Ocena wpływu makroekonomicznego Wspólnej Polityki Rolnej na rozwój gospodarczy Polski

Ocena wpływu makroekonomicznego Wspólnej Polityki Rolnej na rozwój gospodarczy Polski Katarzyna Zawalińska Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN 4.01.2011, Warszawa i

Streszczenie Niniejszy Raport przedstawia ilościową ocenę wpływu różnych wariantów Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) na rozwój gospodarczy Polski. Wpływ ten badany jest zarówno na poziomie krajowym jak i regionalnym (wojewódzkim) oraz w odniesieniu do obszarów wiejskich. Analiza dotyczy zarówno wpływu całkowitego WPR (obu filarów razem) jak i dezagregacji wpływu każdego filara osobno oraz wybranych działań filara II. W sumie przeanalizowano 14 scenariuszy WPR zakładających m. in. przesunięcie w przyszłym okresie programowania WPR 2014-2020 funduszy z filara I do II, przesunięcie funduszy z filara II do I, zmianę kryteriów dostępu do filara I (np. ograniczenie jej do gospodarstw powyżej 5 ha lub/i do powierzchni nie przekraczającej 300 ha w danym gospodarstwie), zmianę stawek wsparcia (np. wprowadzenie jednolitej stawki powierzchniowej w całej UE, tzw. flat-rate), różne realokacje budżetu II filara polegające na maksymalizacji wsparcia poszczególnych osi, lub wybranych działań (np. działań wspierających bezpieczeństwo żywności i bezpieczeństwo żywnościowe). Głównym narzędziem służącym do oceny powyższych scenariuszy jest regionalny model równowagi ogólnej RegPOL-TERM. Pozwala on na uchwycenie nie tylko bezpośredniego wpływu powyższych scenariuszy na gospodarkę Polski ale też sprzężeń zwrotnych (efektów mnożnikowych) biorąc pod uwagę pozostałe sektory gospodarki. Porównanie scenariuszy odbywa się na zasadzie porównania wpływu każdego z nich na poszczególne zmienne makroekonomiczne do których należą: produkt krajowy brutto, wartość dodana brutto, konsumpcja, inwestycje (nakłady brutto na środki trwałe), wyniki handlu zagranicznego, dochody, zatrudnienie w podziale na różne sektory gospodarki (rolnictwo, przemysł usługi), wynagrodzenia czynników produkcji, ceny ziemi, wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych (CPI), wskaźnik cen dóbr produkcyjnych (PPI) i efekty mnożnikowe (produkcja i zatrudnienie pozarolnicze). Różne warianty scenariuszy mają zróżnicowany wpływ na poszczególne zmienne makroekonomiczne co jest wypadkową wielkości wsparcia, struktury wspieranych instrumentów oraz struktury wydatkowania tych funduszy. Z badań wynika, że wsparcie w ramach filara I przeznaczane jest w przeważającej większości na opłacenie nakładów na działalność rolniczą podczas gdy fundusze filara II przeznaczane są w największym stopniu na inwestycje. Generalnie można zauważyć, że filar I i II mają podobny wpływ na wzrost gospodarczy (z niewielką przewagą tego drugiego) ale pobudzają go za pomocą innych kanałów transmisji. Na przykład Filar I powoduje większy wzrost zatrudnienia w gospodarce ogółem, ale z kolei tylko filar II przyczynia się do odpływu zatrudnienia z rolnictwa a więc wzrostu produktywności tego sektora. Dokładne wyniki dla poszczególnych wariantów jak i porównanie między nimi zawiera poniższy raport. ii

Spis treści Streszczenie... ii Spis tablic, rysunków i map... 1 Lista skrótów... 4 1 Opis analizowanych scenariuszy... 5 2 Regionalna struktura funduszy z I i II filara w scenariuszach... 13 3 Kierunki wydatkowania funduszy z I i II filara... 17 4 Metodologia badania... 19 4.1 Opis modelu RegPOL-TERM... 19 4.2 Sposób modelowania instrumentów WPR... 20 5 Wyniki poszczególnych symulacji modelowych... 22 6 Porównanie całościowe głównych scenariuszy... 56 Bibliografia... 60 Aneks 1 Mapy rozkładów regionalnych wybranych scenariuszy... 61 Aneks 2 Szczegółowe zestawienie wyników symulacji... 65 iii

Spis tablic, rysunków i map Tablice Tablica 1-1: Płatności bezpośrednie oraz PROW 2004-2009 w mln PLN (S1)... 5 Tablica 1-2: Płatności bezpośrednie oraz PROW 2010-2013 w mln PLN (S2)... 6 Tablica 1-3 Założenia dotyczące rozwoju płatności bezpośrednich w latach 2010-2013... 7 Tablica 1-4: Płatności bezpośrednie oraz PROW 2007-2013 w mln PLN (S3)... 7 Tablica 1-5: Podsumowanie średniorocznych alokacji dla wszystkich scenariuszy WPR... 11 Tablica 2-1: Struktura rozkładu regionalnego płatności bezpośrednich przyjęta w scenariuszach... 14 Tablica 2-2: Struktura rozkładu regionalnego PROW przyjęta w scenariuszach przyszłości... 15 Tablica 3-1: Kierunki wydatkowania płatności bezpośrednich w 2010 r. wg. województw... 17 Tablica 4-1: Opis modelu RegPOL-TERM... 19 Tablica 5-1: Wpływ S1 na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 23 Tablica 5-2: Wpływ S2 na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 27 Tablica 5-3: Wpływ S3 na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 31 Tablica 5-4: Wpływ S3a na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 35 Tablica 5-5: Wpływ S3b na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 39 Tablica 5-6: Porównanie wpływ WPR na wzrost PRB w scenariuszach S3, S3a, S3b... 40 Tablica 5-7: Wpływ S3c,d,e na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 43 Tablica 5-8: Zmiana w realnych PRB na skutek WPR w S3c,d,e, zmiana w %... 44 Tablica 5-9: Wpływ scenariuszy S3c,d,e na realną konsumpcję gosp. wiejskich, zmiana w %... 45 Tablica 5-10: Efekty mnożnikowe scenariuszy S3c,d,e wpływ na produkcję i zatrudnienie, zmiany w %... 45 Tablica 5-11: Wpływ S3f na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 46 Tablica 5-12: Wpływ S4a,b,d na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 50 Tablica 5-13: Wpływ scenariuszy S4a,b,d na dochody realne, zmiana w %... 51 Tablica 5-14: Efekty mnożnikowe scenariuszy S4a,b,d na produkcje i zatrudnienie, zmiany w %... 52 Tablica 5-15: Wpływ S4c i S4e na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %)... 53 Tablica 5-16: Wpływ S4c i S4e na zmiany w dochodach realnych... 54 Tablica 5-17: Efekty mnożnikowe scenariuszy S4c i S4e wpływ na produkcję i zatrudnienie, zmiany w %... 55 Rysunki Rysunek 3-1: Kierunki wydatkowania funduszy filara I w 2010 r. przyjęte do symulacji... 17 Rysunek 3-2: Kierunki wydatkowania funduszy filara II przyjęte do symulacji... 18 Rysunek 5-1: Wpływ filara I i II w S1 na zmiany realnych PRB w %... 23 1

