1
Badanie zostało wykonane w ramach projektu Cyfrowobezpieczni.pl Bezpieczna Szkoła Cyfrowa, realizowanego przez Stowarzyszenie Miasta w Internecie ze środków pochodzących z Ministerstwa Edukacji Narodowej w ramach rządowego programu wspomagania w latach 15-18 organów prowadzących szkoły w zapewnieniu bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach Bezpieczna+ Autorzy Dr Kamil Błaszczyński Dr Łukasz Srokowski Tarnów,. sierpnia 18 r. Stowarzyszenie Miasta w Internecie 2
Spis treści Spis treści 3 Wstęp 4 Próba badawcza 4 Test kompetencji cyfrowych wyniki grup społecznych 5 Test kompetencji cyfrowych wyniki kategorii respondentów 6 Wyniki testu kompetencji cyfrowych wyniki cząstkowe 9 Wyniki cząstkowe klasy 1-3 Wyniki cząstkowe Klasy 4-6 12 Wyniki cząstkowe Klasy 7 i Gimnazjum 13 Wyniki cząstkowe klasy ponadgimnazjalne 14 Wyniki pierwszej fali badania (czerwiec-lipiec 18) Podsumowanie 15 3
Wstęp Niniejszy raport prezentuje wyniki badania, przeprowadzonego od połowy czerwca do połowy lipca 18 roku. Uczestnikami badania byli uczniowie, rodzice oraz nauczyciele ze szkół, które zgłosiły się do projektu Cyfrowobezpieczni.pl Bezpieczna Szkoła Cyfrowa. W ramach badania sprawdzone zostały kompetencje osób badanych, w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom cyfrowym. Raport przedstawia aktualny stan wiedzy osób uczestniczących w projekcie, dotyczący ww. kompetencji cyfrowych. Do pomiaru zmian użyto analogicznych narzędzi jak miało to miejsce w trakcie poprzednich badań zrealizowanych w 16, 17 oraz pierwszej połowie 18 roku uczestnicy wypełniali dokładnie ten sam test, sprawdzający ich kompetencje w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom cyfrowym.. Próba badawcza W ramach badania przewidziano przeprowadzenie pierwszej fali zbierania danych wśród populacji uczniów, rodziców owych uczniów oraz nauczycieli ze szkół uczestniczących w projekcie. Uczniowie zostali podzieleni na 4 kategorie, które odpowiadają obecnej strukturze obowiązkowego szkolnictwa powszechnego w Polsce tj.: (1) klasy 1-3; (2) klasy 4-6; (3) klasa 7 SP oraz Gimnazjum; (4) klasy ponadgimnazjalne. Podział na wyodrębnione kategorie powielono w stosunku do rodziców uczniów oraz nauczycieli. Taki podział całej próby badawczej, pozwalał na wyszczególnienie 3 grup społecznych oraz 4 kategorii zawartych w każdej grupie społecznej. Celem całościowej diagnozy było zatem 12 kategorii respondentów: 1-3 SP 4-6 SP 7SP + Gim PG SUMA Uczniowie 789 1767 839 245 36 Rodzice 388 4 185 64 77 Nauczyciele 4 3 223 1 867 SUMA 1381 2537 1247 419 5584 Całkowita liczba osób biorąca udział w pierwszej fali badania tj. od 15.6.18 do 15.7.18 wyniosła 5584 osób (błąd statystyczny przy tak dużej próbie jest mniejszy niż założone 3%). Najliczniejszą 4
populację w przebadanej próbie stanowili uczniowie (65%). Drugą najbardziej liczną populację stanowili rodzice (19%). Najmniej liczni byli natomiast nauczyciele (16%). Całkowita liczba osób biorąca udział w badaniu: czerwiec 18 - lipiec 18 16% 19% 65% Uczniowie Rodzice Nauczyciele Test kompetencji cyfrowych wyniki grup społecznych W teście kompetencji cyfrowych brały udział trzy grupy społeczne: uczniowie, rodzice oraz nauczyciele. Każda z grup, która brała udział w teście, mogła zdobyć po przeliczeniu wyników punktów procentowych. Średnie wyniki z testu uzyskane przez respondentów, w podziale na grupy społeczne, wyniosły: 5
