dr Agata Lulewicz-Sas, Wydział Zarządzania, Politechnika Białostocka Wstęp Bezpieczeństwo i higiena pracy w koncepcji społecznej odpowiedzialności Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu (Social Corporate Responsibility CSR) z roku na rok spotyka się z coraz większym zainteresowaniem wśród kadry menedŝerskiej, inwestorów, instytucji otoczenia biznesowego, jak równieŝ administracji państwowej. Nie jest juŝ ona postrzegana tylko i wyłącznie jako działalność filantropijna, ale coraz częściej jest traktowana jako długofalowa strategia zarządzania, uwzględniająca interesy nie tylko przedsiębiorstw ale wszystkich interesariuszy. 1 Społeczną odpowiedzialność biznesu rozpatrywać moŝna w wymiarze wewnętrznym oraz zewnętrznym. Na wymiar wewnętrzny składają się: bezpieczeństwo i higiena pracy, zarządzanie zasobami ludzkimi oraz zarządzanie ochroną środowiska, zaś wymiar zewnętrzny naleŝy rozpatrywać pod kątem relacji przedsiębiorstwa ze społecznością lokalną, z partnerami biznesowymi, klientami, dostawcami itp. oraz wpływu organizacji na środowisko naturalne. Jednym ze składników społecznej odpowiedzialności biznesu jest bezpieczeństwo i higiena pracy definiowane jako stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników zapewniających wymagany poziom ochrony zdrowia i Ŝycia przed zagroŝeniami występującymi w środowisku pracy. 2 Pracownicy są najwaŝniejszym wewnętrznym partnerem przedsiębiorstwa, dlatego teŝ zagadnienia związane z zapewnieniem bezpiecznych warunków pracy naleŝy uwaŝać za istotny obowiązek przedsiębiorstw. Celem artykułu jest określenie zaleŝności między bezpieczeństwem i higieną pracy a koncepcją społecznej odpowiedzialności biznesu. Ponadto w artykule przedstawiono instrumenty implementacji społecznej odpowiedzialności. Skupiono się przede wszystkim na tych instrumentach, które dotyczą kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy. Często wyróŝnia się następujące trzy aspekty Idea społecznej odpowiedzialności biznesu Społeczna odpowiedzialność biznesu jest stosunkowo nową i ciągle ewoluującą koncepcją zarządzania w przedsiębiorstwie. Pierwsze akademickie rozwaŝania na temat społecznej odpowiedzialności biznesu rozpoczął profesor E. Merrick Dodd, publikując swój 1 Pojęcie interesariuszy (stakeholders) wprowadził profesor Freeman. Interesariuszem jest kaŝdy na kogo wpływa firma swoją działalnością oraz kto wpływa na firmę. Interesariuszami są: pracownicy, dostawcy, klienci, społeczność lokalna, środowisko naturalne. 2 PN-N-18001: 2004 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania. PKN, Warszawa 2004.