Rysunek 5-2: Wpływ rent strukturalnych, modernizacji i ONW w S1 na zmiany realnych PRB w %... 24 Rysunek 5-3: Wpływ filara I i II w S1 na zmiany w dochodach realnych w %... 24 Rysunek 5-4: Wpływ WPR w S1 na konsumpcję realną gospodarstw miejskich i wiejskich (zmiana w %)... 25 Rysunek 5-5: Wpływ na ceny ziemi w S1 dla WPR razem i ONW (zmiana w%)... 25 Rysunek 5-6: Efekty mnożnikowe F1 (z lewej) i F2 (z prawej) w produkcji i zatrudnieniu w S1... 25 Rysunek 5-7: Wpływ filara I i II w S2 na zmiany realnych PRB w %... 27 Rysunek 5-8: Wpływ rent strukturalnych, modernizacji i ONW w S2 na zmiany w realnych PRB w % 28 Rysunek 5-9: Wpływ filara I i II w S2 na zmiany w dochodach realnych w %... 28 Rysunek 5-10: Wpływ WPR w S2 na konsumpcję realną gospodarstw wiejskich i miejskich w %... 29 Rysunek 5-11: Wpływ na ceny ziemi w S2 filara I oraz ONW... 29 Rysunek 5-12: Efekty mnożnikowe F1 (z lewej) i F2 (z prawej) produkcji i zatrudnienia w S2 (zmiana w %)... 29 Rysunek 5-13: Wpływ filara I i II w S3 na zmiany realnych PRB w %... 31 Rysunek 5-14: Wpływ rent strukturalnych, modernizacji i ONW w S3 na zmiany w realnych PRB w %... 32 Rysunek 5-15: Wpływ filara I i II w S3 na zmiany w dochodach realnych w %... 32 Rysunek 5-16: Wpływ WPR w S3 na konsumpcję realną gospodarstw wiejskich i miejskich w %... 33 Rysunek 5-17:Wpływ na ceny ziemi w S3 filara I i filara II... 33 Rysunek 5-18: Efekty mnożnikowe F1 (z lewej) i F2 (z prawej) na produkcje i zatrudnienie w S3... 33 Rysunek 5-19: Wpływ filara I i II w S3a na zmiany realnych PRB w %... 35 Rysunek 5-20: Wpływ filara I i II w S3a na zmiany w dochodach realnych w %... 36 Rysunek 5-21: Wpływ filara I i II w S3a na konsumpcję realną gospodarstw wiejskich i miejskich w %... 36 Rysunek 5-22: Wpływ 3 działań w S3a na konsumpcję realną gospodarstw wiejskich... 37 Rysunek 5-23: Wpływ cen ziemi w S3a na skutek filara I i II... 37 Rysunek 5-24: Efekty mnożnikowe F1 (z lewej) i F2 na produkcję i zatrudnienie w S3a... 37 Rysunek 5-25: Wpływ filara I i II w S3b na zmiany realnych PRB w %... 39 Rysunek 5-26: Wpływ filara I i II w S3b na zmiany w dochodach realnych w %... 40 Rysunek 5-27: Wpływ filara I i II w S3b na konsumpcję realną gosp. wiejskich i miejskich w %... 41 Rysunek 5-28: Wpływ cen ziemi w S3b na skutek filara I i II... 41 Rysunek 5-29: Efekty mnożnikowe F1 (z lewej) i F2 (z prawej) na produkcję i konsumpcję w %... 41 Rysunek 5-30: Wpływ WPR na zmiany w dochodach realnych w S3c,d,e, zmiana w%... 44 Rysunek 5-31: Wpływ na ceny ziemi scenariuszy S3c,d,e, zmiana w %... 45 Rysunek 5-32: Wpływ filara I i II w S3f na zmiany realnych PRB w %... 47 Rysunek 5-33: Wpływ filara I i II w S3f na zmiany w dochodach realnych, zmiana w %... 47 2

Rysunek 5-34: Wpływ filara I i II na konsumpcje realną gospodarstw wiejskich w S3f... 48 Rysunek 5-35: Wpływ filara I i II na ceny ziemi w S3f... 48 Rysunek 5-36: Efekty mnożnikowe na produkcję i zatrudnienie w S3f_F1F2... 48 Rysunek 5-37: Zmiana w realnych PRB na skutek S4a,b,d, zmiana w %... 50 Rysunek 5-38: Wpływ scenariuszy S4a,b,d na realną konsumpcję gosp. wiejskich, zmiana w %... 51 Rysunek 5-39: Wpływ filara II w scenariuszach S4a,b,d na ceny ziemi... 52 Rysunek 5-40: Zmiana w realnych PRB na skutek S4c i S4e, zmiana w %... 54 Rysunek 5-41: Wpływ scenariuszy S4c i S4e na realną konsumpcję gospodarstw wiejskich, zmiana w %... 55 Rysunek 5-42: Wpływ S4c i S4e na ceny ziemi... 55 Rysunek 6-1: Porównanie wpływu całkowitych funduszy WPR w scenariuszach 3, 3a, 3b... 56 Rysunek 6-2: Porównanie wpływu całkowitych funduszy WPR w scenariuszach 3c, 3d, 3e... 57 Rysunek 6-3: Porównanie oddziaływania scenariuszy 4a, 4b, 4d... 58 Rysunek 6-4: Porównanie oddziaływania scenariuszy 4c i 4e... 59 Mapy Mapa 1-1: Rozkład regionalny środków WPR w latach 2004-2009 w scenariuszu S1_F1F2... 6 Mapa 2-1: Rozkład płatności bezpośrednich w latach 2004-2009... 13 Mapa 2-2: Regionalne zróżnicowanie wsparcia w ramach F1 w scenariuszach S3, S3c-e... 16 Zestawienia Zestawienie 1: Wyniki szczegółowe dla scenariusza S1... 65 Zestawienie 2: Wyniki szczegółowe dla scenariusza S2... 68 Zestawienie 3: Wyniki szczegółowe dla scenariusza S3... 71 Zestawienie 4: Wyniki szczegółowe dla scenariusza S3a, b, c, d, e, f,... 74 Zestawienie 5: Wyniki szczegółowe dla scenariusza S4a,b,c,d,e... 77 3

Lista skrótów ARiMR Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa [ang. Agency for Restructuring and Modernization of Agriculture, ARMA] CGE model EFFROW EFGR EFOiGR EUROSTAT FADN F1 F2 GEMPACK MOD MRiRW PKB PRB RegPOL-TERM ROW RS SAM S1,2,3, SLQ TABLO TERM WPR Obliczeniowy model równowagi ogólnej Europejski Fundusz Rolny (na rzecz) Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Gwarancji Rolnej Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej Europejski Urząd Statystyczny Sieć Danych Rachunkowych z gospodarstw rolnych Filar I WPR Filar II WPR Program opracowany w Monash University (Australia) do budowy i obsługi modeli równowagi ogólnej [ang. General Equilibrium Modelling PACKage] Działanie: modernizacja gospodarstw rolnych Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Produkt Krajowy Brutto Produkt regionalny (wojewódzki) brutto Regionalny Model Obiczeniowy Równowagi Ogólnej dla Polski Rozwój obszarów wiejskich Działanie: renty strukturalne Macierz Rachunków Społecznych [ang. Social Accounting Matrix, SAM] Scenariusze 1, 2, 3, Prosty Współczynnik Lokalizacji [ang. Simple Location Quotient, SLQ] Język programowania używany w programie GEMPACK The Enormous Regional Model Wspólna Polityka Rolna 4

1 Opis analizowanych scenariuszy W sumie przeprowadzono symulacje 14 różnych wariantów WPR osobno modelując ich wpływ na filar I (F1), filar II (F2), filar I i II razem (F1F2), oraz na trzy wybrane działania, do których należą renty strukturalne (RS), modernizacja gospodarstw rolnych (MOD) oraz wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Działania te wybrano ze względu na to, że reprezentują one 3 odmienne typy instrumentów ekonomicznych tj. kolejno transfery dochodowe w przypadku RS, subsydia inwestycyjne w przypadku MOD oraz subsydia obszarowe w przypadku ONW. Poniżej opisujemy kolejne scenariusze oraz przyjęte do nich założenia i wartości. 1) Wpływ wsparcia udzielonego w ramach WPR w okresie 2004-2009 Do obliczeń tego scenariusza (S1) przyjęto wartości liczbowe według płatności zrealizowanych od początku 2004 r. do końca 2009 r. które dla kraju i poszczególnych województw kształtują się jak w Tablicy 1.1. Tablica 1-1: Płatności bezpośrednie oraz PROW 2004-2009 w mln PLN (S1) 2004-2009 JPO UPO PROW RAZEM Dolnośląskie 1,616.76 1,586.66 886.28 4,089.70 Kujawsko - pomorskie 1,910.61 1,992.48 1,646.33 5,549.42 Lubelskie 2,462.22 2,294.92 1,982.36 6,739.50 Lubuskie 722.11 623.28 567.22 1,912.61 Łódzkie 1,786.93 1,539.43 1,763.71 5,090.07 Małopolskie 935.28 742.59 889.02 2,566.89 Mazowieckie 3,459.15 3,027.32 3,644.80 10,131.26 Opolskie 928.64 1,005.32 399.07 2,333.03 Podkarpackie 983.57 797.38 865.59 2,646.54 Podlaskie 1,877.61 1,785.72 2,083.36 5,746.69 Pomorskie 1,300.01 1,221.77 1,014.98 3,536.75 Śląskie 625.24 554.87 400.93 1,581.04 Świętokrzyskie 912.63 762.07 1,044.28 2,718.99 Warmińsko - mazurskie 1,767.83 1,652.70 1,327.07 4,747.60 Wielkopolskie 3,168.83 3,161.28 2,691.17 9,021.29 Zachodniopomorskie 1,480.24 1,363.96 1,014.60 3,858.80 Razem 25,938 24,112 22,221 72,270 Źródło: Na podstawie danych z monitoringu Zatem w ramach F1 wydano 50 049 mln PLN a w ramach F2 22 221 mln PLN czyli proporcje między F1 i F2 są jak 69% do 31%. Rozkład wojewódzki i powiatowy tego wariantu dla F1F2 przedstawia Mapa 1 i Mapa 2 (mapy osobno dla F1 i F2 są w Aneksie 1). 5

