Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 6/2014

Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 6/2014 Elżbieta Buchcic Ilona Żeber-Dzikowska Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii Instytut Biologii Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości szkoły The tasks of the teacher and the teaching staff resulting from the multicultural school Słowa kluczowe: edukacja wielokulturowa, szkoła, uczniowie, wielokulturowość, społeczeństwo, międzykulturowość Keywords: multicultural education, school, students, multiculturalism, society, interculturalism Uczestniczenie w świecie wielokulturowym wymaga silnego i dojrzałego poczucia tożsamości. Ryszard Kapuściński Analizując dane Głównego Urzędu Statystycznego można stwierdzić, że co roku przybywa do naszego kraju coraz więcej cudzoziemców. Powodów dla których obcokrajowcy są gotowi porzucić własną ojczyznę i osiedlić się w innym miejscu jest wiele. Często wiąże się to z poszukiwaniem bezpieczeństwa i spokojnego życia. Jeszcze częściej zmuszają ich do tego warunki materialne. Emigrują całe rodziny, ale przeprowadzka szczególnie trudna jest dla dzieci, które nie znając języka trafiają w obce środowisko rówieśnicze. W nowych placówkach oświatowych trudno im się od-

40 Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska naleźć. Nie znając najprostszych słów jak:,,dziękuję czy,,proszę zmuszane są do przyswajania wiedzy w obcym dialekcie. Sytuacja nie jest również sprzyjająca dla polskich rówieśników oraz nauczycieli. Dlatego warto dokładniej przeanalizować ten problem i zastanowić się nad wadami oraz zaletami wielokulturowości w szkole. Nie ma żadnych wątpliwości, że najtrudniej całą sytuację znoszą najmłodsi obcokrajowcy. Najwięcej jest ich w szkołach dużych miast oraz w pobliżu ośrodków dla uchodźców. Nauczyciele, pedagodzy, psychiatrzy zgodnie twierdzą, że dla prawidłowego rozwoju dziecka duże znaczenie ma pełna integracja i poczucie jedności ze środowiskiem szkolnym. Łatwo się domyślić, że uczniowie ci napotykają w szkole na kilka trudnych do pokonania barier, które znacznie utrudniają proces integracji. W literaturze dotyczącej tej problematyki wyróżnia się kilka grup obcokrajowców lub mniejszości narodowych, których dzieci uczęszczają do polskich szkół. Uchodźcy są grupą stanowiącą trudne wyzwanie edukacyjne dla polskich nauczycieli. Często traktują oni Polskę jako tymczasowe miejsce pobytu, wielu posiada nieuregulowaną sytuację prawną. Zdecydowana większość spośród nich nie zna języka polskiego. Wszystkie te czynniki są ogromną przeszkodą w sprawnej edukacji. Według danych UNHCR 53% dzieci uchodźców w Polsce nie chodzi do szkoły, a 49% nie przystępuje do egzaminów z języka polskiego. Imigranci grupa obcokrajowców, którzy przyjeżdżają do Polski najczęściej w celach zarobkowych. Wielu z nich przebywa nielegalnie. Dzieci imigrantów, zwłaszcza tych którzy zamieszkują nasz kraj przez kilka lat najczęściej uczęszczają do szkoły. Na ogół szybko adaptują się do warunków polskich placówek oświatowych i nie sprawiają zbyt dużych problemów edukacyjnych. Jedyną przeszkodą w ich edukacji jest nieuregulowany status prawny rodziców. Uczniowie migrujący dzieci zmieniające swoje miejsce zamieszkania w związku z np. częstymi zmianami miejsc pracy swoich rodziców, najczęściej uczą się w szkołach niepublicznych. Mniejszości narodowe uczniowie ci są obywatelami polskimi, posiadającymi jednocześnie prawo do nauki języka własnej narodowości czy grupy etnicznej 1. 1 Bernacka-Langier A., Janik-Płocińska B., Kosowicz A., Pawlic-Rafałowska E., Piegat- Kaczmarzyk M., Walczak G., Rejmer Z., Wasilewska-Łaszczuk J., Zasuńska M., Inny w polskiej szkole, Warszawa 2010.

Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości 41 Wielokulturowość w obecnych czasach odgrywa bardzo istotną rolę i ma duży wpływ na polskie szkolnictwo. Przyczyną pojawienia się różnorodności kultur i jej efektem dla społeczeństwa i szkolnictwa jest wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Wielokulturowość według Encyklopedii PWN: 1) wielość kultur; fakt zróżnicowania kulturowego danego społeczeństwa lub szerzej fakt istnienia na świecie odmiennych kultur etnicznych, grup religijnych, subkultur itp., 2) polityka rządowa zmierzająca do niwelacji napięć społecznych związanych z faktem wielokulturowości danej populacji, 3) działania środowisk mniejszościowych skierowane na emancypację i pełniejszy udział różnych środowisk w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym kraju. Najważniejszymi zadaniami szkoły, które powinna spełniać wobec swoich podopiecznych jest dążenie do wszechstronnego rozwoju ucznia poprzez nauczanie, kształcenie umiejętności i wychowanie, co należy odnieść również do przygotowania wychowanków do egzystencji w społeczeństwie, gdzie obecna jest wielokulturowość. Nauczanie i wychowanie respektując chrześcijański system wartości za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości do Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i Świata. (Ustawa o systemie oświaty z dnia 7.09.1991 r.) Wielokulturowość przyszłość polskiej szkoły: poznanie kultur, tradycji i zwyczajów innych narodów, nauka tolerancji, akceptacji i szacunku w stosunku do osób odmiennych zarówno kulturowo, jak i etnicznie, gotowość do nawiązania międzykulturowego dialogu poszanowanie różnorodności kulturowej we współczesnym społeczeństwie przy jednoczesnym występowaniu odrębnych tożsamości i przekonań kulturowych, próba zniesienia uprzedzeń, kreowania i akceptowania negatywnych stereotypów wobec osób pochodzących z innych narodowości, wyzbycie się ksenofobii niechęci, wrogości, lęku oraz przesadnego wyrażania niechęci wobec cudzoziemców, na rzecz relacji o charakterze tolerancji wobec odmienności kulturowej, poznanie rzeczywistości w jakiej żyją mieszkańcy innych kultur sprzyja pragnieniu poznania tych krajów, co będzie przejawiać się zainteresowaniem nauką języków obcych,

42 Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska chęć wyjazdu za granicę między innymi w ramach wymiany międzynarodowej uczniów, a w dalszym ich życiu w związku z tym, że panują tam lepsze warunki ekonomiczne, łatwiej znaleźć pracę, wszechstronne i unowocześnione wykształcenie kadry pedagogicznej, nastawione na znajomość języka, historii, kultury mniejszości narodowych występujących na terenie kraju, szkoła międzynarodowa wydaje certyfikaty uprawniające do nauki w innych krajach, np. umożliwia zdawanie matury międzynarodowej ułatwia w przyszłości swobodne poruszanie się uczniów polskich na zagranicznym rynku pracy, międzynarodowa współpraca nauczycieli z pedagogami z innych krajów, między innymi poprzez realizację projektów edukacyjnych, zwiększanie kompetencji nauczycieli z polskiej szkoły oraz zdobywanie wiedzy i świadomość społeczeństwa dotyczącej problematyki mniejszościowej. Wielokulturowość problem polskiej szkoły: zanik polskiej tożsamości narodowej, czyli poczucia odrębności wobec innych narodowości ze względu na język, symbole narodowe, świadomość pochodzenia, stosunek do dziedzictwa kulturowego, polskie dzieci mogą tracić poczucie patriotyzmu, zagrożenie eksterminacją polskiej kultury, obecność dyfuzji kulturowej (przenikanie się kultur) prowadzące do powstawania subkultur, wielokulturowość prowadzi do rozluźnienia wspólnoty narodowej (i już najmłodsi Polacy tracą poczucie bezpieczeństwa, jednostki współczesne są mniej skłonne do poświęceń dla narodu i państwa), do ojczystego języka polskiego mogą wkraść się zapożyczenia pochodzące z innych języków ( makaronizmy zastępowanie polskich słów obcymi zwrotami), obniżenie poziomu i jakości nauczania, ze względu na dostosowanie programów edukacyjnych do potrzeb uczniów będących na różnych etapach kształcenia, konflikty w grupie wynikające z niezrozumienia odmienności, narażenie uczniów na wpływ niszczących społeczeństwo ideologii, efekt jednostronnej tolerancji małe grupy etniczne mogą izolować się i narzucać swoje prawa.

Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości 43 Priorytetowe cele edukacji wielokulturowej: przeciwdziałanie i sprzeciw wobec takich zjawisk społecznych jak rasizm, przesąd, dyskryminacja, podkreślenie znaczenia kontaktu wielokulturowego, który będzie promował pluralizm kulturowy w miejsce segregacji i asymilacji kulturowej, bezstronność wobec uczniów, którzy pochodzą z innego kraju, należą do mniejszości narodowych lub są dziećmi uchodźców, równe możliwości edukacyjne dla wszystkich dzieci. Proces dydaktyczno-wychowawczy w klasie wielokulturowej Praca z klasą wielokulturową jest dla każdego nauczyciela wyzwaniem. Opieka nad dziećmi wychowanymi w innej kulturze, być może słabo posługujących się językiem polskim, może doprowadzić do niezrozumienia, od którego tak blisko do konfliktu, między nauczycielem a uczniem. Rola pedagoga w takim zespole jest szczególnie ważna, dlatego też wymaga ona dodatkowego przygotowania. Programy nauczania i wychowania wielokulturowego powinny uwzględniać: asymilowanie mniejszości ze społeczeństwem większościowym, zaznajamianie z kulturą dominującą (ma to spowodować wyrównanie szans i zapewnić rozwój), przekazywanie języka, historii i kultury społeczności dominującej członkom grup mniejszościowych, przy zachowaniu zasady poprawności politycznej, wychowanie ku tolerancji, zapobieganie rasizmowi, uwrażliwianie na problem stygmatu (naznaczania), uprzedzeń, negatywnych stereotypów itp., zauważanie problemu strukturalnych krzywd mniejszości i kształtowanie u nich motywacji upominania się o swoje prawa oraz podejmowania działań własnych w celu poprawy swoich warunków socjalnych, politycznych, kulturalnych itp., program nauczania powinien uwzględniać kulturę uczniów ze wszystkich grup społecznych i kulturowych, a nie wyłącznie kultury dominującej w danym kraju. Wskazówki dla nauczyciela pracującego z klasą wielokulturową: Praca w klasie z dziećmi pochodzącymi z różnych kultur i narodowości może być dla nauczyciela dużym wyzwaniem. Ponieważ mogą one

44 Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska zachowywać się w sposób niezrozumiały dla opiekuna, kierując się odmiennymi normami kulturowymi lub reagując na doświadczenia w klasie, będące dla nich trudnym przeżyciem. Dodatkowo na różnice kulturowe nakłada się brak znajomości języka polskiego. Między dziećmi może kształtować się konflikt, który wpływa na dynamikę relacji w klasie. Analizując problematykę wielokulturowości w klasie, często skupiamy się na kulturze i pochodzeniu uczniów. Łatwo jest zapomnieć, iż nauczyciel jest także kulturowo ukształtowany, ponieważ posiada swoje kulturowo uwarunkowane wyobrażenia i zachowania, które świadomie lub nieświadomie przynosi na zajęcia, a czytelne są one poprzez to jak wyraża się i o czym mówi, jak się ubiera, jak reaguje na zachowania dzieci oraz jak postrzega własną rolę jako pedagoga. Jego kultura jest jednym z podstawowych czynników kształtujących zajęcia oraz wszystko to, co dzieje się w zespole. Zakładanie, że nauczyciel jest kulturowo neutralny może być krzywdzące dla podopiecznych w klasie wielokulturowej. Takie założenie sprawia, że dzieci pochodzące z kultury odmiennej od kultury nauczyciela pozycjonują się jako Inne. Jeżeli zaś kultura wychowawcy jest przedstawiona jako jeden z przykładów kultur funkcjonujących w klasie, to dzieci otrzymują przyzwolenie na utożsamianie się z własną kulturą, zamiast postrzegać siebie jako bliżej