34 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej de), podczas gdy w opisie szeregującym te same własności orzekamy porównawczo, komparatywnie (np. a jest twardsze od b). Opisane wyżej pojęcie typologii może być traktowane jako pewien rodzaj opisu szeregującego: typy wyznaczają w szeregu odległość poszczególnego przedmiotu od przyjętego typu. Ćwiczenia 1. Oceń poprawność następujących podziałów: a) kręgowce: żaby, płazy, gady, ssaki, ludzie. b) prawnicy: sędziowie, prokuratorzy, radcy prawni, profesorowie prawa, adwokaci. c) wyrażenia: samodzielne, nie-funktory, operatory, funktory. d) ludzie: wysocy, niscy, chudzi, grubi. 2. Nazwij operację, której rezultatem jest: a) ustawienie studentów według numeru albumu; b) podział studentów na inteligentnych i nieinteligentnych; c) wyróżnienie w ciele ludzkim kończyn, głowy i korpusu; d) podział studentów na kobiety i mężczyzn; e) podział władz na ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. 1.5.3. D ziałania n a treściach nazw Przypomnijmy: treść nazwy to zbiór cech przynależnych wszystkim jej desygnatom. Operacjami na treściach nazw są między innymi następujące zabiegi poznawcze: 1. Abstrahowanie (od łac. abstraho oddzielam) polega na wyodrębnianiu cech przynależnych wszystkim desygnatom danej nazwy od tych, które przynależą tylko niektórym jej desygnatom. Tak np. rezultatem abstrahowania będzie uchwycenie treści nazwy człowiek jako zbioru cech: rozumności, bycia zwierzęciem (czymś żywym i czującym). Czasem wskazuje się, iż rezultat czynności abstrahowania jest nazwą abstrakcyjną w odróżnieniu od punktu wyjścia (np. poszczególne przedmioty są zielone (zielony jest nazwą konkretną), podczas gdy zieleń jest nazwą abstrakcyjną); 2. Generalizacja (uogólnianie) polega na poszukiwaniu klas przedmiotów nadrzędnych względem danego zbioru przedmiotów. Jeśli poszukujemy do jakiego rodzaju figur geometrycznych należy kwadrat, pytamy, czy istnieją wyłącznie prostokąty równoboczne; wówczas cechę równobocz- 1.6. Zdania 35 ności próbujemy zastąpić przez ogólniejszą własność: równoboczny lub nierównoboczny. 3. Konkretyzacja (determinowanie) polega na dodawaniu cech do treści nazwy i jest zabiegiem odwrotnym do generalizacji. Na przykład: do treści nazwy trójkąt dodajemy cechę prostokątny o stosunku przyprostokątnych 3 : 1 4. Idealizacja jest typem abstrahowania i polega na ujmowaniupewnych cech istotnych w ich granicznym natężeniu. Zabieg ten okazał się szczególnie przydatny z naukowego punktu widzenia. Można powiedzieć, że nowożytny przełom w fizyce nastąpił wówczas, gdy zaczęto stosować operację idealizacji. Np. fakt, iż ciała materialne posiadają różne kształty, przez lata stanowił przeszkodę w stworzeniu adekwatnego opisu ich spadania. Zastosowanie idealizacji polegało tu na ujęciu rozciągłości jako cechy istotnej ciał materialnych i sprowadzeniu rozciągłości do jej granicznego natężenia, czyli na założeniu, że ciała materialne nie posiadają rozmiarów i są punktami materialnymi. Przykłady pojęć będących rezultatami idealizacji z zakresu prawa to np: racjonalny prawodawca, racjonalny nabywca, itp. 1.6. Z d a n ia Wskazano wyżej, iż kategoria gramatyczna zdania obejmuje zdania oznajmujące, rozkazujące i pytajne, a zdanie oznajmujące jest zdaniem w sensie logicznym, o ile posiada tzw. wartość logiczną. W logice zakłada się więc gramatyczną strukturę zdania oznajmującego. Odróżniamy zdania proste i złożone. Zdanie proste to takie, którego żadną częścią właściwą nie jest zdanie (zdanie proste nie zawiera funktorów zdaniotwórczych od argumentów zdaniowych). Odróżnia się następujące dwa podstawowe typy zdań prostych: a) zdania podmiotowo-orzecznikowe o strukturze A jest B, czyli zdania z orzeczeniem imiennym, składające się z podmiotu (wyrażenia kategorii składniowej nazwa), łącznika jest (funktora zdaniotwórczego od dwóch argumentów nazwowych i orzecznika (nazwa); np. Jan jest człowiekiem, Kot jest bury ; b) zdania podmiotowo-orzeczeniowe o strukturze x posiada własność W, gdzie x jest nazwą indywidualną, a W tzw. predykatem, czyli funktorem zdaniotwórczym od argumentu nazwowego; np. Jan śpi.