Mapa 1-1: Rozkład regionalny środków WPR w latach 2004-2009 w scenariuszu S1_F1F2 mln PLN mln PLN 1304-2229 2229-3317 3317-4870 4870-8583 11.4-106.7 106.7-158.1 158.1-195.9 195.9-269.6 269.6-692.1 Źródło: obliczenia własne 2) Wpływ zakładanego wsparcia w ramach WPR w okresie 2010-2013 Do obliczeń tego scenariusza (S2) przyjęto wartości liczbowe dla kraju i poszczególnych województw jak w Tablicy 1.2. Do obliczeń posłużyły symulacje MRiRW przedstawione w Tablicy 1.3. Rozbicie wojewódzkie opiera się na strukturze płatności bezpośrednich i poszczególnych działań PROW z lat 2004-2009 oraz dostępnych prognozach (dokładniej proces regionalizacji opisuje Rozdział 2). Tablica 1-2: Płatności bezpośrednie oraz PROW 2010-2013 w mln PLN (S2) 2010-2013 Dolnośląskie Kujawsko - pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko - mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem JPO 2,275.81 2,689.43 3,465.89 1,016.46 2,515.33 1,316.53 4,869.21 1,307.19 1,384.51 2,642.98 1,829.94 880.11 1,284.65 2,488.45 4,460.55 2,083.63 36,511 UPO 640.00 803.69 925.69 251.41 620.95 299.53 1,221.11 405.51 321.63 720.29 492.81 223.81 307.39 666.64 1,275.14 550.17 9,726 PROW 2,293.75 2,183.91 4,588.38 1,215.90 2,305.37 2,136.73 6,780.41 962.61 1,717.75 2,634.75 1,706.03 1,479.75 2,423.00 2,376.11 4,192.77 2,091.48 41,089 RAZEM 5,209.56 5,677.03 8,979.96 2,483.77 5,441.65 3,752.80 12,870.72 2,675.31 3,423.89 5,998.02 4,028.78 2,583.67 4,015.04 5,531.20 9,928.46 4,725.28 87,325 6

Tablica 1-3 Założenia dotyczące rozwoju płatności bezpośrednich w latach 2010-2013 ogółem 2010-2013 [euro] wg kursu 1 euro=3,764875 zł mln EUR 2010 2011 2012 2013 JPO Koperta SAPS 1994.19575 2279.443671 2564.692592 2859.380513 9,698 36,510,675,449 Płatności uzupełniające Źródło: MRiRW 1,100.25 861.13 621.91 0.00 2,583 9,725,767,412 Zatem w ramach scenariusza S2, na F1 wydano 46 236 mln PLN zaś na F2 41_089 mln PLN, czyli proporcje między F1 i F2 są 53% do 47%. 3) wpływ zakładanego wsparcia w ramach WPR w okresie 2014-2020 według różnych wariantów kształtu WPR po 2013 r. Na początku policzono scenariusz referencyjny (S3) tzn. założono iż WPR 2014-2020 będzie kontynuacją WPR 2007-2013 a kolejne warianty będą zmieniać się w odniesieniu do tego budżetu. Wartości liczbowe przyjęte do obliczeń przedstawiono w Tablicy 1.4. Tablica 1-4: Płatności bezpośrednie oraz PROW 2007-2013 w mln PLN (S3) 2007-2013 JPO UPO PROW RAZEM Dolnośląskie 3,273 1,489 3,416 8,178.46 Kujawsko - pomorskie 3,869 1,923 3,806 9,598.35 Lubelskie 5,000 2,180 6,345 13,525.11 Lubuskie 1,472 573 1,895 3,940.40 Łódzkie 3,619 1,421 4,687 9,726.51 Małopolskie 1,891 654 3,559 6,104.61 Mazowieckie 7,007 2,802 9,138 18,946.91 Opolskie 1,881 969 1,631 4,481.02 Podkarpackie 1,995 708 3,475 6,177.77 Podlaskie 3,807 1,656 4,338 9,800.99 Pomorskie 2,631 1,137 2,913 6,680.90 Śląskie 1,266 502 1,994 3,762.68 Świętokrzyskie 1,846 704 2,961 5,511.11 Warmińsko - mazurskie 3,579 1,515 3,733 8,826.99 Wielkopolskie 6,419 3,000 7,131 16,549.74 Zachodniopomorskie 3,001 1,261 3,253 7,515.35 Razem 52,553.98 22,495.69 65,574.61 140,624.28 Zatem w ramach scenariusza S3 na F1 wydano 75 050 mln PLN zaś na F2 65 575 mln PLN, czyli proporcje między F1 i F2 są takie same jak w S2, 53% do 47%. 7

Następnie policzono 6 wariantów scenariusza S3, tj.: (S3a) zmniejszenie budżetu płatności bezpośrednich Polski o 30%, i jednoczesne przesunięcie uwolnionych środków do filara II ( nowy PROW w Polsce dla lat 2014-2020) proporcjonalne, tzn. bez zmian obecnych proporcji alokacji w ramach PROW 2007-2013. W scenariuszu S3a uwolnione środki z F1 wyniosły 22 515 mln PLN i zostały przeniesione w tej kwocie do F2, bez zmian jego struktury zarówno między działaniami jak i województwami. (S3b) zmniejszenia budżetu II filara ( nowy PROW w Polsce dla lat 2014-2020) o 30%, i jednoczesne przesunięcie uwolnionych środków do płatności bezpośrednich proporcjonalne, tzn. bez zmian obecnych (2009r.) proporcji alokacji w ujęciu regionalnym. W scenariuszu S3b uwolnione środki z F2 wyniosły 19 672 mln PLN i zasiliły F1 proporcjonalnie bez zmian jego struktury. (S3c) wprowadzenie w okresie 2014-2020 zmian w kryteriach przyznawania dopłat bezpośrednich, polegające na tym, że wsparcie to będzie przysługiwało wyłącznie rolnikom użytkującym gospodarstwa o powierzchni UR równej i większej niż 5 [ha] i jednocześnie nastąpi przesunięcie uwolnionych środków do filara II ( nowy PROW w Polsce dla lat 2014-2020) proporcjonalne, tzn. bez zmian obecnych proporcji alokacji w ramach PROW 2007-2013. Do obliczenia wartości scenariusza S3c wykorzystano informację o powierzchni i liczbie beneficjentów w każdym województwie korzystających z płatności bezpośrednich, których gospodarstwa miały od 1-5 ha. W sumie ograniczając wsparcie w ramach F1 do gospodarstw powyżej 5 ha zaoszczędzono 9 823 mln PLN. Ta kwota przesunięta została proporcjonalnie do F2. W ujęciu wojewódzkim realokacje się różniły i najwięcej w ujęciu procentowym ubyło środków z filara I województwom: małopolskiemu (52% mniej alokacji w porównaniu do S3), podkarpackiemu (46%) oraz świętokrzyskiemu (32%) porównaj Mapy 2-2. (S3d) wprowadzenie w okresie 2014-2020 zmian w kryteriach przyznawania dopłat bezpośrednich, polegające na tym, że wsparcie to będzie przysługiwało wyłącznie do powierzchni UR nie większej niż 300 [ha] (w odniesieniu do jednego gospodarstwa rolnego) i jednocześnie nastąpi przesunięcie uwolnionych środków do filara II ( nowy PROW w 8