Średni wynik z testu w podziale na grupy społeczne 61% 53% 57% Uczniowie Rodzice Nauczyciele Wyniki pokazały, że różnice dotyczące wiedzy z zakresu cyfrowego bezpieczeństwa wśród osób biorących udział w badaniu były znaczne. Przyjmując skrajne wyniki różnice maksymalne wyniosły 8% całkowitej punktacji. Najwyższy wynik odnotowali uczniowie (61% możliwych do uzyskania punktów), po nich najwyższą wiedzą wykazali się nauczyciele (57%), natomiast najgorzej w stawce uplasowali się rodzice (53%). Test kompetencji cyfrowych wyniki kategorii respondentów W teście kompetencji cyfrowych brały udział trzy grupy społeczne. Każda z grup została w dalszej kolejności rozbita na cztery kategorie respondentów. Kategorie odpowiadały etapowi edukacji na jakim znajdowali się diagnozowani uczniowie, a również ich rodzice oraz nauczyciele. W badaniu wzięli zatem udział uczniowie, rodzice oraz nauczyciele klas 1-3, klas 4-6, klasy 7 i klas gimnazjalnych oraz klas ponadgimnazjalnych. 6
Średni wynik z testu w podziale na grupy społeczne: Klasy 1-3 83% 56% 56% Uczniowie Rodzice Nauczyciele Wyniki dla klas 1-3 wskazują iż kompetencje cyfrowe uczniów, rodziców i nauczycieli są satysfakcjonujące na tle zdiagnozowanej wcześniej średniej. Wyniki rodziców oraz nauczycieli oscylują w połowie możliwej do zdobycia punktacji. Jest to zatem wynik który powinien ulec nieco poprawie. Warto zaznaczyć, że grupą społeczną, w kategorii klas 1-3, która wypadła w teście widocznie lepiej niż pozostałe grupy, byli uczniowie (83%). Wynik taki uzyskiwany był przez najmłodszych uczniów w latach poprzednich i wynika z niewielkiej skali zagrożeń, na które narażone są najmłodsze dzieci - na tym etapie większa wiedza wymagana jest jeszcze od ich rodziców i nauczycieli. Wyniki takie mogą także wskazywać na to, że rodzice najmłodszych uczniów są coraz bardziej świadomi zagrożeń związanych ze światem cyfrowym, a jednocześnie mają jeszcze duży wpływ na swoje dzieci w tym wieku. W efekcie są w stanie przekazywać im niezbędną wiedzę i kształtować właściwe postawy. Średni wynik z testu w podziale na grupy społeczne: Klasy 4-6 58% 52% 58% Uczniowie Rodzice Nauczyciele 7
Wyniki klas 4-6, w kontekście zdiagnozowanej średniej, podobnie jak klas 1-3 pokazują przeciętny poziom kompetencji cyfrowych w omawianej kategorii respondentów. Poziom ten oscyluje w granicach połowy punktów jakie można otrzymać z testu kompetencji. Jest to zatem wynik, który w każdej diagnozowanej grupie powinien ulec zmianie. W przedziale klas 4-6, grupami, które uzyskały najwyższe wyniki są uczniowie (58%) oraz nauczyciele (58%). Średni wynik z testu w podziale na grupy społeczne: klasy 7-G % 48% 56% Uczniowie Rodzice Nauczyciele Wyniki klas 7 i klas gimnazjalnych w odniesieniu do zdiagnozowanej średniej, zdają się sugerować iż, wiedza rodziców poddanych badaniu, a szczególnie uczniów, jest mało satysfakcjonująca i powinna ulec poprawie. Grupą pozytywnie wyróżniającą się na tle pozostałych są nauczyciele (56%). Średni wynik z testu w podziale na grupy społeczne: klasy PG 54% 56% % Uczniowie Rodzice Nauczyciele 8