36 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej W języku naturalnym zwykle używa się zdań podmiotowo-orzecznikowych do wyrażania cech przysługujących desygnatowi podmiotu zdania, podczas gdy zdań podmiotowo-orzeczeniowych do wyrażania stanów podmiotu lub czynności przez ten podmiot sprawowanych. Jedne spośród systemów logiki formalnej zakładają strukturę podmiotowo-orzecznikową zdania, inne zakłądają strukturę podmiotowo-orzeczeniową. W logice tradycyjnej istniała tendencja do redukowania zdań podmiotowo-orzeczeniowych do podmiotowo- -orzecznikowych (np. Jan biegnie redukowano do Jan jest biegnący ). Wielu logików współczesnych z kolei przejawia tendencję odwrotną wskazując, że zdanie podmiotowo-orzecznikowe można traktować jako podmiotowo- -orzeczeniowe. Np. w zdaniu Jan jest prokuratorem można potraktować jest prokuratorem jako predykat (własność bycia prokuratorem, czyli funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu nazwowego). Przyglądając się użyciu samego słówka jest można wskazać na różne jego znaczenia. Pierwsze z nich to znaczenie egzystencjalne: w zdaniu Jan jest słówko jest występuje jako funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu nazwowego; zdanie Jan jest stwierdza tyle, co Jan istnieje ; takie zdania nazywamy egzystencjalnymi. Drugie znaczenie jest to zwykła jego forma jako funktora zdaniotwórczego od dwóch argumentów nazwowych. W tym przypadku odróżnia się z kolei: zdania atomiczne postaci z jest A", gdzie x jest nazwą indywidualną, a A nazwą generalną, które stwierdzają przynależność podmiotu zdania do zbioru przedmiotów (gatunku) A ( Jan jest prokuratorem Jan przynależy do grupy prokuratorów) oraz tk zwane zdania subsumpcyjne (od łac. subsum być pod czymś) stwierdzające stosunek między zbiorami przedmiotów (np. zakresami nazw); na przykład: Prokurator jest prawnikiem w znaczeniu, że Każdy prokurator jest prawnikiem, Koty są złośliwe w znaczeniu, że Niektóre koty są złośliwe (zamiast jest w takich kontekstach czasem używa się bywają ); system logiki klasycznej dla zdań subsumpcyjnych będzie omówiony później pod nazwą teorii zdań kategorycznych. Zdania złożone dzieli się w gramatyce na zdania współrzędnie złożone (np. Jan śpi i Zofia śpiewa ), zawierające przynajmniej jeden funktor zdaniotwórczy od dwóch argumentów zdaniowych oraz zdania podrzędnie złożone (np. Jan myśli, że Zofia śpiewa ). Wartość logiczna przysługuje tylko zdaniom w sensie logicznym. W logice klasycznej przyjmuje się dwie wartości logiczne: prawdziwość i fałszywość. Klasyczna definicja prawdziwości stwierdza, że zdanie jest prawdziwe, gdy jego treść jest zgodna z rzeczywistością. Inne sformułowania tej definicji to: Zdanie stwierdzające, że jest tak a tak jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, 1.6. Zdania 37 gdy tak a tak właśnie jest lub Zdanie stwierdzające pewien stan rzeczy jest prawdziwe, gdy ten stan rzeczy zachodzi. Schematycznie można to zapisać w sposób następujący: D efinicja 1.15. Zdanie p jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p. p po lewej stronie reprezentuje zdanie należące do języka, podczas gdy p po prawej stronie reprezentuje stan rzeczy stwierdzany przez zdanie p ; np. zdanie Jan jest prokuratorem jest prawdziwe, gdy Jan faktycznie jest prokuratorem, zdanie Dzień 10 sierpnia 2006 roku jest słoneczny w Lublinie jest prawdziwe, gdy faktycznie w tym dniu w Lublinie świeciło słońce. Z kolei zdanie jest fałszywe, gdy tak nie było, gdy jego treść nie jest zgodna z rzeczywistością, ponieważ stan rzeczy stwierdzany przez to zdanie nie zachodzi, czyli: Definicja 1.16. Zdanie p jest fałszywe wtedy i tylko wtedy, gdy nie jest tak, że p. Ponieważ tak a tak może jedynie być lub nie być, możliwe są tylko dwie wartości logiczne. Prawdziwość i fałszywość nazywane są semantycznymi własnościami zdania. Są one zależne jedynie od stosunku zachodzącego między zdaniem a rzeczywistością. Każde zdanie, o ile jest zupełne (a tylko wtedy jest zdaniem w sensie logicznym) jest zgodne z rzeczywistością albo nie jest zgodne z rzeczywistością. Przy tym nie jest ważne, czy ktoś tę zgodność może stwierdzić, czy też nie. Tak np. zdanie Platon był w Indiach jest prawdziwe albo fałszywe, choć prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się, którą z tych wartości logicznych owo zdanie posiada. Należy odróżnić prawdziwość zdania, która ma charakter obiektywny (niezależny od podmiotu poznającego) od przekonania o prawdziwości zdania. To ostatnie ma charakter subiektywny. Uwzględniając czyjeś przekonanie o prawdziwości zdania przechodzimy na poziom pragmatyczny rozważań. Gdy idzie o przekonanie (wiedzę) o prawdziwości zdania, wyróżnić można trzy nastawienia (postawy) względem prawdziwości (fałszywości) zdania: a) przekonanie o prawdziwości zdania, b) przekonanie o fałszywości zdania, c) brak przekonania o prawdziwości lub fałszywości zdania. Stosownie do tego podziału nastawień mamy pragmatyczny podział zdań na trzy grupy: a) zdania uznane za prawdziwe,