Polsce dla lat 2014-2020) proporcjonalne, tzn. bez zmian obecnych proporcji alokacji w ramach PROW 2007-2013. Do obliczenia wartości dla scenariusza S3d wykorzystano informację o powierzchni i liczbie beneficjentów w każdym województwie korzystających z płatności bezpośrednich, których gospodarstwa miały powierzchnię powyżej 300 ha. W sumie ograniczając wsparcie w ramach F1 w gospodarstwach do powierzchni od 1ha do 300 ha zaoszczędzono 9 241 mln PLN, czyli nieco mniej niż w poprzednim wariancie. Ta kwota przesunięta została proporcjonalnie do F2. W ujęciu wojewódzkim realokacje się różniły i najwięcej w ujęciu procentowym środków I filara ubyło województwom: zachodniopomorskiemu (o 33%), opolskiemu (o 29%) oraz lubuskiemu (o 26%). (S3e) wprowadzenie w okresie 2014-2020 zmian w kryteriach przyznawania dopłat bezpośrednich, polegające na tym, że wsparcie to będzie przysługiwało wyłącznie rolnikom użytkującym gospodarstwa o powierzchni UR równej i większej niż 5 [ha] ale do powierzchni nie większej niż 300 [ha] (w odniesieniu do jednego gospodarstwa rolnego) i jednocześnie nastąpi przesunięcie uwolnionych środków do filara II ( nowy PROW w Polsce dla lat 2014-2020) proporcjonalne, tzn. bez zmian obecnych proporcji alokacji w ramach PROW 2007-2013. Do obliczeń w scenariuszu S3e wykorzystano informacje z poprzednich dwóch scenariuszy i w sumie uwolniona kwota środków z F1 wyniosła 19 064 mln PLN. Zasiliła ona budżet F2 proporcjonalnie. W ujęciu wojewódzkim najwięcej procentowo środków I filara ubyło województwom: małopolskiemu (o 54%), podkarpackiemu (o 49%), zachodniopomorskiemu (o 36%), opolskiemu (o 36%). (S3f) wprowadzenie w okresie 2014-2020 systemu stawek płatności bezpośrednich polegającego na jednolitej stawce powierzchniowej w całej UE (flat-rate) z jednoczesnym zachowaniem budżetu II filara ( nowy PROW w Polsce dla lat 2014-2020) W scenariuszu tym przyjęto taką samą płatność do ha w każdym województwie przy zachowaniu ogólnej alokacji dla kraju. Stąd nie zmieniła się wielkość funduszy F1 ale zmieniła się alokacja wojewódzka wyliczona w oparciu o informacje nt. ilości ha zgłaszanych do płatności oraz ilości funduszy filara II w każdym województwie. 4) wpływ zakładanego wsparcia w ramach II filara w okresie 2014-2020 w ramach różnych scenariuszy podziału budżetu II filara: 9

(S4a) wzrost alokacji na działania związane z ochroną bioróżnorodności oraz przeciwdziałaniem i dostosowaniem do zmian klimatycznych kosztem pozostałych celów PROW. W scenariuszu S4a założono, iż maksymalizuje się wydatki na Oś 2 PROW (proporcjonalnie na poszczególne działania tej osi) obniżając wydatki na pozostałe osie do minimum zapisanego w Rozporządzeniu 1698/2005. Czyli rozkład funduszy PROW w tym scenariuszu wynosi: 10% na Oś1, 75% na Oś2, 10% na Oś 3 i 5% na Oś 4. (S4b) wzrost alokacji na działania związane ze wzrostem konkurencyjności i innowacyjności sektora rolno-spożywczego kosztem pozostałych celów PROW. W scenariuszu S4b założono, iż maksymalizuje się wydatki na Oś1 PROW (proporcjonalnie na poszczególne działania tej osi) obniżając wydatki na pozostałe osie do minimum zapisanego w Rozporządzeniu 1698/2005. Czyli rozkład funduszy PROW w tym scenariuszu wynosi: 60% na Oś1, 25% na Oś2, 10% na Oś3 i 5% na Oś4. (S4c) wzrost alokacji na działania związane z bezpieczeństwem żywności i bezpieczeństwem żywnościowym kosztem pozostałych celów PROW. W scenariuszu S4c wyróżniono 8 działań, które najbardziej związane są z bezpieczeństwem żywności (rozumianym jako jego jakość i bezpieczeństwo jej wytwarzania) oraz z bezpieczeństwem żywnościowym (rozumianym jako zapewnienie dostaw żywności w długim okresie) a więc wybrano tu działania związane z modernizacją i inwestycjami w sektor rolny i rolno-spożywczy. Pierwsze 4 działania są bardziej związane z pierwszym celem a pozostałe 4 z drugim, przy czym niektóre z działań, można uznać, że wspierają zarówno jeden jak i drugi cel razem. Zatem maksymalna alokacja przyznana została dla działań: 1) Uczestnictwo w systemach jakości (132) 2) Działania informacyjne (133) 3) Usługi doradcze (z racji iż kwalifikuje się tutaj kompleksowa ocena gospodarstwa rolnego w zakresie spełniania wymogów wzajemnej zgodności i dobrostanu zwierząt ) (114) 4) Szkolenia (z racji iż realizuje się tu temat zasady otrzymywania dopłat bezpośrednich a obowiązek spełnienia przez gospodarstwo zasad wzajemnej zgodności, ze szczególnym uwzględnieniem programów zwalczania chorób zakaźnych ) (111) 5) Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej (123) 6) Ułatwienie startu młodym rolnikom (112) 10

7) Modernizacja gospodarstw rolnych (121) 8) Grupy producentów rolnych (142) Pozostałe działania w ramach Osi1 oraz pozostałe trzy osie otrzymały minimalne alokacje środków w ramach budżetu PROW. (S4d) wzrost alokacji na działania związane z poprawą jakości życia na obszarach wiejskich kosztem pozostałych celów PROW. W scenariuszu S4d założono, iż maksymalizuje się wydatki na Oś 3 PROW (proporcjonalnie na poszczególne działania tej osi) obniżając wydatki na pozostałe osie do minimum zapisanego w Rozporządzeniu 1698/2005. Czyli rozkład funduszy PROW w tym scenariuszu wynosi ostatecznie: 10% na Oś1, 25% na Oś2, 60% na Oś 3 oraz 5% na Oś 4. (S4e) wzrost alokacji na działania związane ze wzrostem konkurencyjności sektora rolno-spożywczego (50%) i ochroną bioróżnorodności oraz przeciwdziałaniem i dostosowaniem do zmian klimatycznych (50%) kosztem pozostałych celów PROW. W scenariuszu S4e Oś 1 i Oś 2 uzyskują po połowie większą alokację uzyskaną z tytułu obniżenia alokacji na Oś 3 i Oś 4 do minimum. W wyniku tej realokacji ostateczny podział funduszy między osiami kształtuje się następująco: 35% na Oś1, 50% na Oś2, 10% na Oś3 oraz 5% na Oś4. Podsumowanie wszystkich powyższych scenariuszy wraz ze średniorocznymi alokacjami wynikającymi z ich założeń dla filara I (F1), filara II (F2) oraz trzech wybranych działań (rent strukturalnych, modernizacji i ONW) przedstawia Tablica 1.5. Tablica 1-5: Podsumowanie średniorocznych alokacji dla wszystkich scenariuszy WPR a) Scenariusze S1-S3 2004-2009 2010-2013 2007-2013 = 2014-2020 S1 S2 S3 F1 8,342 11,559 10,721 F2 5,621 10,272 9,182 F1F2 13,962 21,831 19,904 RS 1,241 1,187 1,371 MOD 493 944 995 ONW 1,869 1,240 1,317 11

b) Scenariusze 3 a-f 2007-2013 = 2014-2020 2014-2020 F1-30% i F2+ 2014-2020 F2-30% i F1+ 2014-2020 F1-(1-5ha),F2+ 2014-2020 F1-(300ha+) i F2+ 2014-2020 F1 (5-300 ha) F2+ 2014-202 i flat rate F2const S3 S3a S3b 3c 3d 3e 3f F1 10,721 7,505 13,476 9,318 9,401 7,998 10,721 F2 9,182 12,399 6,428 10,586 10,503 11,906 9,183 F1F2 19,904 19,904 19,904 19,904 19,904 19,904 19,904 RS 1,371 1,852 960 1,581 1,568 1,778 1,371 MOD 995 1,343 696 1,146 1,137 1,289 995 ONW 1,317 1,778 922 1,518 1,506 1,708 1,317 c) Scenariusze 4 a-e i S3 F2 WPR 2007-2013 = 2014-2020 F2: Oś 2 max F2: Oś 1 max F2: 8 działań max F2: Oś 3 max F2: Oś 1 i Oś2 + 50% S3 S4a S4b S4c S4d S4e F2 9,182 9,182 9,182 9,182 9,182 9,182 RS 1,371 317 1,905 317 317 1,111 MOD 995 230 1,382 804 230 806 ONW 1,317 3,079 1,026 1,026 1,026 2,053 Źródło: Obliczenia własne 12

