział I Wykres 4 90 000 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 Najwięksi inwestorzy międzynarodowi w 1996 r. (w mln USD) 84 902 53 499 28 652 25 186 7 543 USA GB Niemcy Francja Kanada Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Investment Report 1997. Warto zaznaczyć, że kraje Unii Europejskiej są beneficjentami prawie 1/3 kwoty ogólnej zagranicznych inwestycji bezpośrednich na świecie - 99 416 mln USD z ogólnej kwoty 349 227 mln USD - co daje im silną pozycję biorąc pod uwagę sumę zagranicznych inwestycji bezpośrednich w krajach 25 rozwiniętych. 1.4 Motywy inwestorów i korzyści krajów przyjmujących zagraniczne inwestycje bezpośrednie Przedstawiony wcześniej szybki wzrost roli ZIB w gospodarce światowej rodzi pytanie o korzyści, jakie z tego tytułu osiągają zarówno kraje przyjmujące inwestycje jak i kraje inwestujące. 25 Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), op. cit., s. 4.

22 Rozdział I Gospodarka kraju wywożącego kapitał w postaci ZIB może dawać korzystne skutki ale również stwarzać pewne przeszkody. Do korzystnych stron inwestowania za granicą można zaliczyć: niższe koszty płac za granicą niż w kraju, obecność na rynku zbytu za granicą, długofalowe zwiększenie zdolności konkurencyjnej, zdobywanie nowych rynków zbytu, wyeliminowanie ryzyka walutowego, często tańsze surowce, niższe koszty transportu do odbiorców, ulgi podatkowe w kraju inwestowania, wyeliminowania problemów z wwozem towarów, tani reimport. Z kolei przeszkody podejmowania ZIB to m.in.: ograniczenie, w niektórych okolicznościach, transferu zysków, ryzyko polityczne, np. groźba wywłaszczenia, możliwa dyskryminacja, jeśli przedsięwzięcie staje się konkurencyjne wobec produkcji własnej kraju inwestowania, stosowany czasem warunek udziału mniejszościowego, co może prowadzić do krępowania działalności inwestora.

Handel Tamże, 23 Rozdział I Wśród utrudnień podejmowania inwestycji za granicą wymienia się także utratę miejsc pracy w kraju. Jednak jest to teza co najmniej dyskusyjna, gdyż skutek taki nie musi wcale 26 występować. Wymienione korzyści i przeszkody pozwalają na ustalenie głównych, czterech grup motywów inwestowania za granicą: 1)motyw zbytu (zdobywanie lub zachowanie dotychczasowych rynków zbytu), 2)motyw zaopatrzenia (np. pewniejsze zaopatrzenie w surowce), 3)motyw obniżki kosztów (np. tańsza siła robocza), 4)motyw ochrony środowiska (np. niższe wymogi w 27 tym zakresie w kraju inwestowania). Z obserwacji zachowań inwestorów w krajach zachodnich wynika, że dominującym motywem inwestowania jest motyw rynków zbytu, a w drugiej kolejności motyw ochrony środowiska. Bardzo złożony i wielostronny jest także wpływ ZIB, zwłaszcza odbywających się z udziałem korporacji międzynarodowych, na gospodarkę kraju przyjmującego kapitał. Jednak należy zauważyć, że wpływ ten polega na czymś innym w sytuacji, gdy inwestycje mają miejsce w kraju rozwijającym się, a inny - gdy są dokonywane w kraju rozwiniętym. W krajach rozwijających się korzyści płynące z dopływu ZIB wiążą się przede wszystkim z 26 zagraniczny - organizacja i technika, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymarczyka, op. cit., s. 31. 27 s. 32.

Międzynarodowe Tamże, 24 Rozdział I niedostatecznym wyposażeniem tej grupy krajów w kapitał. W takiej sytuacji ZIB stają się ważnym środkiem zwiększającym fundusz inwestycji, a co za tym idzie, poziom aktywności gospodarczej i zatrudnienia. W krajach takich ZIB stanowią także szansę poprawy bilansu płatniczego zarówno w krótkim (w wyniku dopływu kapitału), jak i długim okresie (w wyniku wzrostu eksportu towarów). Ponadto, ze względu na fakt, że inwestycjom zagranicznym towarzyszy najczęściej transfer technologii, kraje rozwijające się mają możliwość podniesienia w ten sposób poziomu zaawansowania technicznego swojej 28 gospodarki. W niektórych krajach rozwiniętych inwestycje zagraniczne są także traktowane jako źródło zwiększenia podaży środków kapitałowych niezbędnych do rozwoju regionów mniej zaawansowanych gospodarczo. Na tego rodzaju korzyści liczą nawet kraje zasobne w kapitał. Odbiciem tego jest m.in. polityka przyciągania kapitału na tereny byłej NRD, prowadzona zarówno przez rząd federalny, jak i władze krajów 29 związkowych Niemiec. ZIB mogą również prowadzić do normalizacji sytuacji rynkowej. Dzieje się tak, kiedy zagraniczne inwestycje bezpośrednie mają miejsce w branży zdominowanej przez przedsiębiorstwa krajowe i gdy pojawienie się zagranicznego 28 stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 135. 29 s. 136.