artykuł w The Harvard Law Review. 3 Dodd podkreślił, Ŝe działania społecznie odpowiedzialne przynoszą korzyści całemu społeczeństwu, a nie tylko właścicielom firm. W latach 50 i 60 XX obserwowany był wzrost zainteresowania społeczną odpowiedzialnością biznesu 4 szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Od początku lat 90 XX wieku społeczna odpowiedzialność biznesu zaczęła zdobywać coraz większą popularność wśród teoretyków i praktyków z zakresu zarządzania. 5. W literaturze przedmiotu spotkać się moŝna z róŝnymi definicjami terminu społeczna odpowiedzialność biznesu. W wielu publikacjach przytacza się definicję Komisji Europejskiej opublikowaną w 2001 roku w Zielonej Księdze. Zgodnie z tą Księgą społeczna odpowiedzialność to koncepcja, zgodnie z którą przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają kwestie społeczne i ekologiczne w swojej działalności operacyjnej oraz w kontaktach z interesariuszami. 6 Społeczna odpowiedzialność sprowadza się nie tylko do przestrzegania obowiązujących przepisów prawnych, ale takŝe wychodzi naprzeciw oczekiwaniom etycznym społeczeństwa. 7 Koncepcja ta uwzględnia aspekty ekonomiczne, społeczne i ekologiczne. 8 Precyzyjna definicja społecznej odpowiedzialności znalazła się w opublikowanej 1 listopada 2010 roku przez Międzynarodową Organizację Normalizacji normie ISO 26000. Społeczną odpowiedzialność zdefiniowano jako odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko, poprzez przejrzyste i etyczne zachowania, które: przyczyniają się do zrównowaŝonego rozwoju, włączając zdrowie i dobrobyt społeczeństwa; uwzględniają oczekiwania interesariuszy; są zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami zachowania; 3 Dodd E. M., For whom are corporate manager trustees? Harvard Law Review 45 (7), 1932, 1145-1163. 4 Carroll, A. B., Corporate social responsibility. Evolution of a definitional construct. Business and Society, 38, 1999, 268 295. 5 De Bakker, F. G. A., Groenewegen, P., & den Hond, F., A bibliometric analysis of 30 years of research and theory on corporate social responsibility and corporate social performance. Business and Society Review, 44, 2005, 283 317. 6 Green Paper, Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, COM 366, Brussels 2001. 7 Carroll A. B., A three-dimensional conceptual model of corporate performance, Academy of Management Review 4 (4), 1979, 497-505. 8 Mikkila M., Toppinen A., Corporate responsibility reporting by large pulp and paper companies, Forest Policy and Economics 10, 2008, 500-506.
są wprowadzone w całej organizacji i praktykowane w jej działaniach w obrębie jej strefy wpływów. 9 Zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy w koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu. Przegląd badań. W literaturze przedmiotu znaleźć moŝna nieliczne opracowania dotyczące analizy społecznej odpowiedzialności biznesu ze szczególnym uwzględnieniem aspektów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dotychczasowe badania prowadzone były w następującym zakresie: analiza związku między społeczną odpowiedzialnością a bezpieczeństwem pracy na poziomie przedsiębiorstwa, jak równieŝ na poziomie krajowych i międzynarodowych inicjatyw; 10 analiza zaleŝności między wdroŝeniem systemu zarządzania bhp a realizacją działań w wybranych obszarach odpowiedzialności społecznej, w szczególności związanych z poprawą bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;. 11 Badania przeprowadzone przez Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy pozwoliły stwierdzić, Ŝe firmy stosujące zasady odpowiedzialności społecznej są zainteresowane bezpieczeństwem i higieną pracy. Niski poziom bhp moŝe bowiem popsuć ich wizerunek, co w konsekwencji moŝe stworzyć bezpośrednie zagroŝenie dla osiągnięć w zakresie społecznej odpowiedzialności. Ponadto, przeprowadzone badania stanowiły podstawę do sformułowania następujących wniosków: 12 inicjatywy promujące poczucie odpowiedzialności społecznej to przewaŝnie inicjatywy prywatne i dobrowolne, natomiast inicjatywy z zakresu bhp są często zdominowane przez przepisy prawne i działania rządowe; inicjatywy z zakresu bhp zazwyczaj nie przyczyniają się w istotny sposób do wzrostu odpowiedzialności społecznej; najczęściej nie obejmują środowiskowych czy ekonomicznych aspektów CSR ani nie wpływają na procesy biznesowe czy relacje z interesariuszami; z tego powodu większość inicjatyw z zakresu bhp ma ograniczone znaczenie dla rozwoju idei odpowiedzialności społecznej. 9 ISO 26000: 2010 Guidance on Social Responsibility, ISO, 2010. 10 Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo i higiena pracy, Raport z badań, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy 2006. 11 Pawłowska Z., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy a wdraŝanie działań odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach, Bezpieczeństwo Pracy 11/2009 s.19-21. 12 Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo i higiena pracy, Raport z badań, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, 2006, s. 10
