WYKŁAD 13 metodologia nauk 1
Uwaga organizacyjna (oczywista): Na egzamin przychodzimy z indeksem. Warunkiem przystąpienia do egzaminu jest wpis zaliczający ćwiczenia. Osoba nie mająca przy sobie indeksu lub mająca indeks bez wpisu zaliczającego ćwiczenia nie zostanie dopuszczona do egzaminu. 2
Uwaga organizacyjna (mniej oczywista): Termin egzaminu (ustnego) w terminie zerowym : 23 stycznia 2009 (piątek) od godziny 10.00 do skutku (z przerwą obiadową) sala 4.66 (Zakład Prawa Kanonicznego) Termin egzaminu (pisemnego): 3 lutego 2009 (wtorek) od godziny 12.00 do skutku (w granicach rozsądku) aula 0.13 (nasza, fioletowa) 3
lukowski@filozof.uni.lodz.pl Katedra Logiki i Metodologii Nauk Instytut Filozofii Uniwersytet Łódzki ul. Kopcińskiego 16/18, I piętro, pok.13 tel. 635-61-34 dyŝur: poniedziałki, godz. 12 00-13 00 4
Kazimierz Ajdukiewicz, Metodologiczne typy nauk, [w:] Język i poznanie, tom 1, PWN, Warszawa 1985. 5
Podstawą przeprowadzonego przez Ajdukiewicza podziału nauk są tzw. ostateczne przesłanki. Ostateczne przesłanki, to te twierdzenia, które się przyjmuje mimo, iŝ nie są wyprowadzone z innych twierdzeń. Ostatecznymi przesłankami są: - twierdzenia bezpośrednio aprioryczne - twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu - twierdzenia bezpośrednio oparte na rozumieniu pewnych wypowiedzi 6
Twierdzenia bezpośrednio aprioryczne WyróŜniamy dwa rodzaje twierdzeń bezpośrednio apriorycznych: 1. Pewniki to zdania, którym nikt kto je właściwie rozumie nie moŝe zaprzeczyć. Przykład KaŜda kula jest okrągła Jeśli a jest równe b, to b jest równe a Jeśli a jest ojcem b, to b jest synem a 2. Postulaty to zdania, które konstytuują znaczenie terminu/ów w nim występujących. NaleŜy terminy te tak rozumieć, aby zdania te były prawdziwe. Przykład 1) x + y = 10 2) 7x + 22y = 71 patrz takŝe wykład poświęcony definiowaniu (definiowanie przez postulaty) 7
Twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu WyobraŜenia spostrzegawcze, to te wyobraŝenia, które odznaczają się taką Ŝywością i wyrazistością, Ŝe doznając ich, niepodobna uchronić się od wiary w obecność przedmiotu tych wyobraŝeń. Twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu to te twierdzenia, do uznania których zmuszają nas wyobraŝenia spostrzegawcze. Sad wyraŝony przez t.b.o.n.d. nazywamy sądem spostrzegawczym. Uwaga: Istnienie złudzeń zmysłowych dowodzi tego, Ŝe twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu nie muszą być prawdziwe - mogą okazać się fałszywymi. WyróŜniamy dwa rodzaje twierdzeń bezpośrednio opartych na doświadczeniu: 1. t.b.o.n.d. wewnętrznym (oparte na introspekcji) to te, dotyczące własnych stanów psychicznych i doznań je wygłaszającego. Przykład (Ajdukiewicza): Piszący te słowa spostrzega coś białego - dotyczy kartki leŝącej na stole 2. t.b.o.n.d. zewnętrznym (oparte na ekstraspekcji) to te, dotyczące przedmiotów świata zewnetrznego. Przykład (Ajdukiewicza): Piszący te słowa spostrzega przed sobą białą kartkę papieru. 8
Twierdzenia bezpośrednio oparte na rozumieniu pewnych wypowiedzi Wypowiedź, na której rozumieniu jest bezpośrednio oparte twierdzenie nie musi być sformułowana w słowach, lecz moŝe być wypowiedzią mimiczną lub inną. MoŜe to być wypowiedź własna lub cudza. 9