38 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej b) zdania uznane za fałszywe, c) zdania ani uznane za prawdziwe, ani za fałszywe. Oczywiście te same zdania mogą być przez jednych uznane za prawdziwe, przez innych za fałszywe, a jeszcze przez innych za ani takie, ani takie (nie mają oni opinii na dany temat). Zdanie Każdy student administracji w KUL składa egzamin z logiki, jedni uznają za prawdziwe (np. studenci KUL), inni za fałszywe (np. studenci UMCS, gdzie kurs logiki nie jest obowiązkowy na administracji), a jeszcze inni powiedzą: Nie mam zdania. Z kolei uznając jakieś zdanie za prawdziwe można mieć rację lub nie mieć racji (podobnie przy uznawaniu za fałszywe); rację ma ten, kto uznaje za prawdziwe zdanie, które faktycznie jest prawdziwe. Ten, kto uznaje za prawdziwe zdanie faktycznie będące fałszywe, błądzi (podobnie jak błądzi ten, kto za fałszywe uzna zdanie prawdziwe). Należy więc odróżnić fałszywość zdania (pojęcie semantyczne) od błędu (pojęcie pragmatyczne); błąd jest zawsze przez kogoś popełniany. Podobnie jak błąd, także i kłamstwo ma charakter pragmatyczny. Kłamie ten, kto jako prawdziwe podaje zdanie, które uznaje za fałszywe. Jeśli Jan po wyjściu z egzaminu wie, iż dostał ocenę niedostateczną i mówi Zdałem egzamin kłamie, gdy zaś powie to zdanie wziąwszy niewyraźnie wpisaną do indeksu dwójkę za trójkę błądzi. Czasem jeśli kłamca zbłądzi, może wypowiedzieć zdanie prawdziwe (np. gdyby nasz Jan wziąwszy dwójkę za trójkę chciał skłamać, powiedziałby Nie zdałem egzaminu ). Odpowiedzialność karna spoczywa jedynie na tych świadkach, którzy zeznają kłamliwie, nie na tych, co się pomylą. Pragmatycznym odpowiednikiem zdania w sensie logicznym jest sąd. D efinicja 1.17. Sąd w sensie logicznym jest to znaczenie zdania. Podobnie jak nazwom różnych języków może odpowiadać to samo pojęcie, tak i zdania różnych języków mogą wyrażać ten sam sąd. Przy tym wypowiedzieć zdanie to nie to samo, jak już zauważyliśmy, co być przekonanym, że jest tak a tak. Czym innym jest rozumieć zdanie, czym innym wierzyć (być przekonanym), że tak jest jak zdanie to głosi. Odróżnia się czasem sąd przedstawiony (gdy ktoś rozumie zdanie, ale nie podpisuje pod jego treścią) od sądu wydanego (gdy ktoś rozumie zdanie, solidaryzuje z jego treścią i jest przekonany do tego, co zdanie to stwierdza). 1.6.1. Z dania złożone Zdania złożone występują w niemal każdym tekście prawnym, prawniczym lub naukowym. W zdaniach złożonych występuje co najmniej jeden 1.6. Zdania 39 spójnik zdaniowy, czyli funktor zdaniotwórczy od dwóch argumentów zdaniowych. Rozumienie zdań złożonych, a co za tym idzie ocena ich wartości logicznej, stanowi więc podstawowy warunek korzystania z tekstów napisanych w języku prawniczym lub nauki prawa. Również tworzenie precyzyjnych tekstów prawnych (łub prawniczych) wymaga sprawności w budowaniu zdań złożonych. Na gruncie logiki formalnej, jak zobaczymy później, buduje się różne systemy umożliwiające kontrolę rozumowań. Wszystkie one zakładają pewną najogólniejszą teorię spójników zdaniowych. Dokładniejsze jej omówienie znajdziemy w części książki poświęconej logice formalnej. Tu wygłosimy kilka uwag dotyczących samych funktorów zdaniotwórczych od argumentów zdaniowych. Spójniki zdaniowe języka naturalnego są, podobnie jak i inne wyrazy tego języka, najczęściej wieloznaczne (mają co najmniej dwa różne znaczenia). Tak np. spójnik a ma co najmniej takie znaczenia jak w zdaniach: Jan jest kowalem, a Piotr jest hydraulikiem ( a wskazuje na zwykłe współzachodzenie stanów rzeczy stwierdzanych przez zdania proste); W Lublinie świeci słońce, a w Zakopanem pada ( a = ale wskazuje na współzachodzenie opozycyjnych względem siebie stanów rzeczy). Podobnie samo i bywa wieloznaczne. Wystarczy porównać zdania Jan jest kowalem i Piotr jest hydraulikiem (zwykłe znaczenie łącznikowe) oraz Jan przyszedł na przystanek i Jan wsiadł do autobusu (znaczenie czasowe i wyraża następstwo czasowe). Wieloznaczności spójników, jak i innych części mowy, ujawniają się np. podczas przekładu tekstu na języki obce. W logice kategoria gramatyczna spójnika zdaniowego jest zastąpiona i w ten sposób rozszerzona przez kategorię składniową funktora zdaniotwórczego od argumentów zdaniowych; takie funktory mogą mieć jeden, dwa lub więcej argumentów. Tak więc spójnikiem logicznym mogą być także zwroty nie jest tak, że, zaprawdę jest tak, że, jest możliwe, że. Przy tym, w logice dokonuje się swego rodzaju idealizacji spójników pomijając aspekt treściowy wypowiedzi, a koncentrując się na ich wartościach logicznych. Logiczne spojrzenie na zdania złożone charakteryzuje się bowiem koncentracją na ich wartości logicznej. Dlatego też podstawową rolę w logice formalnej pełnią tzw. funktory prawdziwościowe. Definicja 1.18. Funktor prawdziwościowy jest to funktor zdaniotwórczy od argumentów zdaniowych taki, że wartość logiczna każdego zdania utworzonego za pomocą tego funktora jest wyznaczona wyłącznie przez wartości logiczne jego argumentów, a nie przez treść tych argumentów. Funktor prawdziwościowy ze względu na jednoznaczność relacji między war-
40 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej tościami logicznymi jego argumentów, a wartością logiczną zdania przezeń utworzonego pozwala w każdym wypadku obliczyć wartość całego wyrażenia. Różnicę między funktorem prawdziwościowym a funktorem nieprawdziwościowym ilustruje niżej podany przykład. Weźmy dwa funktory: Nie jest tak, że oraz Jest konieczne, że (nie może być inaczej). Treść zdania p Wartość logiczna V Wartość logiczna zdania Nie jest tak, że V" Wartość logiczna zdania Jest konieczne, że p 2 + 2 = 4 prawda fałsz prawda Warszawa jest stolicą Madagaskaru Ciało, na które działa stała siła, porusza się ruchem jednostajnie przyspieszonym W momencie pisania tego zdania jest słoneczny dzień fałsz prawda fałsz prawda fałsz prawda prawda fałsz fałsz Jak widać z powyższej tabelki funktor negacji (zaprzeczenia) zmienia automatycznie wartość zdania p na przeciwną; aby podać wartość logiczną negacji zdania, treść tego zdania nie musi być znana wystarczy jego wartość logiczna; funktor nie jest tak, że jest prawdziwościowy. Inaczej ma się rzecz z funktorem jest konieczne, że. Aby podać wartość zdania z tym funktorem, trzeba znać treść argumentu tego funktora; nie wszystkie bowiem zdania prawdziwe są konieczne (np. w momencie, o którym jest mowa w czwatym zdaniu tabelce, mogło być, jak na to się zanosiło rano, pochmurno i deszczowo). Funktor konieczności jest funktorem nieprawdziwościowym. 