Por.: Por. Por. 25 Rozdział I konkurenta przyczyni się do zmniejszenia stopnia 30 monopolizacji danej branży. Kolejnym skutkiem przypływu kapitału zagranicznego, zarówno w kraju rozwiniętym, jak i rozwijającym się, jest występowanie obawy przed politycznymi następstwami zdominowania gospodarki narodowej przez obcy kapitał, który (w domniemaniu) reprezentuje w pierwszej kolejności interes narodowy kraju pochodzenia. Należy nadmienić, że państwo zezwalające na podejmowanie u siebie ZIB ma bardzo dużą swobodę regulowania warunków działania obcego kapitału. Wydając odpowiednie przepisy, może nie dopuszczać do rodzajów działalności gospodarczej uznawanych za istotne dla interesów 31 narodowych. Jednocześnie, wprowadzając tego rodzaju przepisy, należy pamiętać, że praktycznie mogą one całkowicie zniechęcić inwestorów zagranicznych do podejmowania przedsięwzięć w danym kraju, a zwłaszcza wtedy, gdy inne czynniki tj. rozmiary rynku, położenie geograficzne, bogactwa naturalne, stan gospodarki, nie równoważą uciążliwości wynikających z wprowadzenia tego rodzaju 32 ograniczeń. 30 31 32 jw., s. 136. jw., s. 137. jw., s. 137.

Inwestycje 26 Rozdział II Rozdział II Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. 2.1 Uregulowania prawne inwestycji zagranicznych w Polsce Trwająca od stycznia 1990 r. transformacja systemu gospodarczego polski zaowocowała wieloma zmianami legislacyjnymi, instytucjonalnymi i gospodarczymi. Tworzyły one coraz bardziej sprzyjające warunki do napływu inwestycji zagranicznych. W sferze uregulowań prawnych inwestycji zagranicznych w Polsce od pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych coraz silniej przejawia się tendencja do traktowania narodowego. Traktowanie takie oznacza akceptację ogólnej zasady zrównania warunków funkcjonowania przedsiębiorstw pod kontrolą zagraniczną, oddziałów przedsiębiorstw zagranicznych i innych form inwestycji bezpośrednich z warunkami funkcjonowania 33 podmiotów krajowych. Traktowanie narodowe bezpośrednich inwestycji zagranicznych nie ma jeszcze w Polsce bezpośredniego odzwierciedlenia w wewnętrznych 33 zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 1995, s. 9.

Por. permanent Nie 27 Rozdział II uwarunkowaniach prawnych. Realizacja inwestycji wynika pośrednio z zobowiązań zawartych w dwustronnych umowach w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji, z Układu Europejskiego w części dotyczącej zakładania i funkcjonowania przedsiębiorstw oraz z porozumienia Rundy Urugwajskiej GATT. Naturalną konsekwencją podobnego traktowania działalności inwestorów zagranicznych jak krajowych podmiotów gospodarczych jest zmniejszenie się zakresu uregulowań prawnych przyjmowanych specjalnie na 34 potrzeby tych pierwszych. W Polsce w odniesieniu do inwestycji zagranicznych obowiązują następujące uregulowania prawne: Ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym z 1991 roku, Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie warunków, trybu i organów właściwych do wydawania zezwoleń zagranicznym osobom prawnym i fizycznym uprawnień do tworzenia przedstawicielstw na terytorium Polski dla wykonywania działalności gospodarczej z 1976 roku w odniesieniu do firm 35 zagranicznych działających długotrwale 36 (oddział, przedstawicielstwo, itp.), 34 jw. 35 establishment. 36 uchylone do chwili obecnej są jeszcze dwa akty prawne: Rozporządzenie Rady Ministrów z 1934 roku o warunkach dopuszczania zagranicznych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością do działalności na obszarze RP (DZ.U. z 1934 r., Nr 31, poz. 281) i rozporządzenie Rady Ministrów z 1928 roku w sprawie warunków dopuszczania zagranicznych spółek akcyjnych i komandytowo akcyjnych do działalności na obszarze RP (DZ.U. z 1928 r., Nr 103, poz. 919).