Wyniki klas ponadgimnazjalnych są satysfakcjonujące, z wyjątkiem uczniów, których wynik jest niższy w porównaniu do całości próby. Jest to zatem wynik niesatysfakcjonujący i powinien on ulec zmianie na lepsze. Najlepiej prezentującą się grupą w omawianej kategorii klas ponadgimnazjalnych są nauczyciele (%). PODSUMOWANIE WYNIKÓW DLA CAŁYCH GRUP Uczniowie Rodzice Nauczyciele Całość grupy 61% 53% 57% Klasy 1-3 83% 56% 56% Klasy 4-6 58% 52% 58% Klasy 7-Gim. % 48% 56% Klasy PG 54% 56% % Uzyskane wyniki uwzględniające podział na kategorie etapów szkolnych i grup społecznych, pozwalają twierdzić, że wyniki z testu kompetencji cyfrowych są satysfakcjonujące w większości diagnozowanych grup. Aczkolwiek, biorąc pod uwagę, że odnoszone są one do średnich wyników diagnozowanych grup, powinny one ulec zmianie na lepsze. Ponieważ w prawie każdej diagnozowanej grupie oscylują one w granicach środka skali. Zauważalna jest bardzo wysoka świadomość najmłodszych dzieci szkolnych oraz homogeniczność grupy nauczycielskiej pod względem ich wiedzy. Zastanawiające są wyniki najstarszych dzieci szkolnych, a szczególnie tych na etapie gimnazjalnym, co pokrywało się również z niskim wynikiem ich rodziców. Wyniki testu kompetencji cyfrowych wyniki cząstkowe Test kompetencji cyfrowych składał się z szeregu pytań, które zgrupowane były w oparciu o 6 kategorii analitycznych. Zakres merytoryczny kategorii był zróżnicowany, ponieważ dostosowany był do poziomu rozwojowego diagnozowanych dzieci. Warto przy tym zaznaczyć, że owe 6 kategorii analitycznych było możliwe do praktycznego zastosowania do 11 z 12 kategorii respondentów. Jedyną grupą w której nie było możliwe uzyskanie odpowiedzi na 6 kategorii analitycznych były dzieci klas 1-3. W tym przypadku zastosowano 4 kategorie analityczne. Poniżej zaprezentowano podział kategorii analitycznych, uwzględniając etapy edukacji: 9
1-3 ERGONOMIA KORZYSTANIA Z NARZĘDZI CYFROWYCH WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W WPŁYW REKLAM NA DZIECI (nie dotyczyło uczniów klas 1-3) BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI LOGINY, HASŁA I BEZPIECZNE LOGOWANIE OCHRONA PRZED WIRUSAMI (nie dotyczyło uczniów klas 1-3) 4-6 ERGONOMIA KORZYSTANIA Z NARZĘDZI CYFROWYCH WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI LOGINY, HASŁA I BEZPIECZNE LOGOWANIE BEZPIECZEŃSTWO WIZERUNKU W PRAWO AUTORSKIE 7- Gim WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI BEZPIECZEŃSTWO WIZERUNKU W PRAWO AUTORSKIE CYBERPRZEMOC OPERACJE FINANSOWE PG WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI BEZPIECZEŃSTWO WIZERUNKU W PRAWO AUTORSKIE CYBERPRZEMOC OPERACJE FINANSOWE Wyniki cząstkowe klasy 1-3 W zakres testu kompetencji językowych wchodził szereg pytań problemowych, zgrupowanych w 6 kategoriach analitycznych. Z przyczyn opisanych wcześniej, uczniowie klas 1-3 stanowili przedmiot analizy w zakresie 4 kategorii analitycznych: ERGONOMIA KORZYSTANIA Z NARZĘDZI CYFROWYCH; WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W ; BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI; LOGINY, HASŁA I BEZPIECZNE LOGOWANIE. W przypadku diagnozy dwóch pozostałych grup społecznych tj. rodziców oraz nauczycieli, zastosowano poza wyżej wspomnianymi kategoriami, dwie dodatkowe kategorie: WPŁYW REKLAM NA DZIECI; OCHRONA PRZED WIRUSAMI.