1.6. Zdania 41 Zdarzają się głosy krytyki pod adresem logicznego podejścia do spójników zdaniowych stawiające zarzut bezużyteczności takiego beztreściowego rozumienia spójników. Trzeba pamiętać, iż logiczne podejście do spójników jest rezultatem pewnego rodzaju idealizacji, podobnie jak przytoczona w tabelce II zasada dynamiki Newtona jest przykładem idealizacji w fizyce. Zabieg idealizacji w odniesieniu do spójników można pokazać na przykładzie spójnika ale. Weźmy przykład: Jan uczył się pilnie do egzaminu (zdanie p), ale Jan nie zdał tego egzaminu (zdanie q). Na gruncie logiki odpowiednikiem ale języka naturalnego jest funktor koniunkcji (odczytywanej zwykle za pomocą słówka i (łac. coniunctio połączenie), który charakteryzujemy w następujący sposób: wartość p wartość q wartość p i q prawda prawda prawda prawda fałsz fałsz fałsz prawda fałsz fałsz fałsz fałsz Tabelka wartości logicznych dla koniunkcji określa, dla jakich argumentów koniunkcja jest prawdziwa, a dla jakich fałszywa. Widać, że aby koniunkcja była prawdziwa, oba jej człony muszą być prawdziwe. Słówko ale wyraża oczywiście więcej niż tylko związek współprawdziwości; wskazuje ono na jakąś opozycję między treścią p, a treścią q (bowiem skoro Jan uczył się pilnie, Jan winien egzamin zdać, jednakże (i tu użycie słówka ale ) nie zdał go. Nie użylibyśmy poprawnie spójnika ale, gdyby Jan zdał egzamin (dziwnie brzmiałoby zdanie: Jan uczył się pilnie do egzaminu, ale Jan zdał egzamin ). Jednak w logice klasycznej, gdy w analizie zdań bierzemy pod uwagę jedynie ich wartość logiczną, nie popełniamy żadnego nadużycia traktując ale jako koniunkcję. 1.6.2. M odalności Wśród różnych podziałów zdań ważny dla prawnika jest podział zdań ze względu na modalności (łac. modus sposób). Modalność zdania jest to sposób w jaki zdanie może być prawdziwe. Zdań modalnych używamy, aby wskazać na możliwość lub niemożliwość zachodzenia jakiegoś stanu rzeczy. Odróżniamy zatem zdania nie-modalne, zwane zdaniami asertorycznymi, stwierdzające jakiś stan rzeczy po prostu (np. Chory udaje się do lekarza ) oraz zdania modalne. Zdania modalne z kolei dzielą się na zdania apodyktyczne (gr. apodeiktikos przekonywujący), które stwierdzają konieczność lub niemożliwość jakiegoś stanu rzeczy (np. Chory musi udać
42 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej się do lekarza ) i zdania problematyczne, stwierdzające możliwość jakiegoś stanu rzeczy (np. Chory może udać się do lekarza ). Odróżnia się wiele rodzajów modalności, a wśród nich np. następujące rodzaje konieczności: konieczność logiczną, (niemożliwość tego, by było inaczej), np. w zdaniu Jest konieczne, że jakiś stan rzeczy zachodzi lub nie zachodzi ; konieczność fizyczną (konieczność praw fizyki), np. w zdaniu Jest konieczne, że ciało, na które działa stała siła, porusza się ruchem jednostajnie przyspieszonym ; konieczność deontyczną (konieczność wynikającą np. z obowiązywania norm prawnych), np. w zdaniu Jest konieczne, żeby osoba kierująca samochodem miała ważne prawo jazdy ; konieczność praktyczną (konieczność podjęcia lub zaniechania pewnego działania), np. Jest konieczne, aby chory na zapalenie płuc leżał w łóżku. Między zdaniem apodyktycznym, czyli zdaniem z funktorem konieczności Jest konieczne, że (często wyrażanym za pomocą zwrotu musi być tak, że ) a zdaniem problematycznym zachodzi stały związek. Jest on podstawą następujących równoważności (zdania są równoważne, gdy ich wartości logiczne są równe): Musi być tak, że p wtedy i tylko wtedy, gdy Nie może być tak, że nie p" Nie musi być tak, że p wtedy i tylko wtedy, gdy Może nie być tak, że p" Musi nie być tak, że p" wtedy i tylko wtedy, gdy Nie może być tak, że p Nie musi nie być tak, że p wtedy i tylko wtedy, gdy Może być tak, że p Natomiast następujące zdania nie są równoważne (uznawanie ich za równoważne jest często popełnianym błędem): Nie musi być tak, że p nie jest równoważne Musi nie być tak, że p Nie może być tak, że p nie jest równoważne Może nie być tak, że p 1.6.3. Zdanie norm atyw ne a zdanie w sensie logicznym Zdania rozkazujące nie są zdaniami w sensie logicznym; są one wypowiedziami wskazującymi komuś jak należy, bądź nie należy postąpić. Często zdania rozkazujące wyrażają normę zachowania. Warto więc określić jaki jest stosunek terminu norma do terminu zdanie rozkazujące. Przez normę rozumie się wypowiedź nakazującą komuś określone zachowanie się (działanie, bądź zaniechanie działania). Gdy adresatem normy jest konkretna osoba, do której zwraca się bezpośrednio ktoś ustanawiający normę, zdanie rozkazujące jest zwykłą formą normy. Jednakże normy usta 1.6. Zdania 43 nawiane aktami prawnymi nie mają zazwyczaj formy zdań rozkazujących, lecz postać zdania oznajmującego. Np. Kto zabija człowieka, podlega karze... ; w normie tej nie użyto zwrotu powinnościowego, lecz pozornie opisowy zwrot podlega karze wyrażający powinność ukarania. Zdanie rozkazujące nie jest więc synonimem normy. Norma musi określać adresata oraz sposób zachowania, jaki się nakazuje lub jakiego zakazuje. Normy ze względu na ich adresata możemy podzielić na: indywidualne (skierowane na konkretną sytuację i konkretnego adresata) generalne (odnoszące się do wielu sytuacji i wielu adresatów). Przy pomocy funktorów powinien, ma prawo, może, norma prawna wyraża nakazy, zakazy lub uprawnienia. Jak zdanie w sensie logicznym jest prawdziwe lub fałszywe, tak o normie prawnej można orzec, że obowiązuje lub nie. Prawników interesuje głównie tzw. tetyczne obowiązywanie normy (przez odwołanie się do faktu, że ustawodawca ustanowił normę i nie uchylił jej). Obowiązywanie i nieobowiązywanie normy to jakby wartości normy, odpowiadające wartościom logicznym (prawdziwości i fałszywości) zdań w sensie logicznym. Norma prawna to wypowiedź wskazująca określonym adresatom sposób zachowania się. Przez przepis prawny natomiast rozumie się jednostkę tekstu prawnego (artykuł, paragraf, ustęp czy punkt artykułu) zawierającą czasem jedną, a czasem więcej norm prawnych. Bywa też, że jedna norma prawna zawarta jest w kilku przepisach prawnych. Istnieją także przepisy, których zadaniem jest jedynie definiowanie, czy objaśnianie pewnych pojęć, a także takie przepisy, które tworzą określone organy prawne. Nie można zatem utożsamiać normy prawnej z przepisem prawnym. 1.6.4. Językow e sform ułow ania n orm praw nych Wiele zdań w języku prawniczym ma charakter poleceń, zakazów czy nakazów. Wyrażają to występujące w nich sformułowania takie jak: wymaga, należy, jest obowiązkowe, powinien. Na przykład art. 182, 1 kc. stwierdza: Rój pszczół staje się niczyj, jeżeli właściciel nie odszukał go przed upływem 3 dni od daty wyrojenia. Właścicielowi wolno w pościgu za rojem wejść na cudzy grunt, powinien jednak naprawić wynikłą stąd szkodę. W języku prawniczym silnie normatywny charakter przepisu jest podkreślony przez tryb oznajmujący zdań asertorycznych (zdania takie nie stwierdzają wówczas faktu, ale pełnią funkcję zdań apodyktycznych). Np. art. 182, 3 kc stwierdza: Jeżeli rój osiadł w cudzym ulu zajętym, staje się on własnością tego, czyją własnością był rój, który się w ulu znajdował.
44 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej 1.7. Błędy związane ze słownym wyrażaniem myśli 45 Dotychczasowemu właścicielowi nie przysługuje w tym wypadku roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się. Z kolei o braku nacisku normatywnego świadczy użycie wyrażeń: nie wymaga, nie jest konieczne, zaś zwrot może często wskazuje na dozwoloność pewnego zachowania, np. art. 182, 2 kc stwierdza: Jeżeli rój osiadł w cudzym ulu nie zajętym, właściciel może domagać się wydania roju za zwrotem kosztów. Zwrot nie może należy wówczas rozumieć jako nie wolno, np. art. 147 kc. stwierdza: Właścicielowi nie wolno dokonywać robót ziemnych w taki sposób, żeby to groziło nieruchomościom sąsiadującym utratą oparcia. Ćw iczenia 1. Wskaż, które wypowiedzi są zdaniami w sensie logicznym: a) W Zakopanem padało, a w Lublinie świeciło słońce. b) Jeżeli Zenobia lubi logikę, to czy Zenobia lubi też filozofię? c) Prawo jest zbiorem norm postępowania. d) Człowieku naucz się myśleć! e) Jeżeli w interpretowanym tekście występuje definicja wyrażenia, to należy temu wyrażeniu nadać znaczenie wyrażone w definicji. f) Oni poszli na wykład z logiki. g) Student ma obowiązek podporządkować się zarządzeniom dziekana wydziału, na którym studiuje. h) 2 + 2 = 4 2. Wskaż, które spośrod poniższych funktorów są prawdziwościowe: jest; lubi, i, nie jest tak, że; ale; =; jeżeli..., to...; >; ani... ani... 3. Wskaż zdania, które wyrażają normy: a) Sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa. b) Sąd orzeka w sprawie Jana Kowalskiego. c) Przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem. d) Kto publicznie znieważa Naród lub Rzeczpospolitą Polską podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. e) Nikt nie jest prorokiem we własnym kraju. f) Pelnoletnim jest kto ukończył lat osiemnaście. 1.7. B łę d y z w ią z a n e z e s ło w n y m w y r a ż a n ie m m y śli Semiotyka bada język w aspekcie sprawności komunikowania się. Jeśli ta sprawność (ekonomiczność i skuteczność) komunikacji zostaje naruszona, wtedy mówimy o błędach w słownym wyrażaniu myśli. Przyczyny błędów mogą być rozmaite. Jedne mogą pochodzić stąd, iż pewne charakterystyczne cechy języka naturalnego, które służyć mają poprawieniu ekonomii mówienia, niekiedy stają się powodem nieporozumień. Przyczyną innych jest to, że nie dość starannie mówimy lub myślimy. Błędy związane ze słownym wyrażaniem myśli można zatem podzielić na dwie zasadnicze grupy: wadliwości spowodowane nieuwzględnieniem charakterystycznych cech języka naturalnego wadliwości wynikające z niestaranności mówienia i myślenia. Wśród wadliwości pierwszego rodzaju odróżniamy błędy związane z wieloznacznością oraz błędy związane z nieostrością zakresów i niewyraźnością treści. Sama wieloznaczność wyrazu, tzn. fakt, że jedno słowo ma więcej niż jedno znaczenie, nie jest błędem w słownym wyrażaniu myśli, lecz podstawową cechą języka naturalnego. Dzięki niej słowniki języka naturalnego mogą zawierać mniej słów niż gdyby wszystkie słowa były jednoznaczne. Ona też jest przejawem ducha języka, w niej wyraża się jego historia oraz sieci powiązań myślowych charakterystyczne dla danej kultury. Wieloznaczność zaczyna być groźna, gdy prowadzi do nieporozumień, tzn. gdy każdy z uczestników np. dyskusji ma na myśli inne znaczenie wyrazu. Wówczas możemy mieć do czynienia ze sporem słownym, czyli logomachią (gr. logomachia walka o słowa); np. każdy z uczestników dyskusji używa słowa miłość w innym znaczeniu. Może też się zdarzyć, że