2 Regionalna struktura funduszy z I i II filara w scenariuszach Struktura regionalna płatności bezpośrednich (SPO, UPO i pozostałych dopłat bezpośrednich) znana jest w układzie wojewódzkim i powiatowym na podstawie płatności zrealizowanych w kolejnych kampaniach w latach 2004-2009. Zagregowane zróżnicowanie przestrzenne tych płatności przedstawia Mapa 2-1 a strukturę rozkładu wojewódzkiego Tablica 2-1. Z racji tego, iż struktura ta jest dość stabilna (tzn. z racji tego, że są to płatności do ha i do specyficznych upraw których rozkład regionalny jest zdeterminowany czynnikami obiektywnymi) zakładamy, że struktura płatności bezpośrednich w następnych latach nie będzie się zmieniać dla poszczególnych wariantów scenariuszy mimo iż będą się zmieniać środki przeznaczane na filar I w tych scenariuszach. Mapa 2-1: Rozkład płatności bezpośrednich w latach 2004-2009 mln PLN 6.8-66.0 66.0-98.6 98.6-125.9 125.9-171.2 171.2-389.1 mln PLN 904-1364 1364-2431 2431-2943 2943-4938 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych MRiRW. 13

Tablica 2-1: Struktura rozkładu regionalnego płatności bezpośrednich przyjęta w scenariuszach Województwo JPO UPO i inne Dolnośląskie 0.06 0.07 Kujawsko - pomorskie 0.07 0.08 Lubelskie 0.09 0.10 Lubuskie 0.03 0.03 Łódzkie 0.07 0.06 Małopolskie 0.04 0.03 Mazowieckie 0.13 0.13 Opolskie 0.04 0.04 Podkarpackie 0.04 0.03 Podlaskie 0.07 0.07 Pomorskie 0.05 0.05 Śląskie 0.02 0.02 Świętokrzyskie 0.04 0.03 Warmińsko - mazurskie 0.07 0.07 Wielkopolskie 0.12 0.13 Zachodniopomorskie 0.06 0.06 Razem 1.00 1.00 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych MRiRW Jeśli chodzi o filar II, to zróżnicowanie wojewódzkie PROW 2007-2013 jak i PROW 2014-2020 nie jest tak łatwo przewidzieć jak w przypadku filara I, gdyż występuje tu wiele działań o które województwa konkurują między sobą więc trudno ocenić ostateczny wynik, poza tymi działaniami, które posiadają koperty regionalne (zakładając, że nie będą realokowane). Dotychczasowa realizacja PROW 2007-2013 też nie dla wszystkich działań jest wystarczająco zaawansowana, żeby móc wnioskować o przyszłym rozkładzie regionalnym. Raczej realizacja podobnych działań w PROW 2004-2006 i SPO 2004-2006 daje lepsze przybliżenie udziału województw w realizacji niektórych działań. Biorąc te wszystkie informacje pod uwagę przyjęto regionalną strukturę PROW 2007-2013 jak i PROW 2014-2020 jak w Tablicy 2-2 gdzie zacienione kolumny odzwierciedlają strukturę kopert regionalnych przyjętych w rozporządzeniach do poszczególnych działań a pozostałe opierają się bądź o strukturę płatności zrealizowanych w ramach PROW 2007-2013 dla działań zaawansowanych w realizacji, bądź o strukturę z poprzednich programów dla kontynuowanych działań. 14

Tablica 2-2: Struktura rozkładu regionalnego PROW przyjęta w scenariuszach przyszłości RS GN Młod.Rol. Mod GPR ONW PRś Zales. Różnic Mikro VA Dolnośląskie 0.05 0.02 0.04 0.04 0.14 0.04 0.07 0.06 0.04 0.06 0.07 Kujawsko - pomorskie 0.08 0.04 0.08 0.08 0.14 0.05 0.06 0.05 0.05 0.06 0.03 Lubelskie 0.10 0.18 0.11 0.11 0.03 0.07 0.09 0.07 0.14 0.08 0.19 Lubuskie 0.01 0.01 0.02 0.02 0.08 0.03 0.06 0.03 0.02 0.03 0.01 Łódzkie 0.10 0.13 0.09 0.09 0.01 0.08 0.03 0.05 0.10 0.06 0.09 Małopolskie 0.04 0.10 0.04 0.04 0.02 0.04 0.03 0.01 0.09 0.11 0.06 Mazowieckie 0.17 0.16 0.17 0.17 0.03 0.19 0.07 0.17 0.16 0.12 0.16 Opolskie 0.03 0.01 0.03 0.03 0.11 0.01 0.03 0.01 0.02 0.03 0.02 Podkarpackie 0.05 0.06 0.03 0.03 0.01 0.03 0.05 0.07 0.07 0.08 0.03 Podlaskie 0.08 0.05 0.08 0.08 0.01 0.14 0.04 0.05 0.06 0.03 0.03 Pomorskie 0.03 0.02 0.04 0.04 0.06 0.05 0.08 0.07 0.03 0.05 0.01 Śląskie 0.03 0.02 0.02 0.02 0.03 0.02 0.02 0.02 0.03 0.07 0.03 Świętokrzyskie 0.06 0.13 0.04 0.04 0.00 0.03 0.03 0.04 0.07 0.05 0.01 Warmińsko - mazurskie 0.04 0.02 0.05 0.05 0.05 0.07 0.07 0.19 0.03 0.04 0.03 Wielkopolskie 0.09 0.06 0.13 0.13 0.18 0.13 0.12 0.06 0.08 0.10 0.23 Zachodniopomorskie 0.03 0.01 0.03 0.03 0.08 0.04 0.15 0.05 0.02 0.04 0.01 Razem 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 LEADER Odnowa Szkol. Doradz. Infrastr. Sys. jakoś. Info. Pod. Odtwarz. Usługi Klęski żyw. Dolnośląskie 0.06 0.06 0.04 0.04 0.09 0.05 0.06 0.00 0.06 0.06 Kujawsko - pomorskie 0.05 0.06 0.05 0.05 0.04 0.02 0.06 0.00 0.06 0.06 Lubelskie 0.09 0.08 0.09 0.12 0.14 0.11 0.06 0.00 0.08 0.06 Lubuskie 0.04 0.04 0.02 0.02 0.05 0.02 0.06 0.11 0.04 0.06 Łódzkie 0.05 0.06 0.08 0.08 0.04 0.02 0.06 0.00 0.06 0.06 Małopolskie 0.09 0.08 0.12 0.10 0.05 0.16 0.06 0.00 0.08 0.06 Mazowieckie 0.12 0.12 0.14 0.15 0.07 0.11 0.06 0.00 0.12 0.06 Opolskie 0.04 0.03 0.02 0.02 0.02 0.00 0.06 0.02 0.03 0.06 Podkarpackie 0.09 0.07 0.12 0.12 0.07 0.14 0.06 0.00 0.07 0.06 Podlaskie 0.04 0.05 0.05 0.04 0.05 0.10 0.06 0.00 0.05 0.06 Pomorskie 0.06 0.05 0.03 0.03 0.04 0.02 0.06 0.00 0.05 0.06 Śląskie 0.05 0.05 0.05 0.04 0.10 0.01 0.06 0.00 0.05 0.06 Świętokrzyskie 0.06 0.04 0.06 0.07 0.06 0.07 0.06 0.00 0.04 0.06 Warmińsko - mazurskie 0.04 0.05 0.03 0.03 0.05 0.06 0.06 0.87 0.05 0.06 Wielkopolskie 0.08 0.10 0.08 0.08 0.08 0.02 0.06 0.00 0.10 0.06 Zachodniopomorskie 0.03 0.05 0.02 0.02 0.03 0.07 0.06 0.00 0.05 0.06 Razem 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych MRiRW i rozporządzeń do poszczególnych działań 15