Wyniki testu kompetencji cyfrowych w poszczególnych kategoriach analitycznych Klasy 1-3 96 68 ERGONOMIA KORZYSTANIA Z NARZĘDZI CYFROWYCH 93 53 52 49 WIARYGODNO ŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W WPŁYW REKLAM NA DZIECI BEZPIECZEŃST WO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKA MI SIECI LOGINY, HASŁA I BEZPIECZNE LOGOWANIE Uczniowie 96 93 85 59 OCHRONA PRZED WIRUSAMI Rodzice 68 49 56 63 Nauczyciele 53 52 85 63 59 56 Wyniki testu dla poszczególnych kategorii analitycznych pozwalają twierdzić iż uczniowie posiadają znaczącą wiedzę w zakresie ergonomii korzystania z narzędzi cyfrowych (96%), określenia wiarygodności informacji (93%) oraz bezpiecznego korzystania z Internetu w kontaktach z innymi ludźmi (85%). Słabiej jednak radzą sobie z bezpiecznym logowaniem się w sieci (59%). Rodzice dzieci klas 1-3 uzyskali znaczący wynik w obszarze ergonomii korzystani z narzędzi cyfrowych (68%) najgorzej jednak poradzili sobie z bezpieczeństwem w kontaktach z innymi użytkownikami sieci (%). Nauczyciele natomiast, najlepszy wynik uzyskali z ergonomii korzystani z narzędzi cyfrowych (%), najgorzej natomiast, wypadła część dotycząca bezpieczeństwa kontaktu z innymi użytkownikami sieci (%). Podobnie zresztą jak w przypadku rodziców. 11
Wyniki cząstkowe Klasy 4-6 W zakres testu kompetencji językowych wchodził szereg pytań problemowych, zgrupowanych w 6 kategoriach analitycznych. W zakres analizowanych kategorii wchodziły: ERGONOMIA KORZYSTANIA Z NARZĘDZI CYFROWYCH; WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W ; BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI; LOGINY, HASŁA I BEZPIECZNE LOGOWANIE; BEZPIECZEŃSTWO WIZERUNKU W ; PRAWO AUTORSKIE. Wszystkie wymienione kategorie były wspólne dla wszystkich diagnozowanych grup społecznych. Wyniki testu kompetencji cyfrowych w poszczególnych kategoriach analitycznych Klasy 4-6 54 74 69 ERGONOMIA KORZYSTANIA Z NARZĘDZI CYFROWYCH 62 54 WIARYGODNO ŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W 69 51 43 BEZPIECZEŃST WO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKA MI SIECI LOGINY, HASŁA I BEZPIECZNE LOGOWANIE BEZPIECZEŃST WO WIZERUNKU W PRAWO AUTORSKIE Uczniowie 54 62 69 76 62 26 Rodzice 69 54 43 51 68 25 Nauczyciele 74 51 71 32 76 51 71 68 62 32 26 25 Wyniki testu kompetencji cyfrowych wskazują, że uczniowie klas 4-6 najwyższy wynik uzyskali z loginów, haseł oraz bezpiecznego logowania do sieci (76%). Najniższy wynik natomiast odnotowali w zakresie praw autorskich (26%). Warto zaznaczyć, że element dotyczący praw autorskich był najniższy u każdej diagnozowanej grupy społecznej tzn. rodziców (25%) oraz nauczycieli (32%). W przypadku rodziców i nauczycieli wykazali oni najwyższe kompetencje w przypadku ergonomii korzystania z narzędzi cyfrowych (kolejno: 69%; 74%). 12
Wyniki cząstkowe Klasy 7 i Gimnazjum W zakres testu kompetencji językowych wchodził szereg pytań problemowych, zgrupowanych w 6 kategoriach analitycznych. W zakres analizowanych kategorii wchodziły: WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W ; BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI; BEZPIECZEŃSTWO WIZERUNKU W ; PRAWO AUTORSKIE; CYBERPRZEMOC; OPERACJE FINANSOWE. Wszystkie wymienione kategorie były wspólne dla wszystkich diagnozowanych grup społecznych. Wyniki testu kompetencji cyfrowych w poszczególnych kategoriach analitycznych Klasy 7 - Gimnazjalne 63 63 37 35 WIARYGODNO ŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W 52 68 BEZPIECZEŃST WO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKA MI SIECI 66 BEZPIECZEŃST WO WIZERUNKU W PRAWO AUTORSKIE CYBERPRZEMO C OPERACJE FINANSOWE Uczniowie 63 63 66 63 26 Rodzice 37 52 35 62 46 Nauczyciele 35 68 81 47 59 48 81 35 47 63 62 59 26 46 48 Wyniki testu kompetencji cyfrowych wskazują, że uczniowie klas 7 i gimnazjalnych najwyższe wyniki uzyskali w zakresie bezpieczeństwa wizerunku w Internecie (66%). Najgorsze wyniki natomiast odnotowali w przypadku ochrony praw autorskich (%). Rodzice uczniów klas gimnazjalnych uzyskali najlepszy wynik w przypadku cyberprzemocy (62%), odnotowując przy tym, podobnie jak ich dzieci najniższy wynik w obszarze ochrony praw autorskich (35%). 13