ta sama osoba używa danego słowa w różnych znaczeniach, nie zdając sobie z tego sprawy. Określone słowo może więc być wieloznaczne potencjalnie lub aktualnie. Wyraz jest potencjalnie wieloznaczny, gdy umieszczony w jakiejś wypowiedzi złożonej nie powoduje różnych sposobów rozumienia tej wypowiedzi. Ten rodzaj wieloznaczności zwykle nie jest niebezpieczny. Zaburzenia w komunikacji powoduje natomiast wieloznaczność aktualna polegająca na tym, że umieszczenie wyrazu potencjalnie wieloznacznego w pewnej wypowiedzi powoduje wieloznaczność tej wypowiedzi. Na przykład wyraz zamek jest potencjalnie wieloznaczny, gdy jest umieszczony w kontekście Klucz do zamka typu Gerda jest trudny do podrobienia, a aktualnie wieloznaczny w kontekście Jan okazyjnie nabył zamek. Warto zauważyć, że wieloznaczne mogą być nie tylko słowa, ale i wyrażenia złożone. Wieloznaczność wyrazów może być źródłem nieporozumień szczególnie, gdy mamy do czynienia z nazwami abstrakcyjnymi (np. miłość, sprawiedliwość, praworządność ), natomiast wieloznaczność wyrażeń złożonych jest niebezpieczna, gdy dotyczy zdań złożonych, zdania
46 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej bowiem są nośnikami prawdy. Podstawowym błędem tego rodzaju jest amfibolia (gr. amfibolos dwuznaczny). D efinicja 1.19. Amfibolia jest to wieloznaczność wyrażenia złożonego spowodowana wadliwą składnią. Przykłady: Jan zakopał skarb wraz z żoną i teściową albo Skazano Jana i Piotra lub Jakuba. Przyczyny amfibolii mogą być między innymi następujące: niewłaściwe umieszczenie (lub brak) znaków interpunkcji (np. Przeczytać książkę trzy razy przepisać ), uszeregowanie poszczególnych wyrazów (np. Kot wujka Jana pożarł sikorkę, Samochód Jana wyprzedza samochód Piotra ), specjalnie dobrana składnia (np. Jan kupił dom wraz z koleżanką ), akcent, intonację, itd. (np. Kant był wielkim (?) filozofem, Kant był wielkim (!) filozofem, Kant był wielkim filozofem (?) ); przy cytowaniu odpowiednie akcentowanie lub podkreślanie może zupełnie zmieniać sens wypowiedzi cytowanej. Szczególną formą amfibolii jest elipsa (gr. elleipsis brak) D efinicja 1.20. Elipsa jest to wieloznaczność wyrażenia złożonego polegająca na wypadnięciu części zdania. Np. Jan roztrwonił majątek swój i część żony. Częstym powodem wieloznaczności wyrażeń złożonych jest użycie w nich wyrażeń okazjonalnych (takich wyrażeń, których znaczenie zależy od kontekstu, w jakim zostały użyte), takich jak zaimki osobowe ( Świadek Kowalski skończył odpowiadać na pytania prokuratora. Potem on powiedział... ), zaimki wskazujące ( Po bitwie, w której Cezar pobił Pompejusza, wódz ten udał się do Egiptu ) lub słowami takimi jak który, jaki ( Dziadek Jana Kowalskiego, który jest znany sądowi... Jadę samochodem Karola, który w tym miesiącu miał już trzy wypadki ). Z wieloznacznością związany jest jeszcze jeden typ błędu, a mianowicie błąd ekwiwokacji (łac. equus równy, vocare nazywać). Ekwiwokację można uznać nie tylko za błąd w słownym wyrażaniu myśli, ale i za błąd rozumowania (w klasyfikacji błędów rozumowań można znaleźć określenie jej jako błędu quatemio terminorum (błędu czwartego terminu). Definicja 1.21. Ekwiwokacja jest to błąd w słownym wyrażaniu myśli taki, że wyraz potencjalnie wieloznaczny użyty jest w jakimś rozumowaniu co najmniej dwa razy, za każdym razem w innym znaczeniu, wtedy gdy powinien występować w jednym znaczeniu. 1.7. Błędy związane ze słownym wyrażaniem myśli 47 Przykłady ekwiwokacji: Każde małżeństwo jest umową. Niektóre małżeństwa mają dzieci. Niektóre umowy mają dzieci. Wyrazem potencjalnie wieloznacznym jest małżeństwo, raz występuje jako nazwa pewnego typu umowy cywilnoprawnej, drugi raz jako nazwa pary osób różnej płci zdolnych do posiadania potomstwa. Ekwiwokacja może być spowodowana także przez pomieszanie supozycji, w których pojawia się wyraz: Cnota jest wyrazem wieloznacznym. Należy unikać wyrazów wieloznacznych. Należy unikać cnoty. Wyraz cnota (sprawność moralna) w pierwszej przesłance występuje w supozycji materialnej, podczas gdy we wniosku w supozycji zwykłej (prostej). Drugą z charakterystycznych cech języka naturalnego jest występowanie w nim nazw o nieostrym zakresie lub niewyraźnej treści. Definicja 1.22. Nazwa ma nieostry zakres wtedy, gdy istnieją przedmioty, co do których nie potrafimy rozstrzygnąć czy należy on do zakresu tej nazwy, czy też nie. Przykładem nazwy o zakresie nieostrym jest nazwa młody (oprócz osobników na pewno młodych, takich jak trzylatki, i osobników na pewno nie-młodych, jak pięćdziesięciolatkowie ) istnieją osobniki bardziej młode lub mniej młode, które jedni uznają za młodych, inni za nie-młodych, np. dwudziestolatkowie, dwudziestojednolatkowie. W wypadku nieostrości zakresu nie mamy zwykłego dla nazw podziału dychotomicznego uniwersum na desygnaty i nie-desygnaty, ale jakby przejście w sposób ciągły od zbioru desygnatów do zbioru nie-desygnatów. Użycie w sposób nieświadomy terminu o nieostrym zakresie może prowadzić do nierozstrzygalności twierdzeń, w których takie wyrazy zostały użyte lub do kontrowersji w ocenie wartości logicznej takich twierdzeń. Np. zdanie Jan jest łysy może zostać przez Zofię uznane za prawdziwe (bo Jan ma 545 włosów na głowie, a w rodzinie Zofii wszyscy mężczyźni charakteryzują się wyjątkowo bujną czupryną), natomiast to samo zdanie Katarzyna uzna za fałszywe (mężczyźni w rodzinie Katarzyny są łysi jak kolano ). D efinicja 1.23. Nazwa ma treść niewyraźną, gdy nie można wskazać takiego zespołu cech, które łącznie przysługują wszystkim jej desygnatom.
