osoba pomagająca jako humanistyczny profesjonalista, a nie żołnierz większe zaufanie pacjentów

KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA uważa się, że stanowi główny element diagnozowania, leczenia i sprawowania opieki nad pacjentami warunkuje stopień zadowolenia pacjentów ze sposobu leczenia; niezadowolenie pacjentów natomiast znacznie ogranicza ich wolę podporządkowania się reżimowi leczenia, wzbudza wątpliwości co do kompetencji osoby pomagającej, wydłuża okres rekonwalescencji, a także zwiększa liczbę procesów wytaczanych lekarzom czy innym pracownikom służby zdrowia o popełniane przez nich błędy przyczyny niezadowolenia (które pociąga za sobą niestosowanie się do zaleceń terapii) oraz zadowolenia pacjentów: Przyczyny niezadowolenia pacjentów 1. brak możliwości wypowiedzenia się i przekazania pełnej informacji o objawach i dolegliwościach 2. niezrozumiała forma informacji osoby pomagającej kierowanych do pacjenta 3. niedokładne zapamiętanie informacji przez pacjenta Przyczyny zadowolenia pacjentów 1. ciepło i uprzejmość ze strony osoby pomagającej (empatia) 2. umiejętność wczucia się i zachęcania pacjenta pytaniami, rozbudzającymi jego zainteresowanie i nadzieję (odzwierciedlanie, parafrazowanie) 3. umiejętność sprecyzowania i podsumowania informacji uzyskanych od pacjenta i przekazywanie własnych informacji w sposób dla niego zrozumiały (parafrazowanie, klaryfikacje) korzyści płynące z efektywnej komunikacji interpersonalnej oraz sposoby poprawy tych kontaktów: Korzyści płynące z efektywnej komunikacji interpersonalnej Sposoby poprawy kontaktów w relacji pacjent osoba pomagająca uzyskiwanie dokładniejszych danych i stawianie bardziej trafnej diagnozy skupianie się na osobie, a nie na problemie poznawanie prawdziwych odczuć pacjentów, łatwiejsze doprowadzenie do zaangażowanie się osoby pomagającej wobec pacjenta spadku napięcia osoba pomagająca jako humanistyczny profesjonalista, a nie żołnierz większe zaufanie pacjentów technologii redukcja oporu pacjentów wobec terapii lepsze i skuteczniejsze podejście do chorego ograniczenie negatywnego niewerbalnego kontaktu z pacjentem ośrodkiem zainteresowania jest pacjent, a nie osoba pomagająca wzajemne kontakty sprzyjają rozwiązywaniu problemów przez pacjenta większa troska o pacjenta nie tylko o jego zdrowie somatyczne, ale skuteczniejsza pomoc pacjentom w pogodzeniu się z pogarszającym się również kondycję psychiczną stanem zdrowia nie tylko leczeni czy wspomaganie leczenia, ale równie opiekowanie się skuteczniejsze radzenie sobie ze specyficznymi grupami pacjentów: chorym trudnymi, starszymi lub umierającymi, pogrążonymi w smutku, małymi więcej empatii wobec pacjentów dziećmi lub przewlekle chorymi szacunek wobec pacjenta, jako podmiotu pacjenci łatwiej podporządkowują się zaleceniom i są bardziej zadowoleni z skłanianie pacjenta do większego zaangażowania się w proces leczenia wizyt okazywanie pacjentowi współczucia pacjenci są bardziej przekonani o umiejętnościach pomagającego nawiązywanie i okazywanie więzi z pacjentem w przypadku hospitalizacji pacjenci nie czują się tak bezradni, uzależnieni, niczym nie uwarunkowany pozytywny stosunek do pacjentów osamotnieni i smutni traktowanie pacjenta jako osoby pacjenci nie biegają od jednego gabinetu do kolejnego słuchanie tego, co pacjent mówi pacjenci są bardziej skłonni do współpracy, optymizmu i okazują chęć życia przyjmowanie postawy cierpliwego nauczyciela 1