głównymi wykonawcami programów działania z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy są partnerzy społeczni i rządy, natomiast w dziedzinie CSR ten obszar działania jest znacznie szerszy; obejmuje on udział społeczeństwa obywatelskiego i środków masowego przekazu, jak równieŝ organizacji pozarządowych, przy czym wszyscy partnerzy odgrywają jednakowo istotną rolę. WaŜność kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy w koncepcji społecznej odpowiedzialności potwierdzają równieŝ badania prowadzone przez Europejską Fundację Poprawy Warunków śycia i Pracy. 13 Bezpieczeństwo pracowników, zdaniem Autorów badań, stanowi jedno z kryteriów uwzględnianych przy pomiarze postępu firm w zakresie wdraŝania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu. Ponadto, do pomiaru CSR, poza bezpieczeństwem i zdrowiem pracowników wykorzystuje się takŝe takie aspekty jak: zdrowy produkt, normy i warunki pracy, prawa człowieka, równe moŝliwości i dostęp do zatrudnienia. Z. Pawłowska, na podstawie przeprowadzonych badań 14 potwierdziła, Ŝe zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy ma istotne znaczenie dla realizacji działań odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach. Wyniki badań potwierdzają, Ŝe wyŝszej ocenie zarządzania bhp towarzyszy na ogół wyŝszy stopień wdroŝenia działań odpowiedzialnych społecznie. Mimo Ŝe przedsiębiorstwa z wdroŝonym sformalizowanym systemem zarządzania bhp nieco częściej deklarują zaangaŝowanie w działania odpowiedzialne społecznie w takich zakresach jak: podejście przedsiębiorstwa do działań odpowiedzialnych społecznie, planowanie działań odpowiedzialnych społecznie, działania skierowane na rozwój zasobów ludzkich, komunikowanie się i jawność działań oraz uczciwe praktyki i promocja społecznej odpowiedzialności, róŝnice stopnia wdroŝenia działań odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach z certyfikatami systemu zarządzania bhp oraz bez takich systemów nie są istotne statystycznie. Zdaniem Autorki świadczy to o konieczności doskonalenia wdroŝonych systemów, a w szczególności szerszego uwzględniania działań odpowiedzialnych społecznie w procesach planowania. Ponadto Autorka wykazała, Ŝe wdraŝanie zasad odpowiedzialności społecznej w zarządzaniu bezpieczeństwem i higieną pracy moŝe wpływać korzystnie na jakość warunków pracy, przyczyniając się równocześnie do ograniczenia absencji chorobowej pracowników. 13 Segal P., Sobczak A., Triomphe C.E., Corporate social responsibility and working conditions, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2003. 14 Pawłowska Z., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy a wdraŝanie działań odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach, Bezpieczeństwo Pracy 11/2009 s.19-21.
Instrumenty implementacji społecznej odpowiedzialności uwzględniające aspekty bezpieczeństwa i higieny pracy Implementacja koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu moŝliwa jest za pośrednictwem róŝnych instrumentów doskonalenia procesu zarządzania - w sposób sformalizowany, ustandaryzowany lub bardziej nieformalny. WyróŜnić moŝna następujące standardy (instrumenty) społecznej odpowiedzialności biznesu: 15 standardy procesu (Process standards): określają procedury kształtowania relacji z interesariuszami, komunikacji, budowania systemów zarządzania (AA1000, GRI); standardy wyników (Performance standards): określają, co jest dopuszczalne, a co nie (Global Compact, Konwencje MOP); standardy zasad (Foundation standards): określają najlepszą praktykę w poszczególnych obszarach (Wytyczne OECD); standardy certyfikowane (Certification standards): określają, jaki powinien być system zarządzania w danym obszarze, aby uzyskać certyfikat (SA8000, ISO14001, EMAS, PN-N-18001); standardy przeglądów (Screening standards): określają, jakie warunki firma musi spełniać, aby mogła zostać zakwalifikowana do danej grupy firm (FTSE4GOOD, DJSGI). Instrumenty wdraŝania koncepcji społecznej odpowiedzialności w róŝnym stopniu zajmują się kwestiami bezpieczeństwa i higieny pracy. Stwierdzić jednak naleŝy, Ŝe w kaŝdym z tych instrumentów odnaleźć moŝna minimalną obecność zagadnień dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. 16 W Polsce, sformalizowany system zarządzania oparty na normie PN-N-18001 17 jest najszerzej ujmującym kwestie bezpieczeństwa i higieny pracy instrumentem wdraŝania społecznej odpowiedzialności. Stanowi on zbiór zasad i powiązanych ze sobą elementów ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem zapewniających osiągnięcie celów organizacji w zakresie poprawy warunków bezpieczeństwa zarówno pracowników, jak i otoczenia. 15 Rok B., Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004. 16 Montero M. J., Araque R. A., Rey J. M., Occupational health and safety in the framework of corporate social responsibility, Safety Science 47 (2009) 1440 1445. 17 PN-N-18001: 2004 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania. PKN, Warszawa 2004.