48 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej Powiemy, że wyraz kwadrat ma treść wyraźną, bo każdy jego desygnat ma cechy: prostokątność i równoboczność. Wyraz stół ma treść niewyraźną, bo nie można wskazać takich cech, żeby wszystkie desygnaty tej nazwy je posiadały (nie jest to ani posiadanie nóg, ani posiadanie płaskiej, równoległej do podłoża powierzchni. Użycie tego rodzaju nazw może prowadzić do podobnych skutków jak użycie nazwy o nieostrym zakresie. Wadliwości niestarannego używania języka mogą być następujące: 1) Błąd polegający na tym, że używa się wyrażeń, które wprawdzie samemu się rozumie, ale które są dla słuchacza niezrozumiałe i obce. 2) Błąd polegający na tym, że nie potrafimy dokładnie oddać swoich myśli, a to, co mówimy nie odpowiada dokładnie temu, co myślimy (niejasność myślenia) Przykład I Z definicjami ludzie się rodzą; swe istoty muszą tworzyć. Definicja mówi ci, kim jesteś, podczas gdy istota wabi cię tym, czym jeszcze nie jesteś, ale stać się możesz. Parweniusze byli ludźmi zajadle poszukującymi swej istoty. Gonili za istotą, bowiem od początku odmówiono im definicji. Łatwo było wprawdzie pomówić ich o to, że własna przyrodzona niechęć do zagrzewania miejsca pozbawiła ich definicji, i oskarżyć 0 bezprawne przekraczanie granic. Wrzuceni w rozległą a pustą przestrzeń możliwości, parweniusze byli łatwym łupem: nie stało okopów, w jakich mogliby się ukryć, nie było stalowych definicji, jakie mogliby przywdziać jak zbroję. I ze wszystkich stron chronionych przez stare reduty, i ze wszystkich miejsc, w jakich pospiesznie wznoszono nowe szańce, sypały się rzęsiście zatrute strzały. Przykład II. Tak więc nasza konceptualizacja terminu modernizacja wygląda następująco: modernizacja to proces, który polega na dążeniu elit danego narodu do redukcji swojego atymicznego statusu i osiągnięcia pozycji odpowiadającej innym dobrze rozwiniętym narodom. Cel, do którego się dąży, nie jest niezmienny jest ruchomą tarczą ; jego percepcja zależeć będzie zarówno od wartości i konieczności obowiązujących w systemie międzynarodowym, jak i od wartości, dyspozycji oraz zdolności danego narodu, a zwłaszcza od sposobu traktowania go przez elity. Chociaż system międzynarodowy pozostaje w samym centrum naszych zainteresowań, nie chcemy mu przypisywać jakiejś szczególnej teleologii. Staraliśmy się raczej spojrzeć na system międzynarodowy jako na taki, w którym (prawie) każdy (przeważnie) określa swoje wartości i cele w relacji do postaw innych ludzi i w którym wybór 1 wykorzystanie zdobyczy technicznych opierają się również na szero- 1.7. Błędy związane ze słownym wyrażaniem myśli 49 ko rozpowszechnionym zasobie wiedzy i na selektywności związanej z odmiennymi definicjami nowoczesności. Jak pokazuje przykład II niepotrzebne używanie nieznanej terminologii często idzie w parze z niejasnością wypowiedzi. 3) Niedopowiedzenia, które polegają na tym, że w jakimś wyrażeniu opuszcza się jego pewien istotny składnik; odmianą niedopowiedzenia jest elipsa. Tym jednak różni się ona od zwykłych, tu omawianych niedopowiedzeń, że elipsa jest amfibolią, a więc pominięciem pewnego wyrazu w wyrażeniu złożonym. Pominięcie to prowadzi do wieloznaczności wyrażenia. Niedopowiedzenia natomiast, o których tu mówimy, utrudniają lub uniemożliwiają ocenę wartości logicznej zdania. Można odróżnić niedopowiedzenia kwantyfikacji, gdy w pewnej wypowiedzi nie wskazuje się, ile desygnatów nazwy będącej podmiotem zdania posiada cechę wskazaną w orzeczniku (np. Studenci są leniwi, Włosi są impulsywni ) oraz niedopowiedzenia relatywizacji, kiedy zwroty relatywne traktuje się jak absolutne (np. Joanna jest córką (czyją?), Zebranie odbędzie się o godz. 15.00 (kiedy?)). 4) Mieszanie znaczenia dosłownego z przenośnym, które polega na tym, że w jednej wypowiedzi (nad-)używa się zwrotów o znaczeniu przenośnym, nie-dosłownym, obrazowym obok zwrotów wziętych w znaczeniu dosłownym. Samo używanie zwrotów obrazowych upiększa lub podkreśla sens wypowiedzi i nie musi być błędem. Wadliwe jest ono dopiero wtedy, gdy może powodować wieloznaczność czy niejasność wypowiedzi (Przykład z mowy nad grobem byłego taternika zmarłego w wieku osiemdziesięciu lat: Twoja dzielność nie znała granic. Zdobywając najwyższe szczyty unosiłeś się nad przepaściami swej słabości i lęku. Przez ostatnie dwadzieścia lat walczyłeś z lawiną chorób wznosząc się na szczyty męstwa 5) Błąd figuralnego myślenia polegający na tym, że ktoś zwrot obrazowy bierze w znaczeniu dosłownym ( Komunizm to elektryfikacja plus władza rad ). 6) Przesunięcie (pomyłka) kategorialna polegająca na błędnym zakwalifikowaniu jakiegoś przedmiotu czy zjawiska do niewłaściwej kategorii przedmiotów (np. lęk jest zjawiskiem psychologicznym powinno być: psychicznym ; skrócona metoda sprawdzania powinno być: metoda skróconego sprawdzania ; metoda nie może być skrócona!).