nieokreślonego Innego. Świadomość własnej kultury to tylko początek. Ważne jest też bliższe zrozumienie innych kultur, zarówno poprzez zapoznanie się z historią i dorobkiem kulturowym innych krajów, ale także poprzez zdobycie wiedzy o normach i obyczajach, które kierują zachowaniami dzieci wychowanych w tych kulturach. Informacje o kulturach krajów pochodzenia podopiecznych może pomóc: w codziennych relacjach z dziećmi, których zachowania wydają się trudne do zrozumienia, zmniejszy poziom frustracji w trudnych sytuacjach, pomoże lepiej ocenić zachowania dzieci (dzięki temu, mniejsze jest ryzyko, iż dzieci zostaną ukarane za to, że zachowują się zgodnie z własną kulturą), nawiązać lepszy kontakt z rodzicami, których warto włączyć w proces kształcenia, jeżeli problematyczne zachowanie ucznia rzeczywiście wynika ze złej woli, a nie różnic kulturowych (można wówczas wspólnie z rodzicami określić metody wsparcia dla ucznia), włączyć tematy różnic kulturowych w sam proces uczenia,

Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości 45 wszystkim dzieciom w klasie zrozumieć i docenić różnice kulturowe swoich rówieśników, jeżeli przy różnych okazjach wplata się informacje o krajach pochodzenia i normach kulturowych różnych uczniów w zespole, zaprezentować w sposób bardziej świadomy kulturę polską. Warto również pamiętać, że różnice między dziećmi często wynikają ze statusu, jaki zajmują w społeczeństwie nie zaś z różnic kulturowych. Sytuacja ekonomiczna w jakiej znajdują się uchodźcy i migranci może wpływać na szereg sfer ich życia, a zarazem kształtować sposób w jaki są odbierani przez społeczeństwo polskie. Z drugiej strony marginalizacja ekonomiczna prowadzić może po stronie osób marginalizowanych do odgradzania się od społeczeństwa większościowego, czy obronnej samoizolacji. Taki proces jest niebezpieczny, bowiem nasila różnice i brak porozumienia między grupami społecznymi. Nauczyciel musi być świadomy, że dzieci różnią się nie tylko pod względem religii, światopoglądu, języka, lecz także zasobów, z jakich mogą korzystać w szkole i poza nią. Im większy zasób informacji na temat, z jaką skalą różnic między podopiecznymi mamy do czynienia, tym skuteczniej możemy wspierać integrację między uczniami i lepiej interweniować w sytuacji konfliktu między nimi. Jedną z wielu metod, które można zastosować w prowadzeniu klasy wielokulturowej to opracowanie różnorodnych zajęć, pozwalających poznać i omówić różne sposoby postrzegania i rozumienia świata. W klasie wielokulturowej, ważne jest by każdy czuł, że jego perspektywa kulturowa traktowana jest jako równie ważna i wartościowa. Dzieci pochodzące z kultur mniejszościowych mają poczucie przewagi grupy większościowej; mogą zatem czuć, że ich pozycja w klasie jest gorsza. Pokazanie uczniom faktu, iż istnieją różne sposoby patrzenia nawet na najbardziej podstawowe kwestie uczy empatii, a zarazem sprawia, iż wszyscy podopieczni mogą czuć się równie wartościowymi członkami zespołu. Nauczyciel może uwzględnić różne sposoby patrzenia na świat wynikające z różnic kulturowych poprzez: Korzystanie z materiałów dydaktycznych i wspierających, nawiązujących do różnych kultur, krajów i wartości. Korzystanie z materiałów, które przygotowane są przez osoby pochodzące z kultur reprezentowanych przez dzieci w klasie. Zapraszanie gości reprezentujących różne kultury, religie, kraje; takie osoby mogą przekazać dzieciom źródłową wiedzę i informacje.