umiejętność komunikowania się z chorym najważniejszy czynnik leczenia, zasadnicza forma terapii; możliwość porozumienia się z pracownikami służby zdrowia stanowi dla pacjenta źródło rzetelnej wiedzy o stanie swojego zdrowia rola komunikowania się w procesie leczenia: 1. informowanie wyjaśnianie pacjentowi istoty jego choroby, jej ewentualnych związków ze stylem życia 2. diagnozowanie zdefiniowanie problemu od strony klinicznej i przedstawienie go pacjentowi w zrozumiałej dla niego formie 3. psychoterapia określenie pozamedycznych problemów chorego oraz podejmowanie prób wspólnego ich rozwiązywania 4. integracja wytworzenie więzi emocjonalno poznawczej miedzy osobą pomagającą, pacjentem i jego rodziną etapy komunikacji: 1. zdolność zauważania problemu afektywnego (emocjonalnego) - możliwa dzięki wrażliwości emocjonalnej związanej z pewnymi cechami osobowości, ulegająca zwiększeniu dzięki zdobywaniu wiedzy o człowieku, doświadczaniu różnych stanów, obserwacji oraz własnemu rozwojowi; przykłady: umiejętność spostrzeżenia u pacjenta lęku, smutku, zniecierpliwienia, zadowolenia, niepewności (przekaz niewerbalny: mimika, sposób poruszania się, gestykulacja, ton) 2. internalizacja uczuć pacjenta poprzez poznanie i zrozumienie jego stanu emocjonalnego możliwa dzięki wykorzystywaniu własnych doświadczeń, empatii oraz posiadanego systemu wartości (osobista koncepcja człowieka) 3. zdolność do czynnego reagowania na emocjonalne potrzeby chorego komunikację dzieli się na: werbalną słowny przekaz informacji oraz niewerbalną kody mowy ciała (mimika, gestykulacja, ton i brzmienie głosu) w procesie komunikacji wyróżnić można trzy główne czynniki, z których każdy posiada różną moc oddziaływania na odbiorcę: - to, co mówimy (komunikacja werbalna): 7% - to, jak mówimy (komunikacja niewerbalna): 38% - mowa ciała (komunikacja niewerbalna): 55% a więc: porozumienie się aż w 93% oparte jest na przekazie niewerbalnym 2

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA Pełny obraz komunikacji uzyskujemy dopiero rozważając komunikację werbalną w połączeniu z komunikacją niewerbalną. Takie widzenie przekazu występuje u człowieka automatycznie nigdy nie jest tak, że zwracamy uwagę tylko na słowa, bez gestów. Komunikacja niewerbalna (tzw. mowa ciała ) dotyczy: - kontaktu wzrokowego (czas trwania, intensywność, kierunek spojrzenia), - twarzy (mimika, uśmiech lub jego brak), - gestykulacji i postawy ciała, - przestrzeni, odległości (granice), kontaktu fizycznego, - tonu głosu (tempo, akcentowanie, intonacja) Dystans w komunikowaniu się: - strefa intymna (0,15 0,45m) dostęp mają osoby najbliższe. Jej przekroczenie traktowane jest jako inwazja i może wywołać agresję, - strefa osobista (0,46 1,2m) dostęp mają znajomi, przyjaciele, współpracownicy. Nieznajomi są poza tą sferą, - strefa społeczna (1,21 3,6m) dotyczy osób nieznajomych, dopiero poznanych, takich, z którymi kontakt dopiero się buduje, - strefa publiczna (ponad 3,6m) dotyczy wystąpień publicznych. Należy jednak pamiętać, że każdy ma swoją indywidualną przestrzeń, której naruszenie może być potraktowane jako atak. Obserwując rozmówcę można dostrzec jaki dystans jest dla niego optymalny w kontakcie z nami i dopasować się. 3