50 Rozdział 1. Elementy semiotyki logicznej Ćw iczenia 1. Jaki rodzaj błędu popełniono w następujących wypowiedziach: a) Ks. Andrzej w ostatnich dwóch latach życia miał kontakt z Orianą Fallaci. (ze wstępu do telewizyjnej rozmowy z ks. Andrzejem przeprowadzonej po śmierci Oriany Fallaci). b) Sprzedam stare biurko dla kobiety z grubymi rzeźbionymi nogami. c) Pracownicy administracyjni są leniwi. d) Spotkanie kobiet oczekujących potomstwa z Panem Ministrem odbędzie się w sali nr 12. e) Wybór sukienki dla nastolatki bywa wielkim problemem. f) Spółka WP w Mysimborze wyraża ubolewanie i oświadcza, że zobowiązała się do zaprzestania naruszania powyższych znaków towarowych oraz umieszczania ich na produkowanych przez WP towarach i materiałach reklamowych. g) Wznoszenie budynku nad brzegiem rzeki wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia. h) Zawisza Bydgoszcz to klub, który już nie istnieje, występujący obecnie w IV lidze. i) Zaraz wracam. j) Zarówno policjanci, jak i duszpasterze powinni zająć się nielegalnym handlem alkoholem. 1.8. D e fin ic je Jak pokazano w poprzednim dziale błędy w słownym przekazie myśli biorą się głównie z nie dość starannego posługiwania się językiem. Aby poprawnie posługiwać się językiem trzeba znać znaczenie słów oraz używać ich zgodnie z ich znaczeniem, aby starannie budować wyrażenia złożone. Należy także zdawać sobie sprawę z wieloznaczności słów oraz nieostrości ich zakresów lub niewyraźności treści. W końcu należy uwzględniać pragmatyczny wymiar używania języka, czyli wiedzieć zawsze do kogo i po co mówimy. Jednym ze środków, które prowadzą do polepszenia precyzji używania języka były omawiane wcześniej operacje klasyfikowania i szeregowania. Innym, którego doniosłość jest podkreślana w prawie i nauce prawa, jest definiowanie. W każdym niemal akcie prawnym znaczącą jego część stanowią ustanowienia terminologiczne zmierzające do precyzyjnego określenia tych elementów rzeczywistości, które dany akt prawny ma unormować. Tworzony w ten 1.8. Definicje 51 sposób język prawny oparty jest na języku naturalnym poddanym uściśleniu i ujednoznacznieniu; korzenie takiego podejścia sięgają prawa rzymskiego. Ten wymiar kształtowania języka prawnego decyduje, że dział semiotyki poświęcony definicjom zajmuje ważne miejsce w kursie logiki dla prawników. Wystarczy tu sięgnąć do dowolnej pracy z podstaw prawa, aby docenić rolę definicji w prawie i nauce prawa. 1.8.1. D efinicje realne i nom inalne Nie podaje się jednej definicji słowa definicja. Ogólnie rzecz ujmując definiować to znaczy określać (od łac. definitio określenie). Jednakże nie każde określenie zasługuje na miano definicji; a przy tym różne rzeczy mogą być określane. Z tego względu odróżnia się dwa zasadniczo różne znaczenia terminu definicja. W pierwszym ze znaczeń termin definicja,, odnosi się do pewnego rodzaju operacji poznawczej zmierzającej do uchwycenia tego, czym dana rzecz jest. Mówimy wówczas o definicji rzeczy, czyli definicji realnej (łac. res rzecz). Mamy więc realną definicję bieguna północnego, Lublina, Jana Kowalskiego, śniegu, itp. Drugie ze znaczeń terminu definicja odnosi się do definicji jako zabiegu o charakterze wewnątrzjęzykowym. Usuwanie mętności myślenia, wieloznaczności lub nieostrości wyrażeń, wprowadzanie nowych wyrażeń do języka, ustanawianie znaczeń nowych słów, skracanie długości wyrażeń prowadzące do upraszczania języka, wreszcie wzajemne przyporządkowywanie wyrażeń dwóch języków w celu umożliwienia dwustronnej ich przekładalności oto niektóre z celów definiowania jako operacji na znaczeniach wyrażeń. Rezultatem takiej operacji jest definicja nominalna (łac. nomen imię, nazwa). Operacja poznawcza zwana tworzeniem definicji realnej stosowana jest wtedy, gdy spotykając się ze zjawiskiem, przedmiotem (np. nowym typem stosunków społecznych, który chcemy poddać kodyfikacji) usiłujemy podać jego jednoznaczną charakterystykę. D efinicja 1.24. Definicją realną jakiegoś przedmiotu jest zatem zdanie, które o tym przedmiocie wypowiada coś, co o jednym i tylko jednym przedmiocie można zgodnie z prawdą wypowiedzieć. Tak więc każda definicja realna jest zdaniem w sensie logicznym i jako taka może być prawdziwa (gdy wypowiada o swoim przedmiocie coś, co tylko w odniesieniu do tego przedmiotu jest prawdziwe) lub fałszywa (gdy to, co wypowiada daje się orzec zgodnie z prawdą o innych przedmiotach). Mogą być definicje realne indywiduów lub gatunków. Definicja realna indywidu-