46 Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska Wiadomości z pierwszych stron gazet mogą stanowić tematy zajęć (np. trzęsienie ziemi w Haiti, budowa meczetu w Warszawie, problem bezrobocia). Warto również pamiętać o bardzo ważnym aspekcie, że w klasie wielokulturowej uczniowie często różnie pojmują wagę nauki (w sensie przyswajania wiedzy). Ponieważ mają inny stosunek do swojej roli jako ucznia oraz inaczej postrzegają rolę nauczyciela. Często zdarza się także, że dzieci mają różne przygotowanie do nauki szkolnej. Dlatego określenie podstawowych reguł i zasad obowiązujących na zajęciach może pomóc uporządkować relacje między członkami grupy tak, by każdy czuł, że w zespole panuje równość szans. Uczniowie powinni mieć poczucie, że wszystkich obowiązują te same podstawowe standardy i obowiązki: np. punktualność, szacunek dla innych. Powszechnie obowiązujące i jasno wyartykułowane zasady mogą zatem pomóc wszystkim (niezależnie od kultury pochodzenia) odnaleźć się w szkolnej rzeczywistości oraz ukształtować wzajemne relacje. Ważne, zasady i reguły powinny także pomóc zrozumieć, że nie mogą być stosowane jednolite standardy w przypadkach, gdy nie służą równości szans: np. uczniowie, którzy nie znają języka polskiego nie mogą być oceniani według tych samych miar, jak ci, którzy płynnie posługują się tym językiem. W tym celu, dobrze jest, by wszyscy wychowankowie rozumieli, że poza dobrymi wynikami, ceni się także ich wysiłek oraz stopień dokonanego postępu. Przykłady zasad i reguł: Szanujemy wszystkich w klasie. Jeżeli czegoś nie rozumiemy, to zadajemy pytanie. Nie naśmiewamy się z innych. Słuchamy, gdy ktoś inny mówi. Nie używamy przemocy. W określanie zasad i reguł można włączyć uczniów, którzy później będą je rozumieli, szanowali i przestrzegali. Bliższa znajomość ucznia i jego sytuacji może pomóc w opracowaniu zajęć, które powinny angażować ponieważ są ciekawe dla wszystkich w zespole, także dla dzieci z kultur, które stanowią mniejszość. Ponadto, jeżeli pozna się obiektywne powody, dla których podopieczny może mieć trudności w szkole, można wówczas opracować skuteczniejsze metody pomocy w poprawie wyników szkolnych. Prowadzący zajęcia winien pamiętać, że należy rozwijać wspólnotę w klasie poprzez wspieranie postaw współpracy zamiast konkurencji stosując różnorodne metody i formy pracy.

Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości 47 Konstruując rozwiązania mające w pełni poprawnie przeprowadzić proces edukacji międzykulturowej ważne jest zwrócenie uwagi na następujące kwestie: społeczno-prawne podstawy edukacji międzykulturowej, przezwyciężanie stereotypów i uprzedzeń, dobre praktyki edukacyjno-społeczne w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo, edukacja mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych, dobre praktyki edukacyjno-społeczne w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo. Dla polskiej szkoły priorytety edukacji europejskiej są często prawdziwą rewolucją: akceptacja różnorodności kulturowej, dowartościowanie kultur mniejszości, uwzględnienie pozaszkolnych doświadczeń w procesie uczenia się. Niezwykle pomocne w prowadzeniu zajęć z zakresu edukacji międzykulturowej są aktywizujące metody pracy: socjodrama, wchodzenie w role, metoda projektu, debata, dyskusja, przeprowadzanie wywiadów, projekty międzynarodowe, metoda NIKE, bezpośredni kontakt z przedstawicielami danej kultury, poznawanie zabytków danej kultury i opieka nad nimi. Jednym ze sposobów rozwijania w uczniach kompetencji kulturowych jest metoda NIKE (Nauczanie interkulturowe w kontekście europejskim), która skupia się na różnorodności obecnej w szkolnej klasie. Różnorodność to nie tylko różnice, ale również podobieństwa. Uczniowie różnią się między sobą, ale w wielu aspektach są do siebie podobni. Wszyscy skądś pochodzą, mają różne umiejętności i różne sposoby wyrażania siebie oraz komunikowania się z kolegami i nauczycielem. NIKE pomaga nauczycielowi zorganizować lekcje w taki sposób, aby wykorzystać obecną w klasie różnorodność, pokazać jej wartość i przekonać się, że jest ona przydatna w nauce i wspólnym działaniu. Każdy uczeń musi popatrzeć na każdego swojego kolegę jako na Innego i uznać go za równoprawnego twórcę kultu-