Znaczenie mowy ciała : 1. Głowa a) kiwanie - potakiwanie, zgoda, akceptacja, - uwaga, - potwierdzanie uważnego słuchania b) kręcenie głową - zaprzeczanie, - zdziwienie c) spuszczanie głowy - przygnębienie, smutek, - zmęczenie 2. Ramiona a) wzruszanie ramionami - lekceważenie, - irytacja, - brak zdecydowania b) skulenie ramion - zamykanie się w sobie, - wycofanie z kontaktu, - przygnębienie c) garbienie się - brak motywacji do kontaktu d) wychylanie ramion do przodu - otwarcie na kontakt, uwaga 3. Dłonie i ręce a) ręce skrzyżowanie - opór, niechęć, - unikanie kontaktu, - czasem wrogość b) dłonie drżące, chaotycznie poruszające się - tłumiona silna złość lub lęk c) nadgarstki, ręce gestykulujące zgodnie z wypowiadanymi treściami - otwartość, - zainteresowanie, przekonywanie d) ręce sztywne, dłonie nieruchome - napięcie, - strach, - czasem tłumiona złość e) zaciśnięte pięści - silna złość, - hamowana wściekłość, - agresja f) palce bębniące po stole - irytacja, - lekceważenie, - pośpiech 4. Nogi i stopy a) nogi i stopy spokojnie oparte o podłoże - pewność siebie, - spokój, zrównoważenie b) krzyżowanie nóg, szerokie rozstawienie nóg - duża pewność siebie, - demonstrowanie swojej siły c) nerwowe ruszanie lub pukanie stopą - niepokój, - napięcie, - zniecierpliwienie, - poganianie rozmówcy d) nogi i stopy usztywnione - zamykanie się w sobie, - wycofywanie się z kontaktu 5. Całe ciało a) stanie przodem do rozmówcy, bez krzyżowania rąk - otwarta postawa, - otwartość na kontakt i wymianę informacji, - zainteresowanie rozmówcą, - pewność siebie b) odwrócenie się bokiem lub wiercenie się - niepokój, - niechęć do rozmowy, - unikanie bezpośredniego kontaktu czy konfrontacji c) sztywne siedzenie na brzegu krzesła - niepewność, - lęk, - napięcie. 4

Znaczenie komunikatów wzrokowych: 1. Bezpośredni kontakt wzrokowy: - gotowość do wspólnej komunikacji i kontaktu, - uwaga i zainteresowanie 2. Częste przerwy w kontakcie wzrokowym: - wycofywanie się, - unikanie danego tematu, - zakłopotanie, - wstydzenie się, - znudzenie 3. Spuszczanie wzroku, spoglądanie w dół lub w bok: - troska, - skupienie, - zaabsorbowanie własnymi myślami, - dialog wewnętrzny 4. Uporczywe wpatrywanie się w jeden punkt: - sztywność myślenia, - silna koncentracja na problemie, - niepokój, - podekscytowanie 5. Gwałtowne ruchy gałek ocznych rozbiegane oczy : - zakłopotanie, - unikanie kontaktu 6. Mrużenie oczu: - zastanawianie się, - przypominanie sobie, - konstruowanie nowych treści 7. Rozszerzenie źrenic: - alarm wrażliwy temat 8. Brwi: - całkowicie podniesione niedowierzanie, - podniesione do połowy zdziwienie, - do połowy obniżone zakłopotanie, - całkowicie obniżone złość 9. Usta: - kąciki ust uniesione w górę zadowolenie, - kąciki ust opuszczone niezadowolenie, - zaciśnięte usta złość lub wrogość, - drżenie dolnej wargi lub jej zagryzanie smutek, rozżalenie, zdenerwowanie, - otwarte usta zaskoczenie lub zmęczenie, - uśmiech pozytywne uczucia i emocje Cztery postawy i ich pozawerbalny wyraz: 1. Ja jestem O.K. Ty jesteś O.K. postawa asertywna - postawa wyprostowana, otwarta - głowa zwrócona ku rozmówcy - oczy podtrzymywanie kontaktu - twarz ekspresja odpowiednia do słów - głos zdecydowany - ręce, dłonie swobodne - sposób poruszania się swobodny, pewny, sylwetka wyprostowana 2. Ja jestem O.K. Ty nie jesteś O.K. postawna agresywna - postawa zamknięta, napięta, wyprostowana - głowa sztywno wyprostowana, podniesiona do góry, wysunięta broda - oczy utkwienie wzroku, unikanie kontaktu - twarz zaciśnięte usta, marszczenie brwi, maska - głos podniesiony, dobitny - ręce, dłonie zaciśnięte, skrzyżowane, wskazywanie lub pukanie palcem - sposób poruszania się postawa sztywna, szybki krok 3. Ja nie jestem O.K Ty jesteś O.K. postawa uległa - postawa ramiona skulone, sylwetka zgarbiona - głowa spuszczona - oczy półprzymknięte, rozglądanie się na boki, spojrzenie bez wyrazu - twarz wyraz smutku lub bez wyrazu, twarz neutralna, jeżeli postawa bardziej uległa uśmiecha się nawet gdy mu przykro - głos wahający się, miękki, zanikające końcówki - ręce i dłonie spokojne, ale bezcelowe ruchy - sposób poruszania się powolny i niepewny, lub szybki i nerwowy 4. Ja nie jestem O.K. Ty nie jesteś O.K. wycofanie z kontaktu - postawa podobna do pasywnej, ale dochodzi krzyżowanie rąk i nóg, zamykanie się, usztywnienie - głowa spuszczona - oczy unikanie kontaktu lub nerwowe rozglądanie się - twarz maska, skrzywione usta - głos cicho cedzi słowa, nieskory do mówienia - ręce i dłonie usztywnione, ręce skrzyżowane - sposób poruszania się nerwowość i niepewność ruchów 5