Wizualizacja danych regionalnych wprowadzanych do symulacji w poszczególnych scenariuszach jest ważna, gdyż pokazuje jak przyjęte w nich założenia zmieniają podział środków w ujęciu przestrzennym. To z kolei pomaga w interpretacji wyników. Na przykład porównanie scenariuszy dotyczących płatności bezpośrednich w latach 2014-2020: S3 (F1 bez zmian), S3c (F1 pomniejszony o wsparcie dla gospodarstw do 5ha) i S3d (pomniejszony o wsparcie powyżej 300ha w gospodarstwie) pokazuje, że S3c najbardziej umniejsza środki F1 dla województw o małych gospodarstwach czyli podkarpackiego i małopolskiego (bledną w porównaniu do S3). Z kolei w S3d najwięcej środków tracą województwa zachodniopomorskie, lubuskie i opolskie. Scenariusz S3e jest sumą dwóch poprzednich scenariuszy. Mapa 2-2: Regionalne zróżnicowanie wsparcia w ramach F1 w scenariuszach S3, S3c-e S3 S3c mln PLN mln PLN 13.3-131.0 131.0-194.9 6.4-103.0 103.0-167.8 194.9-246.8 246.8-337.1 337.1-778.2 167.8-224.9 224.9-301.6 301.6-699.7 S3d mln PLN 13.0-110.5 110.5-164.8 164.8-207.0 207.0-305.3 305.3-751.2 16

3 Kierunki wydatkowania funduszy z I i II filara Kierunki wydatkowania płatności bezpośrednich przyjęte zostały zgodnie z badaniem dostarczonym przez MRiRW. W sumie respondenci mieli do wyboru 15 kategorii wydatków, które dla uproszczenia można podzielić na 5 kategorii: nakłady na działalność rolniczą, wydatki bieżące, inwestycje (budowa lub modernizacja budynków oraz zakup maszyn rolniczych) i inne. Ich rozkład na poziomie krajowym przedstawia Rysunek 3-1. Rysunek 3-1: Kierunki wydatkowania funduszy filara I w 2010 r. przyjęte do symulacji Źródło: Na podstawie badania zleconego przez MRiRW W naszych symulacjach regionalnych ważne były kierunki tych wydatków również w ujęciu przestrzennym. Na podstawie tego samego badania i w powyższej agregacji struktura wojewódzka wydatków płatności bezpośrednich przedstawiała się jak pokazano w Tablicy 3-1. Tablica 3-1: Kierunki wydatkowania płatności bezpośrednich w 2010 r. wg. województw Nakłady na działalność rolniczą Wydatki bieżące Zakup maszyn rolniczych Budowa lub modernizacja budynków Inne RAZEM POLSKA 66 7 13 5 9 100 DOLNOŚLĄSKIE 47 0 39 7 7 100 KUJAWSKO-POMORSKIE 73 3 11 3 10 100 LUBELSKIE 69 6 13 5 7 100 LUBUSKIE 65 3 14 4 14 100 ŁÓDZKIE 44 23 17 3 13 100 MAŁOPOLSKIE 76 1 6 6 11 100 MAZOWIECKIE 65 15 11 4 5 100 OPOLSKIE 96 0 1 0 3 100 PODKARPACKIE 68 9 11 5 7 100 PODLASKIE 63 10 21 5 1 100 POMORSKIE 57 10 19 2 12 100 ŚLĄSKIE 70 2 16 3 9 100 ŚWIĘTOKRZYSKIE 81 1 6 5 7 100 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 53 8 18 10 11 100 WIELKOPOLSKIE 64 9 11 6 10 100 ZACHODNIO -POMORSKIE 74 2 18 2 4 100 Źródło: Na podstawie badania zleconego przez MRiRW 17

Kierunki wydatków w ramach PROW trudniej jest ustalić gdyż każde z 23 działań ma innych charakter ekonomiczny i kryteria, które determinują kierunki tych wydatków. Dla każdego działania ustalono strukturę wydatków w podziale na 5 kierunków (nakłady na działalność rolniczą, wydatki bieżące, budowa lub modernizacja budynków, zakup maszyn rolniczych i inne) na podstawie kilku źródeł danych: a) rozliczonych kosztów kwalifikowanych (dane z monitoringu), b) ewaluacji Mid-Term PROW 2007-2013, poprzednich kierunków wydatków w ramach SPO Rolnictwo (ARiMR, 2007) oraz badań ankietowych w ramach ewaluacji ex-post PROW 2004-2006. Ogólną uzyskaną strukturę dla kraju przedstawia Rysunek 3-2. Dla województw założono, że ich struktura nie odbiega od krajowej, co jest założeniem racjonalnym gdyż poszczególne działania podlegają tym samym kryteriom rozliczania w każdym województwie ustalonym w jednym dokumencie PROW 2007-2013. Rysunek 3-2: Kierunki wydatkowania funduszy filara II przyjęte do symulacji Wydatki bieżące 31% Nakłady na działalność rolniczą 24% Inne 0% Inwestycje 45% Budowa lub modernizacja budynków 19% Zakup maszyn rolniczych 26% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z monitoringu, ARiMR (2007), Ewaluacji Ex-post (2009), Ewaluacji Mid-Term (2010) dla poszczególnych działań filara II. Warto porównać ogólną strukturę wydatków między filarem I i II (Rysunek 3-1 i 3-2). Można zauważyć, że w przypadku filara I dominującym kierunkiem wydatków są nakłady na działalność rolniczą (66%), z kolei niewielki udział w wydatkach zajmuje konsumpcja bieżąca (7%) i średni udział w tych wydatkach mają inwestycje (18%), które przeważnie polegają na zakupie maszyn. W przypadku filara II rozkład wydatków jest bardziej zrównoważony przy czym dominującym kierunkiem wydatków są inwestycje (45%), na drugim miejscu są wydatki bieżące (31%) a na trzecim dopiero nakłady na działalność rolniczą (24%). Te różnice w strukturze wydatków będą miały wpływ na osiągane wyniki ekonomiczne, w szczególności duży udział inwestycji w wydatkach II filara. 18

4 Metodologia badania 4.1 Opis modelu RegPOL-TERM Model RegPOL-TERM należy do klasy regionalnych modeli równowagi ogólnej. Posiada wersję zarówno statyczną jak i dynamiczną. Model powstał przy współpracy z australijskim ośrodkiem modelowania Centre of Policy Studies (Monash University) w Melbourne skąd wywodzi się też najbardziej znany model równowagi ogólnej GTAP, obecnie rozwijający się na Uniwersytecie Purdue. RegPOL-TERM opiera się na matrycy australijskiego modelu o nazwie TERM (The Enormous Regional Model). Opis szczegółów modelu jak i dokumentacja znajdują się na stronie uniwerstytetu: http://www.monash.edu.au/policy/term.htm. Główną zaletą modelu jest to, że jest on budowany techniką od dołu do góry (czyli od regionalnych tablic przepływów międzygałęziowych, które dopiero razem składają się na obraz całej gospodarki) dzięki czemu bardzo szczegółowo odzwierciedla on charakterystykę poszczególnych województw, traktując każde z nich jak oddzielną gospodarkę. Województwa łączą się ze sobą poprzez handel krajowy, przepływy czynników produkcji (pracy i kapitału), transfery oraz zmiany cen. Model też explicite traktuje marże (handlowe, transportowe, etc.) co zbliża go bardziej do odzwierciedlania rzeczywistości. Dzięki swojej budowie model pozwala na analizowanie dużej ilości regionów i sektorów razem. Polski RegPoL-TERM jest przystosowany do analiz polityki rolnej i rozwoju obszarów wiejskich. Posiada m.in. 20 kierunków produkcji rolnej i 8 kierunków produkcji przetworzonej, podział na wiejskie i miejskie gospodarstwa domowe (z różnymi funkcjami użyteczności) i dwa rodzaje ziemi (ziemia zakwalifikowana do ONW i reszta użytków rolnych) o różnych funkcjach popytu i podaży. Syntetyczne ujęcie charakterystyki RegPOL-TERM zawiera Tablica 4-1. Warto dodać, że modele typu TERM są obecnie w stałym użyciu już w kilku krajach, m.in. w Finlandii, Chinach, Brazylii, Indonezji, Południowej Afryce i Japonii. Tablica 4-1: Opis modelu RegPOL-TERM Ogólne właściwości - regionalny (NUTS 2) obliczeniowy model symulacyjny (obliczeniowy) równowagi ogólnej - możliwość analizowania polityki regionalnej w ujęciu statycznym (comparative static) i dynamicznym (recursive dynamic), krótko- i długookresowym - oparty na teorii Walrasa, zrównoważenie gospodarki regionalnej przez dostosowanie cen - sztywność płac realnych przyczyną klasycznego bezrobocia - uwzględniona migracja netto 19