Nauczyciele klas 7 i gimnazjalnych, najlepszy wynik odnotowali w przypadku dbania o bezpieczeństwo własnego wizerunku (81%), najgorzej jednak zaprezentowali swoją wiedzę, gdy chodziło i wiarygodność informacji dostępnych w sieci (35%). Wyniki cząstkowe klasy ponadgimnazjalne W zakres testu kompetencji językowych wchodził szereg pytań problemowych, zgrupowanych w 6 kategoriach analitycznych. W zakres analizowanych kategorii wchodziły: WIARYGODNOŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W ; BEZPIECZEŃSTWO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKAMI SIECI; BEZPIECZEŃSTWO WIZERUNKU W ; PRAWO AUTORSKIE; CYBERPRZEMOC; OPERACJE FINANSOWE. Wszystkie wymienione kategorie były wspólne dla wszystkich diagnozowanych grup społecznych. Wyniki testu kompetencji cyfrowych w poszczególnych kategoriach analitycznych Klasy Ponadgimnazjalne 63 55 49 45 46 49 WIARYGODNO ŚĆ INFORMACJI DOSTĘPNYCH W BEZPIECZEŃST WO W KONTAKCIE Z INNYMI UŻYTKOWNIKA MI SIECI 65 79 74 BEZPIECZEŃST WO WIZERUNKU W 31 PRAWO AUTORSKIE 72 66 61 CYBERPRZEMO C 66 65 59 OPERACJE FINANSOWE Uczniowie 45 55 65 31 61 66 Rodzice 63 46 74 66 59 Nauczyciele 49 49 79 48 72 65 48 14
Wyniki testu kompetencji cyfrowych wskazują, że uczniowie klas ponadgimnazjalnych odnotowali szereg bardzo podobnych wyników w trzech kategoriach analitycznych, mianowicie w: dbaniu o bezpieczeństwo własnego wizerunku (65%), cyber przemocy (61%) oraz operacjach finansowych (66%). Najgorszy wynik odnotowali natomiast w przypadku ochrony praw autorskich (31%). Wyniki dzieci powielili w znacznej części rodzice uczniów, odnotowując również najwyższe wyniki w zakresie bezpieczeństwa wizerunku w sieci (74%) oraz cyberprzemocy (66%). Odnotowując przy tym najniższe wyniki w zakresie ochrony praw autorskich (%). Nauczyciele klas ponadgimnazjalnych odnotowali najlepsze wyniki, podobnie jak rodzice i uczniowie w zakresie bezpieczeństwa wizerunku w sieci (79%) oraz cyberprzemocy (72%). Szereg bardzo bliskich niskich wyników, nauczyciele odnotowali w zakresie wiarygodności informacji w sieci (49%), bezpieczeństwa w kontakcie z innymi (49%) oraz praw autorskich (48%). Wyniki pierwszej fali badania (czerwiec-lipiec 18) Podsumowanie PODSUMOWANIE OGÓLNE Wyniki testu kompetencji cyfrowych wskazują, że ogólne kompetencje cyfrowe w zakresie bezpiecznego korzystania z sieci, wśród diagnozowanych grup są niskie i wskazane są działania na rzecz poprawy tego stanu rzeczy. Wyniki poszczególnych grup społecznych oraz poszczególnych kategorii respondentów, wskazują również na pewne zróżnicowanie omawianych grup wiekowych, wskazując iż zakres cyfrowych kompetencji maleje wraz z wiekiem uczniów. Grupą respondentów o najwyższych kompetencjach cyfrowych są dzieci klas 1-3 (83%) oraz nauczyciele klas ponadgimnazjalnych (%). Grupami o najniższych kompetencjach cyfrowych są rodzice klas gimnazjalnych (48%) oraz uczniowie klas ponadgimnazjalnych (%). Wyniki innych kategorii respondentów, w odniesieniu od najniżej odnotowanych wyników, nie są w tym zakresie wiele różne i wynoszą nieraz 1% lub 2% punkty procentowe. W przypadku rozbicia wyniku testu na poszczególne kategorie analityczne, warte wskazania są negatywne wyniki dotyczące ochrony i przestrzegania praw autorskich, które w diagnozowanych kategoriach respondentów odnotowały najniższe wyniki, sięgające 15