48 Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska ry. Ważnym aspektem NIKE jest rotacja zadań w czasie kolejnych spotkań warsztatowych każdy uczeń ma szansę spróbować swoich sił realizując inne zadanie, tak by zarówno on sam jak i jego rówieśnicy mogli odkryć swoje mocne strony 2. Warto również pamiętać o wykorzystaniu metod, które kładą nacisk na dyskusje i wymianę poglądów: Praca w grupach lub parach, która pozwala nawiązać kontakt intelektualny i nauczyć współpracy. Kreowanie sytuacji, umożliwiających każdemu dziecku wykazanie się swoją wiedzą (np. poprzez zmianę osoby, która referuje zadanie wykonane w trakcie pracy grupowej). Zaproponowanie prezentacji na temat tradycji rodzinnej. Zadawanie uczniom prac, które wymagają współpracy poza klasą. Zwracanie uwagi na tych podopiecznych, którzy są mniej chętni do wypowiadania się. Stosowanie metod włączania ich do dyskusji/zajęć w sposób komfortowy dla nich samych (taką metodą może być właśnie praca w grupie). Można nawiązać do realiów życia uczniów na różne sposoby: Włączając informacje i odniesienia do kultur i krajów pochodzenia uczniów na zajęciach, niezależnie od tematu. Przedstawiając alternatywne wersje zdarzeń, np. podczas zajęć z historii można przedstawić kilka perspektyw jednego konfliktu/problemu, także takiego, który uwzględni historię kraju i/lub kultury pochodzenia ucznia. Wykorzystanie materiałów, które opracowane są przez osoby reprezentujące kraj pochodzenia lub kulturę uczniów należących do grupy mniejszościowej. W ten sposób każdy członek zespołu może poczuć, iż także jego wzorce kulturowe i autorytety są ważne i wartościowe. Opracowanie zajęć, które bezpośrednio nawiązują do ważkich problemów, np. różnic religijnych w klasie. Dokonanie analizy również kwestii społecznych, np. ucząc klasę o uchodźctwie. Uczniowie mogą dzięki temu lepiej zrozumieli tło społeczne, polityczne i kulturowe tego problemu. Prowadzenie zajęć, w sposób interaktywny z uwzględnieniem różnic poglądów i różnic kulturowych może otworzyć przestrzeń do konfrontacji wielu opinii i poglądów. Choć takie sytuacje mogą być trudne, to nie należy 2 Żeber-Dzikowska I.; Buchcic E.: Wielokulturowość społeczności lokalnej w szkole i w rodzinie. Drohiczyński Przegląd Naukowy. Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego. Nr 4/2012 DTN Drohiczyn 2012, s. 201-202.

Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości 49 ich unikać, bowiem mają one ważną funkcję dydaktyczną (np. uczą dialogu i negocjacji). W nowym miejscu dzieci tracą poczucie bezpieczeństwa. Spotykają setki obcych sobie twarzy. Jeśli nie znają dobrze języka przez długi czas skazane są na brak kolegów czy przyjaciół. Żyją w kraju, którego kultura i zwyczaje są im obce. Funkcjonowanie placówki oświatowej również może znacząco różnić się od tego, do jakiego byli przyzwyczajeni. Gorzej jeśli brak poczucia bezpieczeństwa przeradza się w poczucie zagrożenia. Poważny problem pojawia się także w przypadku, gdy dzieci te narażone są na brak akceptacji ze strony rówieśników. Kiedy pojawia się przemoc psychiczna lub fizyczna sytuacja jest bardzo trudna. Bariera językowa uniemożliwia zaalarmowanie pedagogów szkolnych czy też wychowawców. Dodatkowo wiele dzieci nosi w sobie traumatyczne przeżycia i obrazy z kraju rodzinnego. Ważne jest więc, aby kadra nauczycielska dobrze poznała historię ucznia, zapoznała się z kulturą jego kraju. Warto namawiać do tego także uczniów. Dzieciom cudzoziemskim należy stworzyć jak najlepsze warunki do nauki i rozwoju poprzez okazywanie im uwagi, akceptacji. Nowa sytuacja nie jest łatwa także dla nauczycieli. W dawnych latach studia nie przygotowywały do pracy z obcokrajowcami. Muszą oni radzić sobie sami. Metodą prób i błędów