Dane bazowe z Głównego Urzędu Statystycznego - tablice przepływów międzygałęziowych dla 16 województw - oparte na rachunkach regionalnych i narodowych - oparte na danych dotyczących regionalnych dochodów i wydatków - oparte na danych transportowych i odległościach (formuła grawitacyjna) - Rok bazowy tablic przepływów między gałęziowych 2005 Konsumpcja - każdy region ma przypisane dwa typy reprezentatywnych gospodarstw domowych (wiejskie i miejskie) które dążą do maksymalizacji dobrobytu (funkcje użyteczności LES Linear Expenditure System) - sektor publiczny podzielony na dwa wzajemnie powiązane podmioty: administrację centralną i regionalną, które funkcjonują jako odrębne podmioty decyzyjne Produkcja - założenie o stałych efektach skali i konkurencji doskonałej - produkcja regionalna modelowana na zasadzie minimalizacji kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwa - praca, ziemia(2 rodzaje) i kapitał jako podstawowe czynniki produkcji (funkcja produkcji CES) - przepływy międzysektorowe ujęte w postaci modelu przepływów międzygałęziowych (struktura Leontiefa) - dezagregacja do 82 sektorów gospodarki (w tym 20 kierunków rolnych i 8 kierunków sektora rolno-spożywczego) dla 16 województw Handel krajowy i zagraniczny - produkcja krajowa i eksport modelowane łącznie (funkcja produkcji CET) - towary krajowe i importowane traktowane jako jakościowo różne (założenie Armingtona) - uwzględniony krajowy i zagraniczny eksport i import (przepływ towarów między województwami) - uwzględnione marże handlowe, transportowe i inne Opodatkowanie i transfery dochodów - określone opodatkowanie czynników produkcji i dóbr konsumpcyjnych - opodatkowane dochody reprezentatywnych konsumentów - określone regionalne dochody i wydatki przechodzące przez budżet publiczny 4.2 Sposób modelowania instrumentów WPR Instrumenty WPR modelowane są na podstawie znajomości struktury wydatków funduszy na każdą interwencje osobno, tj. od płatności bezpośrednich do poszczególnych 23 działań PROW w każdym województwie. Zatem do symulacji wykorzystane są duże macierze danych możliwie jak najszczegółowiej opisujących impuls ekonomiczny generowany przez każe z działań w każdym województwie (patrz też Rozdział 3). Główne założenia samej symulacji to: rozpatrywanie wpływu w długim okresie; analizowanie skumulowanego wpływu wydatków średniorocznych; osobne symulacje dla filara I, filara II, obu filarów razem oraz wybranych 3 działań (rent strukturalnych, modernizacji i wsparcia dla ONW); domknięcie modelu odzwierciedla sytuację małej gospodarki otwartej (ceny światowe są egzogeniczne) oraz fakt, że 20

część funduszy pochodzi z Unii Europejskiej. Uwzględnienie tej ostatniej kwestii ma duże znaczenie gdyż inne efekty (szczególnie redystrybucyjne) przyniosłaby ta sama polityka gdyby była finansowana tylko ze środków krajowych. Na końcu, zanim przejdziemy do interpretacji wyników, trzeba poruszyć kilka kwestii, mających znaczenie dla ich zrozumienia. Po pierwsze, trzeba pamiętać o różnicy w udzielanych środkach w każdym scenariusz na poszczególne filary i działania, gdyż generalnie większe środki naturalnie mogą wywoływać większy wpływ. Stąd, żeby zrelatywizować go, po pierwsze warto odwoływać się do zestawienia pokazującego wielkości wprowadzanych do symulacji wartości dla każdego filara i działania w poszczególnych scenariuszach (Tablica 1-5). Ponadto, jako jedna ze zmiennych w wynikach symulacji raportowany jest wskaźnik wzrostu PKB w odniesieniu do wielkości udzielonych środków (quazi wskaźnik efektywności), który pomaga w zrozumieniu na ile uzyskany wzrost wynika tylko ze zwiększonych funduszy a na ile z ich efektywnego wykorzystania. Po drugie, wyniki modeli CGE nie interpretuje się z aptekarską dokładnością ale patrzy się na skalę i kierunki uzyskanych zmian (dlatego m.in. modele te nie są używane do krótkookresowych prognoz makroekonomicznych). Bardziej wiarygodne są relacje między uzyskiwanymi wielkościami (wartości relatywne) niż ich dokładne wartości (wartości absolutne). Może się zdarzyć na przykład, że w ramach pewnego scenariusza cena dobra w równowadze ustali się na poziomie, przy którym zysk sektora wytwarzającego dane dobro będzie ujemny, więc produkcja tego sektora w ujęciu modelowym spada do zera. W praktyce jednak tak się nie dzieje, bo działa szereg zabezpieczeń, które nie dopuszczają czystego działania rynku. Zatem obliczony przez model zerowy poziom produkcji należałoby interpretować jako wysoką presję, na dany sektor na skutek danej polityki i odczytać jako wskazówkę do podjęcia działań pomocowych (Kiuiła, 2000). Podobnie spadek PRB w niektórych województwach jest interpretowany jako utrata ich relatywnej konkurencyjności, zwykle na skutek odpływu od nich kapitału i zasobów ludzkich, do województw, które są bardziej atrakcyjne np. dzięki większemu udziałowi sektora, który ulega wsparciu dzięki stosowanej polityce. Ważne jest podkreślenie, że modele CGE dzięki swoim właściwościom (m.in. tym wspomnianym powyżej) unikają krytyki adresowanej do innych typów modeli, w których każde dodatkowe fundusze w gospodarce powodują tylko pozytywne reakcje, tj. wzrost wszystkiego (Gorzelak, 2007), podczas gdy w rzeczywistości w systemie gospodarczym naczyń połączonych tak nie jest, gdyż to relatywne wielkości a nie absolutne decydują o atrakcyjności danego sektora czy regionu w przyciąganiu kapitału, pracy, handlu i determinują relatywne ceny. Stąd tak jak w rzeczywistości tak i w modelu zawsze ktoś zyskuje a ktoś traci. Warto też podkreślić, że modele CGE i DSGE są też w największym stopniu odporne na krytykę Lukasa. 21

5 Wyniki poszczególnych symulacji modelowych Najważniejsze wnioski ze scenariusza S1 (WPR 2004-2009) 1 są następujące (por. Tablice 5-1): Większy pozytywny wpływ na wzrost realnego PKB w tym scenariuszu ma filar I (0,76%) niż filar II (0,49%). Nie jest to tylko efektem większych środków przeznaczonych na ten filar w tym scenariuszu ale również większej efektywności tych środków (liczonej wzrostem PKB w relacji do przeznaczonych funduszy), która w filarze I (0,091) przewyższa tą w filarze II (0,086). Największą efektywnością spośród trzech analizowanych pojedynczych działań PROW odznacza się tu modernizacja gospodarstw rolnych (0,126) a więc wsparcie w postaci subsydium inwestycyjnego. Jednak ze względu na większe środki przeznaczone w tym scenariuszu w ramach działania ONW, to wzrost realnego PKB dzięki temu drugiemu działaniu jest większy (0,11%) niż w przypadku modernizacji (0,06%). Wyraźnie większy wpływ na wzrost cen ziemi rolniczej ma filar I (9,10%) niż filar II (2,09%), wiąże się to z charakterem płatności bezpośrednich płaconych do ha, co zwiększa atrakcyjność ziemi. Spośród pojedynczych działań nie dziwi też fakt, że największy wzrost cen występuje w przypadku działania ONW, które również płacone jest do ha (11,50%) (por. rysunek 5-6). Największe subsydiowanie kapitału (spadek ceny kapitału o 0,21%) występuje w przypadku filara II co nie dziwi, gdyż mniej więcej połowa środków przyznawana jest w formie subsydiów inwestycyjnych. Podobnie w działaniu modernizacja widać efekt subsydiowania inwestycji (spadek ceny kapitału o 0,07%) w porównaniu z pozostałymi działaniami. Ogólne zatrudnienie rośnie bardziej w przypadku filara I (0,21%) niż filara II (0,12%) jednak w przypadku filara II dzieję się to przy jednoczesnym odpływie zatrudnienia w rolnictwie (o 0,16%). Wpływ zarówno filara I jak i II na wzrost dochodów realnych gospodarstw wiejskich jest podobny, wynosi odpowiednio 1,85% i 1,82%. Spośród trzech działań PROW największy wpływ na dochody miało działanie renty strukturalne (wzrost o 0,60%). Spośród wszystkich województwa największy wzrost realnego PKB na skutek WPR wg. S1 odnotowują lubelskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie i świętokrzyskie, a więc województwa znacząco wiejskie i/lub rolnicze (Rysunek 5-1). Większość województw odnotowała wzrost gospodarczy większy dzięki środkom z filara I niż II (np. lubelskie, warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie). Tylko niektóre województwa zawdzięczały swój wzrost mniej więcej po połowie środkom z filara I i II (np. podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i mazowieckie). Tylko w małopolskim wzrost na skutek filara II był większy niż filara I. Dużym zróżnicowaniem charakteryzuje się wpływ trzech działań na wzrost PRB poszczególnych województw. I tak do województw które przeważającą część swojego wzrostu PRB zawdzięczają w tym scenariuszu rentom należą: podkarpackie i świętokrzyskie. Z kolei do województw które zawdzięczają swój wzrost w największym stopniu działaniu ONW należą tu: podlaskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie, mazowieckie, a z kolei modernizacja najbardziej przyczynia się tu do wzrostu województwa lubelskiego (Rysunek 5-2). Jeśli chodzi o efekty mnożnikowe, to większe powstały w produkcji i zatrudnieniu poza rolniczym dzięki filarowi I ale głownie ze względu na większe środki na niego przeznaczone (Rysunek 5-6) 1 Analizowany jest skumulowany wpływ średniorocznych wydatków w długim okresie 22