Szerokie odzwierciedlenie zagadnień związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy znajduje się takŝe w stworzonym przez Social Accountability International standardzie SA 8000. Celem tego standardu jest ciągła poprawa przestrzegania podstawowych praw człowieka oraz praw pracowniczych. SA 8000 opiera się na następujących zasadach: Nie zatrudnianie dzieci. Nie stosowanie pracy przymusowej. Zapewnienie podstawowych warunków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Wolność zrzeszania się i prawo do negocjacji zbiorowych. Nie stosowanie dyskryminacji ze względu na rasę, pochodzenie społeczne, upośledzenie, religię, orientację seksualną, polityczne poglądy, wiek, płeć. Nie stosowanie przymusu fizycznego lub psychicznego wobec pracowników. Przestrzeganie wymogów prawnych dotyczących czasu pracy. Zapewnienie wynagrodzenia dla pracowników zgodnie z obowiązującymi przepisami. Według najnowszych danych Social Accountainability International 18 na dzień 30 września 2010 roku liczba certyfikatów normy SA 8000 na świecie wyniosła 2330. Norma jest wdraŝana przez przedsiębiorstwa z 62 krajów na całym świecie W Polsce norma SA 8000 nie jest jeszcze powszechnie znana przez przedsiębiorców. WdroŜyło ją zaledwie siedem przedsiębiorstw. 19 Pierwszą firmą, która uzyskała certyfikat zgodności systemu zarządzania społeczną odpowiedzialnością z wymaganiami normy SA 8000 była BOT Elektrociepłownia Opole SA. Nowy standard społecznej odpowiedzialności biznesu - ISO 26000 Nowym standardem społecznej odpowiedzialności ujmującym kwestie bhp jest norma ISO 26000: 2010. Prace nad jej stworzeniem trwały od 2004 roku. Prowadzone były przez 450 ekspertów z 99 państw oraz 42 organizacje międzynarodowe i regionalne. Eksperci reprezentowali 6 grup interesariuszy: przemysł, instytucje rządowe, konsumentów, pracowników, organizacje pozarządowe oraz usługi, wsparcie, badania, naukę i inne. Proces tworzenia przez Międzynarodową Organizację Normalizacji normy ISO 26000 był krytykowany za niereprezentatywność grup tworzących standardy, szczególnie z krajów 18 Strona internetowa Social Accountainability Internationa. [Dokument elektroniczny.] Tryb dostępu: http://www.saasaccreditation.org/certfacilitieslist.htm [Data wejścia 20.02.2011]. 19 Heinz Plastics Polska Sp z.o.o, Petrochemia-Blachownia S.A., PGE Elektrownia Opiole S.A., Regionalne Centrum Gospodarki Wodno-Ściekowej S.A., WALL Bydgoska Drukarnia Akcydensowa Sp. z o.o., TCL Operations Polska Sp. z o.o., Sandvik Mining and Construction Sp. z o.o.