uczą się odpowiednich metod współpracy. Bariera językowa utrudnia pracę. Konieczność przekazania treści programowych, wytłumaczenia polecenia, wymaga poświęcenia większej ilości czasu dziecku-obcokrajowcowi. Od nauczyciela wymaga to umiejętności takiego prowadzenia zajęć, aby były one efektywne i aby dzieci polskie też na tym nie traciły. Problemem jest sprawdzenie wiedzy takich uczniów. Nie można liczyć, że dzieci te będą miały równe szanse z rówieśnikami. Nieznajomość języka bardzo utrudnia im uzyskanie równie dobrych ocen co rówieśnicy. Nauczycielowi sprawia trudność konieczność oceny takiego dziecka. W przypadku zapewnienia poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji istotna jest współpraca pomiędzy kadrą szkoły, a rodzicami. Jednak w wielu przypadkach opiekunowie sami nie potrafią odnaleźć i zaaklimatyzować się w nowym miejscu. Trudno jest im więc pomóc własnym dzieciom lub nauczycielom. Ważne jest poznanie kultury i zwyczajów panujących w państwie, z którego dziecko pochodzi. Wiedzą tą należy dzielić się ze środowiskiem szkolnym. Znacznie ułatwi nam to współpracę z uczniami i ich rodzicami. Nie tylko obcego pochodzenia. Pozwoli to także obalić pewne stereotypy panujące wśród polskich uczniów i ich rodzin. Należy zdawać sobie sprawę, że uchodźcy w naszym kraju często mają problemy mieszkaniowe czy finansowe. Warto więc wykazać się zrozumieniem

50 Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska dla uczniów, którzy mogą mieć problemy ze znalezień miejsca do nauki, odrobienia prac domowych. Edukacja międzykulturowa wymaga od szkoły nowego spojrzenia i otwartości, jak również dostosowania programów do realiów wielokulturowych społeczeństw. Od pewnego czasu praca szkoły oparta jest na założeniu równości wszystkim. Obecnie edukacja międzykulturowa wymaga od niej także uznania i szacunku dla różnic istniejących między poszczególnymi jednostkami. Staje się więc jasne, że musi ulec zmianie pozycja szkoły w środowisku. Zbyt często przekazuje się tu i wzmacnia negatywne stereotypy, odnoszące się do innych grup i kultur. W ramach nowej roli placówki oświatowej konieczne jest więc wprowadzenie procesu konstruktywnej komunikacji pomiędzy wszystkimi aktorami procesu edukacyjnego: nauczycielami, dziećmi, rodzicami, pracownikami administracji, władzą lokalną i innymi instytucjami. Jeśli edukacja międzykulturowa ma mieć miejsce w klasie i poza nią, muszą się na to składać działania wielopłaszczyznowe 3. Edukacja międzykulturowa powinna być również jednym z elementów kształcenia nauczycieli. Podręczniki i inne pomoce dydaktyczne powinny opierać się na wielu różnych źródłach, by uczeń mógł poznać dane zagadnienie z różnych punktów widzenia. Jednakże wprowadzenie tego typu rozwiązań nie jest zapewne łatwe i wymaga sporego wysiłku. W dzisiejszych czasach świat stał się maleńki. W ciągu kilkunastu godzin jesteśmy w stanie przemieścić się z jednego końca świata na drugi. Bardzo chętnie uczymy się języków obcych. Zdajemy sobie sprawę, że granice krajów stanowią tylko bariery administracyjne. Chętniej wyjeżdżamy w poszukiwaniu pracy, swojego miejsca na Ziemi. Narodowości, języki, kultury mieszają się. W szkołach wielokulturowych uczniowie mają okazję wcześniej poznać jak wygląda życie ludzi w innych krajach. Mają okazję stać się bardziej otwarci na pozorną obcość. Uczą się, że współżycia i współpracy z innymi. Stają się bardziej tolerancyjni, poznają czym jest empatia. Dla polskiego dziecka częstym problemem jest np. zakaz gry na komputerze. Poznając historię innych dowiadują się, że są dzieci, które nie mają komputerów, nie chodzą do szkoły, a ich zmartwieniem jest wojna w kraju. Dzieci obcego pochodzenia uczą się języka polskiego, a dzieci polskie mają okazję poznać ich język. Obie strony czerpią korzyści. Obecność podopiecznych innego pochodzenia możemy śmiało wykorzystać jako okazję do poruszania kwestii rasizmu czy dyskryminacji. 3 Leppert R., Edukacja w świecie współczesnym, Kraków 2000, s. 124.