Obserwacja i nawiązywanie kontaktu Kontakt pozwala ci zbudować most do drugiej osoby. Gdy macie ten sam punkt widzenia zdobywacie porozumienie. Nie możesz jednak przeprowadzić kogoś przez most jeżeli go najpierw nie zbudujesz. Dopasowując się do kogoś budujesz most poprzez kontakt i poważanie. Dopasowanie jest podstawową umiejętnością kontaktu. Ludzie utrzymujący kontakt mają tendencję do wzajemnego odzwierciedlania i harmonizowania postawy, gestów i wzroku, a także sposobu mówienia, dobieranych słów. Przypomina to taniec, w którym partnerzy odwzajemniają i odzwierciedlają ruch drugiego swoim własnym ruchem. Ich język ciał pozostaje komplementarny. Harmonizując i odzwierciedlając język ciała, ton głosu, sposób patrzenia i kierowania wzroku, bardzo szybko możesz uzyskać kontakt prawie z każdym. Harmonizacja to nie naśladownictwo, czyli zauważalne, przesadzone i niewyszukane powielanie ruchów innej osoby. Możesz harmonizować ruchy rąk drobnymi ruchami dłoni, ruchy ciała ruchem głowy, ruchy nerwowej osoby mogą być subtelnie odzwierciedlone kołysaniem twojego ciała (skrzyżowane odzwierciedlanie). techniki: przyjmowanie podobnej postawy ciała, wykonywanie podobnych gestów, tzw. taniec używanie tych samych słów, powtarzanie słów wypowiadanych przez rozmówcę mówienie podobnym tempem, używanie podobnego tonu głosu podobne tempo i głębokość oddechu Prowadzenie w celu zmiany stanu Jeśli poprzez odzwierciedlanie most komunikacji został zbudowany, druga osoba podąży za tobą gdy zaczniesz przyjmować bardziej pozytywną i zaradną postawę. Twój partner nieświadomie spostrzeże, iż miałeś szacunek dla jego stanu i będzie miał ochotę cię naśladować, o ile jest to droga, którą chce iść. W przypadku na przykład osoby rozzłoszczonej harmonizuj się z jej gniewem na trochę niższym poziomie, a następnie zacznij ją stopniowo sprowadzać do spokojniejszego stanu, tonując własne zachowanie. 6

Słuchanie bierne słuchanie w milczeniu; danie wspomaganemu czasu na zastanowienie; granica milczenia moment, gdy trzeba okazać pacjentowi, że został zrozumiany (parafrazowanie); bardziej interakcyjne dzięki wplataniu prostych słów typu: No tak, Rozumiem, Aha, a także dzięki stosowaniu odpowiednich zachęt typu: To ciekawe, co Pan mówi, A co Pan o tym sądzi? aktywne werbalne reagowanie na komunikat innego człowieka; odbicie sensu wypowiedzi tak, że rozmówca wie, iż został zrozumiany (odzwierciedlanie, parafrazowanie treści); np.: pacjent Nie potrafię nie myśleć, że to może być rak, osoba wspomagająca Widzę, że się Pan naprawdę niepokoi, iż ten guz może okazać się złośliwy ; empatia, dopasowywanie, wykorzystywanie milczenia cechy aktywnego słuchania; Odzwierciedlanie i parafrazowanie 1. uczuć weryfikacja podstawowych zawartych w przekazie emocji czy uczuć, które towarzyszą przekazywanym treściom + komunikowanie rozmówcy, iż odbieramy ładunek emocjonalny towarzyszący jego wypowiedzi sprawiamy, że pacjent odnosi wrażenie, iż dostrzegamy i szanujemy jego uczucia; 2. treści weryfikacja tego, co mówi osoba potrzebująca pomocy; sprawdzanie, czy dobrze rozumiemy jej problem; obrona przed niebezpieczeństwem nadinterpretacji i czytania w myślach + danie do zrozumienia rozmówcy, iż dostrzegamy jakie ma problemy i jakie mają one dla niego znaczenie; przeformułowanie komunikatu od wspomaganego na własne słowa; Akceptacja i werbalne odzwierciedlanie uczuć: Odzwierciedlanie (parafrazowanie) treści Rozumiem, że nie czuje się Pan dobrze w takiej sytuacji Z tego co rozumiem, obawia się Pan pogorszenia stanu po zabiegu Trudno jest Pani o tym mówić, prawda? Z Pana słów wynika, iż uważa Pan swój stan za ciężki, czy tak? Czuje się Pan tak zagubiony, że nie widzi Pan żadnego wyjścia z tej sytuacji, prawda? Z tego, co Pan mówi rozumiem, iż obawia się Pan jakiś powikłań... Widzę, że jest panu bardzo ciężko (zamiast: Widzę, że zbiera się Panu na płacz ) Z tego, co od Pana słyszę rozumiem, że nie widzi Pan sensu leczenia Jest pan bardzo przygnębiony Nie wiem czy dobrze Pana zrozumiałam, że chciałby Pan... 7

Jak i kiedy korzystać z aktywnego słuchania: 1. Szczególnie wtedy gdy masz do czynienia z czyimś uczuciem, skargą, rozczarowaniem, lękiem, a także wówczas gdy widzisz, że pacjent (lub twój partner w komunikacji) chce o czymś porozmawiać. Niewskazane, a nawet irytujące jest posługiwanie się tą metodą w rozmowie na tematy obojętne (np. pogoda, wydarzenia bieżące, praca) 2. Posługuj się aktywnym słuchaniem w celu niesienia pomocy pacjentom tylko wówczas, gdy jesteś w odpowiednim nastroju i masz czas. Jeśli coś cię ponagla, brak ci cierpliwości lub jesteś zajęty własnymi problemami, twoje słuchanie nie będzie naprawdę akceptujące i empatyczne. Ani też uważne. Korzystaj wówczas z postawy wyczekiwania, słuchania biernego. Nie każde stwierdzenie dotyczące potrzeb drugiego człowieka wymaga komunikatu zwrotnego. Posługuj się aktywnym słuchaniem przede wszystkim wówczas, gdy ktoś wyraża swoje uczucia i masz pewność, że naprawdę chce, aby go wysłuchano. 3. Czasami pacjenci chcą po prostu więcej informacji. Upewnij się jednak, że wiesz, jakie są podstawowe potrzeby pacjenta i o jakie informacje chodzi (odzwierciedlanie treści np. Z tego co rozumiem chciałby Pan dowiedzieć się więcej na temat... 4. Unikaj papugowania posługiwania się dokładnie takimi samymi słowami, jakimi posługuje się pacjent w celu potwierdzenia jego komunikatu. Wyraź komunikat zwrotny, własnymi słowami (używając jednak na przykład jego kanału percepcji lub podobnego tonu głosu). 5. Nie narzucaj nikomu aktywnego słuchania. Bądź wyczulony na sygnały wskazujące na to, że człowiek, któremu starasz się pomóc, nie chce dalej drążyć problemu i pragnie zakończyć rozmowę na ten temat. 6. Nie korzystaj z aktywnego słuchania po to, by uniknąć ujawnienia własnych uczuć czy opinii. Przykłady aktywnego słuchania: Komunikaty bezsłowne wysyłane przez pacjenta Przykładowa werbalna reakcja na komunikat bezsłowny pacjenta - pacjent nagle milknie, staje się niekomunikatywny - Coś Panią trapi? - zmienia się jego wyraz twarzy - Wydaje mi się, że jest Pani zdenerwowana (smutna, rozdrażniona, itd.). Prawda? - spuszcza oczy i odwraca wzrok - Wygląda Pan jakoś nieswojo. - staje się niespokojny, rozdrażniony - Widzę, że coś jest nie tak. Czy mam rację? - wygląda na smutnego, załamanego - Czy chce mi Pan coś powiedzieć? Wygląda, jakby coś Pana smuciło. - nie chce jeść - Czy coś Panu dokucza? Komunikaty słowne pacjenta z zaszyfrowaną negatywną reakcją Przykładowa werbalna reakcja na owe komunikaty - Po co, u diabła, Pan to robi? - Chce Pan, abym Pana na bieżąco informował. - Dlaczego na tym oddziale nikt nie dyżuruje? - Jest pan niezadowolony z tutejszej opieki? - Co z tego, że wiem, iż moje PSA wynosi 12? - Chce Pan wiedzieć, na czym polega badanie PSA? - Dlaczego nie powie mi Pan całej prawdy? - Chciałby Pan pełnej informacji, czy tak? - Niech Pani nie traktuje mnie jak dziecka, dam sobie radę. - Wolałby Pan zrobić to sam, prawda? 8