rozwijających się. 20 Efektem tej krytyki było powołanie tak licznej specjalnej grupy umoŝliwiającej udział moŝliwie największej grupy interesariuszy. Polska miała swój wkład w opracowaniu normy ISO 26000. Prace prowadzone były przez komitet techniczny KT nr 305 ds. Społecznej Odpowiedzialności, powołany przez Prezesa Polskiego Komitetu Normalizacyjnego 2 kwietnia 2008 roku. Norma ISO 26000 została opublikowana 1 listopada 2010 roku. Jest ona praktycznym przewodnikiem ułatwiającym organizacjom wdraŝanie zasad społecznej odpowiedzialności. Ma ona zastosowanie do wszystkich rodzajów organizacji publicznych, prywatnych i nonprofit bez względu na ich wielkość i lokalizację. Została zaplanowana jako międzynarodowy standard dostarczający informacji (a nie jako system zarządzania) i nie jest przeznaczona do certyfikacji przez osoby trzecie. 21 Kluczowymi obszarami ISO 26000 są: 22 praktyki zatrudnienia, prawa człowieka, problemy konsumenckie, środowisko, uczciwe praktyki, społeczny i ekonomiczny rozwój otoczenia. W normie ISO 26000: 2010, obszarami, których związek z bezpieczeństwem i ochroną zdrowia pracowników jest najsilniejszy są praktyki zatrudnienia i prawa człowieka. Przykłady działań odpowiedzialnych społecznie, które mogą być realizowane w obszarach praktyki zatrudnienia i prawa człowieka w ramach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Przykłady działań odpowiedzialnych społecznie, które mogą być realizowane w obszarach praktyki zatrudnienia i prawa człowieka w ramach zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy Obszar: praktyki zatrudnienia Zdrowie i bezpieczeństwo w pracy, w tym: kontrolowanie ryzyka zawodowego analizowanie wypadków przy pracy i chorób zawodowych właściwe stosowanie środków profilaktycznych uznawanie, Ŝe zagroŝenia psychospołeczne są przyczyną stresu i chorób ustanowienie polityki bezpieczeństwa i higieny pracy Obszar: prawa człowieka Działania skierowane na grupy osób szczególnie podatnych na zagroŝenia, w tym: uwzględnianie stanu zdrowia i moŝliwości pracowników przy ocenie ryzyka zawodowego programy/działania skierowane na pracowników starszych wiekiem, młodszych, osoby niepełnosprawne itp. Działania skierowane na eliminowanie przemocy w pracy i poprawę psychospołecznego środowiska pracy, w tym: identyfikowanie zagroŝeń psychospołecznych funkcjonowanie systemu zgłaszania przypadków 20 Brunsson N., Jacobson B., The contemporary expansion of standardization, in: N. Brunsson, B. Jacobsson et all (eds.), A World of Standards. Oxford University Press, Oxford, 1-17. za: P. Castka, M. A. Balzarova, ISO 26000 and supply chain On the diffusion of the social responsibility standard, International Journal of Production Economics 111, 2008, 274-286. 21 Castka P., Balzarova M. A., ISO 26000 and supply chain On the diffusion of the social responsibility standard, International Journal of Production Economics 111, 2008, 274-286. 22 ISO 26000: 2010 Guidance on Social Responsibility, ISO, 2010.