Główne wyniki dot. Scenariusza 1 znajdują się poniżej, reszta zaś znajduje się w Aneksie 2. Tablica 5-1: Wpływ S1 na główne zmienne ekonomiczne (zmiana w %) (zmiany %) S1_F1 S1_F2 S1_F1F2 S1_rs S1_mod S1_onw Dekompozycja PKB Realny PKB 0.76 0.49 1.24 0.05 0.06 0.11 Relacja PKB do funduszy (efektywność) 0.091 0.086 0.089 0.039 0.126 0.056 Realna Konsumpcja prywatna 1.37 1.02 2.39 0.19 0.11 0.30 Realne Inwestycje 1.13 0.70 1.82 0.06 0.09 0.10 Realna Konsumpcja publiczna 1.58 1.18 2.76 0.22 0.13 0.34 Realny bilans handlowy jako % PKB (zmiana) -0.60-0.50-1.11-0.12-0.05-0.17 Wynagrodzenie czynników ceny ziemi 9.10 2.09 11.00 0.25 0 11.50 płace realne 2.12 1.24 3.33 0.12 0.15 0.26 renta kapitału -0.03-0.21-0.24 0.04-0.07 0.09 Zatrudnienie Zatrudnienie zagregowane 0.21 0.12 0.33 0.01 0.02 0.03 Sektor rolny 0.37-0.16 0.20 0.07-0.07 0.0 Sektor przemysłowy 2.17 1.12 3.25 0.01 0.15 0.11 Sektor usług 0.32 0.28 0.61 0.05 0.03 0.09 Dochody realne Dochody gosp. wiejskich 1.85 1.82 3.69 0.60 0.13 0.33 Dochody gosp. miejskich 1.15 0.64 1.78-0.01 0.10 0.29 Wskaźniki cen Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych -0.24-0.02-0.25 0.06-0.01 0.06 Wskaźnik cen dóbr inwestycyjnych 0.00-0.18-0.18 0.04-0.06 0.09 Rysunek 5-1: Wpływ filara I i II w S1 na zmiany realnych PRB w % 23

Rysunek 5-2: Wpływ rent strukturalnych, modernizacji i ONW w S1 na zmiany realnych PRB w % Rysunek 5-3: Wpływ filara I i II w S1 na zmiany w dochodach realnych w % 24

Rysunek 5-4: Wpływ WPR w S1 na konsumpcję realną gospodarstw miejskich i wiejskich (zmiana w %) Rysunek 5-5: Wpływ na ceny ziemi w S1 dla WPR razem i ONW (zmiana w%) Rysunek 5-6: Efekty mnożnikowe F1 (z lewej) i F2 (z prawej) w produkcji i zatrudnieniu w S1 25

Najważniejsze wnioski z scenariusza S2 (WPR 2010-2013) 2 są następujące (por. Tablicę 5-2): W tym scenariuszu w przeciwieństwie do poprzedniego wpływ na wzrost realnego PKB jest bardzo podobny w przypadku obu filarów i nawet nieznacznie większy w przypadku filara II. Fundusze tego filara osiągają też większą efektywność w kreowaniu wzrostu. Można to tłumaczyć uruchomieniem po 2009 r. wielu nowych działań PROW 2007-2013, w tym w szczególności tych o charakterze inwestycyjnym. Filar II powoduje też większy wzrost realnej konsumpcji (prywatnej i publicznej) i podobny do filara I (choć nieznacznie mniejszy) wpływ na wzrost inwestycji (pamiętajmy jednak, że fundusze filara I są większe w tym scenariuszu niż filara II, ich stosunek jest 53% do 47%) więc uwzględniając tą różnice w funduszach, wpływ filara II na wzrost inwestycji jest relatywnie większy niż filara I. Bardzo zróżnicowany jest wpływ filara I i II na ceny, w przypadku filara I jest on znacznie większy z racji płatności do ha. W filarze II też są płatności obszarowe jak np. ONW i ich wpływ też powoduje wzrost cen ziemi, jednak wypadkowa wszystkich działań PROW skutkuje znacznie mniejszym wzrostem zwłaszcza, że osłabiają go działania o charakterze inwestycyjnym zwiększające produktywność ziemi. Wpływ wybranych działań filara II (rent, modernizacji i ONW) w tym scenariuszu na konsumpcję prywatną jest bardzo podobny, jednak różni się wpływ na dochody gosp. wiejskich, które najbardziej rosną w przypadku działania renty strukturalne. Wpływ obu filarów na zatrudnienie ogółem jest podobne, ale nieco mniejszy wzrost jest w przypadku filara II, gdyż sprzyja on odpływowi zatrudnienia z rolnictwa, co jest rekompensowane przez większy wzrost w innych sektorach, a przede wszystkim w usługach. Większy wpływ na wzrost dochodów gosp. wiejskich ma filar II w tym scenariuszu, w tym wpływ ten jest największy w przypadku rent strukturalnych. W tym scenariuszu wzrost województw jest generalnie wyższy niż w poprzednim (więcej środków jest wydatkowanych), ale podobnie jak w poprzednim scenariuszu największy wzrost w PRB odnotowują tu województwa lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie oraz warmińskomazurskie. Co ciekawe jednak tym razem, wzrost ten w przypadku lubelskiego i świętokrzyskiego jest większy na skutek oddziaływania filara II a nie I jak to było w poprzednim scenariuszu. Podobnie większy wzrost na skutek filara II a nie pierwszego odnotowały w tym scenariuszu małopolskie i mazowieckie. Z kolei w podlaskim wzrost zdominował wpływ filara I (Rysunek 5-7). W scenariuszu S2 dominujący wpływ na realne PRB spośród trzech analizowanych działań miała modernizacja gospodarstw, szczególne w województwie lubelskim, kujawskopomorskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. W podlaskim modernizacja też odgrywała ważną rolę we wzroście ale na równi z ONW (Rysunek 5-8). Filar II odgrywał też większą rolę w kreacji dochodów niż w poprzednim scenariuszu i niż filar I, np. w lubelskim, świętokrzyskim, małopolskim (Rysunek 5-9). W zróżnicowany sposób filar I i ONW działały na wzrost cen ziemi w tym scenariuszu. Na skutek filara I największy wzrost odnotowuje lubelskie, zachodnio-pomorskie i warmińskomazurskie a na skutek ONW podlaskie, mazowieckie i warmińsko-mazurskie (Rysunek 5-11) Filar II znacząco bardziej poprawia produktywność rolnictwa niż filar I gdyż w tym pierwszym przypadku wzrost produkcji jest większy przy jednoczesnym spadku zatrudnienia (Rys.5-12) 2 Analizowany jest skumulowany wpływ średniorocznych wydatków w długim okresie 26