Pytania otwarte takie, na które badany odpowiada własnymi słowami, w sposób według niego najodpowiedniejszy i mówiąc tak długo, jak chce; Czy mógłby mi Pan coś o sobie powiedzieć? Proszę mi powiedzieć własnymi słowami na czym polegają pana kłopoty ze zdrowiem? Jak się pani czuje w tej chwili? Proszę mi opisać mi co zdarzyło się rano zamknięte zaopatrzone w z góry przewidzianą odpowiedź tak, nie, czasami itp. Kryją w sobie niebezpieczeństwo podsunięcia pacjentowi już gotowej odpowiedzi, której może nie udzieliłby zapytany w inny sposób; Czy czuje się Pani dobrze? (pyt. otwarte: Jak się Pani czuje? ) Zaczął pan odczuwać ból wczoraj? (pyt. otwarte: Kiedy pojawiły się te bóle? Niech mi Pan o nich opowie ) Czy bierze Pan wtedy aspirynę? (pyt. otwarte: Co Pan robi, gdy odczuwa Pan ból? ) Czy ma Pani męża? (pyt. otwarte: Proszę, niech Pani powie mi coś o swojej rodzinie ) zawarty w pytaniach zamkniętych przekaz brzmi: nie chcę od Pana słyszeć niczego innego poza odpowiedzią na zadane przed chwilą pytanie. pogłębiające gdy odpowiedzi pacjenta są krótkie, ogólnikowe, pozostawiające niedosyt informacji; są rodzajem pytań pośrednich między otwartymi, a pytaniami wprost (zamkniętymi); z jednej strony ograniczają pole odpowiedzi, z drugiej jednak, zachęcają do udzielenia odpowiedzi szerszej na konkretny temat; 9

Pytania wprowadzające, inicjujące kontakt: Pytania rozpoczynające rozmowę o problemie zdrowotnym pacjenta: * Czy mógłby mi Pan coś o sobie powiedzieć? * Co Pana do mnie sprowadza? * Czym się Pan zajmuje? * Od czego chciałby Pan zacząć? * Czy ma Pan rodzinę? * Dobrze by było, gdyby zechciał Pan przedstawić mi swój problem. * Z jakiego powodu wybrał Pan właśnie mój gabinet? * Proszę opowiedzieć mi własnymi słowami, na czym polegają Pana kłopoty ze zdrowiem. Pytania pogłębiające: *Tylko wspomniał Pan o swojej rodzinie, czy mógłby Pan powiedzieć coś więcej? * Czy jest coś, co chciałby Pan szczególnie podkreślić? * Czy mógłby Pan to bliżej wyjaśnić? * Czy mógłby pan powiedzieć coś więcej na ten temat? Pytania, których należy się wystrzegać: Pytania dlaczego celem tego typu pytań jest uzyskanie informacji dotyczących motywów pewnych zachowań pacjenta często odbierane są jako próba oskarżania czy przesłuchiwania; przykłady: Dlaczego nie zgłosił się Pan wcześniej do lekarza?, Dlaczego przerwał Pan leczenie? ; mogą one zostać zastąpione stwierdzeniami, które w mniejszym stopniu brzmią jak oskarżanie pacjenta, np.: Nie zgłosił się Pan na badania, co się stało?, Nie kontynuuje Pan leczenia, czy coś się stało?. Pytania wieloczłonowe składające się z kilku pytań naraz; pacjent nie wie, na które pytanie powinien właściwie odpowiedzieć, np.: Jak się Pan dzisiaj czuje, czy zrobił Pan już wszystkie ćwiczenia, które zaleciłem?, Czy mógłby Pan opowiedzieć mi coś o swojej rodzinie, pracy, jakie ma Pan zainteresowania, tak byśmy mogli się lepiej poznać? każde tego typu pytanie wieloczłonowe powinno być zastąpione pytaniami pojedynczymi, tak, aby pacjent miał czas na zastanowienie się przed udzieleniem odpowiedzi: Proszę mi powiedzieć coś o swojej rodzinie, Czy mógłby Pan powiedzieć mi coś o swojej pracy?, Czym się Pan interesuje?. Stwierdzenia naprowadzające wkładanie odpowiedzi w usta pacjenta lub używanie zwrotów naprowadzających np.: To nie boli, prawda?, Nie zrobił Pan tych badań, bo się Pan bał?, Jestem pewien, że nie robiła Pani ostatnio ćwiczeń, które zaleciałem. 10