ustanowienie systemu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników Działania skierowane na rozwój zasobów ludzkich, w tym: identyfikowanie potrzeb szkoleniowych i zapewnienie szkoleń zawodowych w zakresie oceny ryzyka zawodowego, zarządzania bezpieczeństwa i higieny pracy, działań odpowiedzialnych społecznie zapewnienie pracownikom moŝliwości podnoszenia kompetencji, wspieranie kształcenia indywidualnego okresowe ocenianie pracowników, z uwzględnieniem ich postaw i zaangaŝowania w działania odpowiedzialne społecznie wprowadzenie systemu monitorowania do działań w zakresie bhp i działań odpowiedzialnych społecznie przemocy w pracy szkolenie kadry kierowniczej i pracowników w zakresie stresu, sposobów radzenia sobie z nim oraz zagroŝeń psychospołecznych itp. Działania skierowane na poprawę równowagi praca-ŝycie, w tym: umoŝliwienie pracownikom wyboru form organizacji czasu pracy brak poparcia dla praktyk wydłuŝania czasu pracy ponad wymaganą normę Działania skierowane na promocję zdrowia w pracy i rehabilitację, w tym: monitorowanie absencji chorobowej pracowników identyfikowanie czynników uciąŝliwych zapewnienie rehabilitacji pracownikom po wypadku dostosowywanie stanowisk pracy do potrzeb pracowników programy skierowane na promocję zdrowego stylu Ŝycia zapewnienie pracownikom i ich rodzinom oraz dostępu do usług medycznych Źródło: Szerzej przedstawia Pawłowska Z., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy a wdraŝanie działań odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach, Bezpieczeństwo pracy 11/2009, s.19-21. Wnioski 1. W 2010 roku Międzynarodowa Organizacja Normalizacji przedstawiła uściśloną definicję terminu społeczna odpowiedzialność. 2. Bezpieczeństwo i higienę pracy naleŝy traktować jako jeden z obszarów wdraŝania koncepcji CSR. WdraŜanie działań w ramach bhp obejmuje tylko kwestie społeczne, zaś działania związane z CSR dotyczą kwestii społecznych, ekologicznych i ekonomicznych. 3. Na podstawie literatury przedmiotu stwierdzić moŝna, Ŝe bhp stanowi waŝny aspekt koncepcji społecznej odpowiedzialności. Pracownicy są najwaŝniejszymi interesariuszami przedsiębiorstw, dlatego zagadnienia związane z zapewnieniem bezpiecznych warunków pracy naleŝy uwaŝać za istotny obowiązek przedsiębiorstw. 4. Inicjatywy w zakresie CSR są dobrowolne, zaś inicjatywy w zakresie bhp są częściowo wymagane przepisami prawnymi. 5. Istnieje szereg instrumentów koncepcji CSR uwzględniających bezpieczeństwo i higienę pracy. Do najczęściej wdraŝanych naleŝą: norma PN-N-18001, SA 8000. Kwestie bhp mogą być realizowane przez przedsiębiorstwa na podstawie nowego instrumentu opublikowanego przez Międzynarodową Organizację Normalizacji 1 listopada 2010 roku - normie ISO 26000.
Bibliografia Brunsson N., Jacobson B., The contemporary expansion of standardization, in: N. Brunsson, B. Jacobsson et all (eds.), A World of Standards. Oxford University Press, Oxford, 1-17. za: P. Castka, M. A. Balzarova, ISO 26000 and supply chain On the diffusion of the social responsibility standard, International Journal of Production Economics 111, 2008, 274-286. Carroll A. B., A three-dimensional conceptual model of corporate performance, Academy of Management Review 4 (4), 1979, 497-505. Carroll, A. B., Corporate social responsibility. Evolution of a definitional construct. Business and Society, 38, 1999, 268 295. Castka P., Balzarova M. A., ISO 26000 and supply chain On the diffusion of the social responsibility standard, International Journal of Production Economics 111, 2008, 274-286. De Bakker, F. G. A., Groenewegen, P., & den Hond, F., A bibliometric analysis of 30 years of research and theory on corporate social responsibility and corporate social performance. Business and Society Review, 44, 2005, 283 317. Dodd E. M., For whom are corporate manager trustees? Harvard Law Review 45 (7), 1932, 1145-1163. Green Paper, Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, COM 366, Brussels 2001. ISO 26000 Guidance on Social Responsibility, ISO, 2010. Mikkila M., Toppinen A., Corporate responsibility reporting by large pulp and paper companies, Forest Policy and Economics 10, 2008, 500-506. Montero M. J., Araque R. A., Rey J. M., Occupational health and safety in the framework of corporate social responsibility, Safety Science 47 (2009) 1440 1445. Pawłowska Z., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy a wdraŝanie działań odpowiedzialnych społecznie w przedsiębiorstwach, Bezpieczeństwo pracy 11/2009, s.19-21. Rok B., Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004. PN-N-18001: 2004 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania. PKN 2004. Segal J. P., Sobczak A., Triomphe C.E., Corporate social responsibility and working conditions, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2003. Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo i higiena pracy, Raport z badań, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy 2006, s.14.