nawet %. Zastanawiający jest również ogólny spadek oceny wiarygodności informacji w sieci przez wszystkie diagnozowane grupy klas 7, kl. gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych. ANALIZA ZRÓŻNICOWANIA WYNIKÓW W badaniu zwraca uwagę znaczące zróżnicowanie wyników pomiędzy kategoriami analitycznymi, a także pomiędzy grupami. Warto dokładniej przyjrzeć się tym różnicom, mogą być bowiem cennymi wskazówkami na rzecz dalszych działań w ramach projektu. Prawo autorskie kategoria ta wybija się na pierwszy plan jako zdecydowanie najniższa we wszystkich grupach wiekowych, w których została przebadana. Jest to spójne ze wszystkimi wcześniejszymi pomiarami. Wiedza na temat prawa autorskiego i umiejętność jego prawidłowej interpretacji w normalnych, codziennych sytuacjach stała na bardzo niskim poziomie. W efekcie można się spodziewać, że na co dzień w szkołach popełniane są setki mikroplagiatów. Nawyki związane z bezrefleksyjnym kopiowaniem danych i cytowaniem źródeł bez poszanowania praw autorskich przenoszone są później przez uczniów na studia wyższe i zanikają dopiero w pracy a i tam wyłącznie w tych firmach, które mają wysokie standardy etyczne i prawne. Wiarygodność informacji w Internecie podobnie, jak w przypadku prawa autorskiego, jest to kategoria w której wyniki są w najlepszym razie przeciętne. Inaczej jednak, niż w poprzedniej kategorii, wynika to nie tylko z braku kompetencji uczniów, ale także z narastającego poziomu złożoności informacyjnej sieci. Coraz większa ilość fałszywych informacji, fake news, czy też pojawienie się zjawisk określanych jako fake reality czy też bańki informacyjne powoduje, że niezbędne są naprawdę wysokie kompetencje po to, aby stwierdzić, czy dana informacja jest wiarygodna, czy też nie. Co więcej, wszystko wskazuje na to, że problem ten będzie narastał wraz z kolejnymi odsłonami wojny informacyjnej, prowadzonej przez państwa, agencje wywiadowcze, korporacje i wielu innych aktorów makro i megapoziomu, działających na scenie międzynarodowej. Szczególnym wymiarem tego problemu jest rosnąca ilość ruchów społecznych, opartych na negowaniu wiedzy naukowej. Ich przykładem jest np. Towarzystwo Płaskiej Ziemi, dowodzące, że nasz glob nie jest kulą (i zdobywające rosnącą liczbę zwolenników). Obecność takich zjawisk wymusza na szkole pełnienie dodatkowej roli, opierającej się na przygotowaniu dzieci do konfrontacji z takimi poglądami i umiejętności ich odrzucania, opartego na merytorycznych argumentach. 16
Wyniki dzieci najmłodszych mimo, że szczególnym zaskoczeniem mogą być wyniki najmłodszych uczniów, akurat ta kategoria jest relatywnie prosta do wyjaśnienia. Ze względu na ograniczenia metodologiczne (dzieci w klasach 1-3 często nie potrafią czytać wystarczająco by wypełnić ankietę), w badaniu dla nich użyte zostały prostsze pytania, przedstawione w formie komiksowej. Z pewnością ułatwiło to najmłodszym dzieciom odpowiedzi na pytania, jakkolwiek niskie wyniki w odpowiedzi na pytania związane z bezpiecznymi loginami i hasłami, pokazują, że w tej grupie również jest nieco pracy do wykonania. Innym czynnikiem, który warto wziąć tu pod uwagę jest fakt, że wiedza deklaratywna, badana w ramach niniejszego badania nie musi przekładać się na rzeczywiste działania uczniów, którzy mogą równie dobrze doskonale wiedzieć, jaka jest właściwa postawa przed komputerem, ale mimo to korzystać z niego w bardzo nieergonomicznych pozycjach. REKOMENDACJE Ze względu na fakt, że przedstawione wyniki badań zostały zrealizowane w okresie, w którym większość szkół właśnie rozpoczyna udział w projekcie, bądź jest też już po SDBC, wartościowe na tym etapie byłoby wzmocnienie w ramach dalszych działań projektowych zwłaszcza najsłabszych kompetencji, wykazanych w badaniu. Dotyczy to szczególnie wiedzy i zasad prawa autorskiego, a także wiarygodności danych, dostępnych w Internecie. 17