Zadania nauczyciela i grona pedagogicznego wynikające z wielokulturowości 51 Wielokulturowość w szkole okazuje się być zjawiskiem coraz częstszym. Nie mniej jednak multikulturalizm nie jest łatwy. W nowym środowisku trudno odnaleźć się ludziom dorosłym. Mnogość otaczających nas barier przeraża. Trudno więc dziwić się, że dla dzieci przeprowadzka do obcego kraju jest jeszcze trudniejsza. Nauka wzajemnej tolerancji wśród najmłodszych jest bardzo trudna. Dlatego też my, nauczyciele musimy wykazać się w takich przypadkach dużą, życiową modrością. Odstawić na bok uprzedzenia i zaopiekować się dziećmi obcego pochodzenia, aby nie czuły się zagubione. Pokazać swoją postawą, że ograniczenia kulturowe stwarzamy sami. Nie jest to łatwy proces. Ale wspólne egzystowanie ludzi pochodzących z różnych kultur jest możliwe. Tylko od nas zależy jak będzie ono przebiegać oraz czy będzie ono miało więcej zalet lub wad. Na edukację międzykulturową składają się różnego rodzaju programy i inicjatywy szkolne, realizowane w placówkach oświatowych lub poza nimi. Szkoła stanowi obok rodziny najważniejszy czynnik socjalizacji, bez niej starania czynione w celu wprowadzenia edukacji międzykulturowej będą z pewnością mało skuteczne. Należy zaznaczyć, że wielokulturowość staje się współcześnie zjawiskiem wszechobecnym, co podnosi wartość słów wypowiedzianych kilka lat temu przez Ryszarda Kapuścińskiego: zastanówmy się, czy żyjąc w różnych kulturach, cywilizacjach, religiach, chcemy szukać w innych kulturach rzeczy najgorszych, żeby umacniać własne stereotypy, czy raczej będziemy starali się znajdować punkty styczne ( ) Nasz świat znajduje się na rozdrożu. Pewna tendencja wydaje się nieuchronna będziemy żyć w świecie wielokulturowym. Trzeba nadmienić, iż wyłącznie od nas wszystkich zależy czy będzie to świat pokoju i koegzystencji, czy świat antagonizmów i konfliktów 4. Niezwykle istotne dla tego typu wychowania jest zachowanie i poszanowanie prawa ludzi do odmienności kulturowej. Rezultatem takiego procesu powinno być pokojowe i partnerskie współżycie ludności różnych kultur na terenie jednego kraju. Jednakże cel ten jest niezwykle trudny do osiągnięcia. Organizowanie wymian i spotkań między dziećmi i młodzieżą różnych krajów będzie pomocne, gdyż warto przyjąć hipotezę, iż ludzie różnych kultur, którzy często się ze sobą spotykają, przełamują obustronne uprzedzenia. 4 Śliz A., Szczepański M. S.: Wielokulturowość i jej socjologiczny sens. Festival Caravan czy wielokulturowe street party?, Studia socjologiczne 2011, 4 (203), s. 23.

52 Summary Elżbieta Buchcic, Ilona Żeber-Dzikowska Kultura pokoju nie kłóci się w żaden sposób ze zdrowym patriotyzmem, ale nie ma w niej miejsca na nacjonalizm i małostkowość. Jan Paweł II The intercultural education and upbringing seem to be a response to the reality of the multicultural society. At present, multiculturalism plays a very important role and has a large impact on the Polish education. The most essential tasks of the educational institutions, which should meet their students needs are to introduce the comprehensive development of the student through the use of the following processes, i.e., teaching, learning and developing skill, moreover, upbringing. It should also be applied to the process of preparing students for the existence in a society, in which multiculturalism is present. Bibliografia Bernacka-Langier A., Janik-Płocińska B., Kosowicz A., Pawlic-Rafałowska E., Piegat-Kaczmarzyk M., Walczak G., Rejmer Z., Wasilewska-Łaszczuk J., Zasuńska M., Inny w polskiej szkole, Warszawa 2010. Leppert R., Edukacja w świecie współczesnym, Kraków, 2000. Śliz A., Szczepański M.S.: Wielokulturowość i jej socjologiczny sens. Festival Caravan czy wielokulturowe street party? [w:] Studia socjologiczne 2011, 4 (203). Żeber-Dzikowska I.; Buchcic E.: Wielokulturowość społeczności lokalnej w szkole i w rodzinie. Drohiczyński Przegląd Naukowy. Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego. Nr 4\2012 DTN Drohiczyn 2012. Dr Elżbieta Buchcic Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii Instytut Biologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. Dr hab. Ilona Żeber-Dzikowska Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Biologii Zakład Zoologii i Dydaktyki Biologii. Zajmuje się współczesnymi problemami nauk społecznych, pedagogicznych, biologicznych środowiskowych, lokalnymi działaniami środowiskowoedukacyjnymi wśród szerokiego spektrum wiekowego dzieci, młodzieży i dorosłych.