Podział nauk ze względu na ich ostateczne przesłanki Kazimierz Ajdukiewicz (1890-1963) [Wilhelm Windelband (1848-1915)] I. Nauki aprioryczne to te nauki, których ostatecznymi przesłankami są jedynie twierdzenia bezpośrednio aprioryczne. Są nimi nauki matematyczne i logika formalna II. Nauki empiryczne to te nauki, których ostatecznymi przesłankami są jedynie twierdzenia (niekoniecznie bezpośrednio) aprioryczne oraz twierdzenia bezpośrednio oparte na doświadczeniu. Są nimi nauki przyrodnicze. III. Nauki humanistyczne to te nauki, których ostatecznymi przesłankami są jedynie twierdzenia (niekoniecznie bezpośrednio) aprioryczne, twierdzenia (niekoniecznie bezpośrednio) oparte na doświadczeniu oraz twierdzenia bezpośrednio oparte na rozumieniu pewnych wypowiedzi. Są nimi psychologia, pedagogika, prawo, historia. Nauki aprioryczne mają najwyŝszy stopień pewności. Nauki empiryczne mają stopień pewności niŝszy niŝ nauki aprioryczne ale wyŝszy niŝ humanistyczne. Zatem, nauki humanistyczne mają najniŝszy stopień pewności. Siła wyrazu nauk jest odwrotnie proporcjonalna do ich stopnia pewności - im większy rygor logiczny, tym mniej moŝna powiedzieć. NieprawdaŜ? 10
I. Nauki aprioryczne Nauka aprioryczna ma zawsze postać systemu dedukcyjnego, którego aksjomatami mogą być jedynie pewniki i postulaty. Aksjomaty, to zdania przyjęte bez wyprowadzenia z innych zdań. System dedukcyjny względem zdań zbioru A jest to uporządkowany zbiór zdań Z, w skład którego oprócz zdań A wchodzą tylko zdania T, wyprowadzone dedukcyjnie ze zdań wcześniej w tym zbiorze Z figurujących oraz zdania D będące definicjami. Niech A = {a 1, a 2, a 3 }. Zdania zbioru A nazywamy aksjomatami. MoŜliwy rozwój systemu dedukcyjnego względem zbioru A przedstawia schemat: a 1 a 2 a 3 t 1 t 2 t 3 t 4 d 1 t 5 d 2 t 6 t 7 [Przykładowe wyjaśnienie: twierdzenie piąte, czyli t 5 wynika logicznie z koniunkcji t 3 i t 4 a występujący w nim termin jest zdefiniowany w d 1.] Strzałki wyraŝają wynikanie logiczne. Naturalnie, strzałka prowadząca do definicji oznacza, Ŝe ta definicja wprowadza do systemu nazwę dla obiektu występującego w twierdzeniu, z którego wychodzi strzałka. 11
System dedukcyjny moŝe mieć postać przedaksjomatyczną lub zaksjomatyzowaną. System przedaksjomatyczny, to taki system dedukcyjny, w którym lista aksjomatów nie jest zamknięta na Ŝadnym etapie rozwoju systemu. System zaksjomatyzowany, to taki system dedukcyjny, w którym lista aksjomatów jest ustalona i zamknięta juŝ na samym początku rozwoju systemu. Warunek niesprzeczności aksjomatów: Istnieje taka interpretacja (czyli rozumienie) terminów występujących w aksjomatach, przy której aksjomaty nie są zbiorem zdań sprzecznych Naturalnie, aksjomaty systemu dedukcyjnego winny spełniać warunek niesprzeczności. Warunek zupełności aksjomatów [przy ustalonej interpretacji wszystkich terminów występujących w aksjomatach]: KaŜde zdanie, dające się w terminach tego systemu zbudować, daje się na drodze dedukcji udowodnić lub obalić. Obalić zdanie A = znaleźć kontrprzykład dla A lub udowodnić zdanie A. Obalimy twierdzenie KaŜdy trapez jest wpisywalny w okrąg, gdy skonstruujemy trapez, który nie da się wpisać w Ŝaden okrąg. Obalimy twierdzenie Istnieje kwadrat, który nie jest wpisywalny w okrąg, gdy udowodnimy twierdzenie będące jego negacją, czyli KaŜdy kwadrat jest wpisywalny w okrąg. 12
II. Nauki empiryczne Do twierdzeń bezpośrednio opartych na doświadczeniu dochodzimy przeprowadzając obserwację, eksperyment, pomiar. Obserwacja jest to dochodzenie do sądów spostrzeŝeniowych, mających być odpowiedzią na pewne aktualnie przeŝywane pytanie. Spostrzegawczość to zdolność do wydawania sądów spostrzeŝeniowych, które nie są kierowane uprzednio stawianymi pytaniami. Obserwacyjność to zdolność do zorganizowania i przeprowadzenia obserwacji, czyli zdolność ułoŝenia odpowiedniego dla danego problemu planu pytań oraz znalezienie dla tych pytań odpowiedzi. Eksperymant jest to obserwacja czynna, czyli taka, w której obserwowany obiekt lub zjawisko zostały stworzone (wywołane, wytworzone) przez prowadzącego obserwację. W obserwacji biernej aktywność obserwatora ogranicza się jedynie do rejestracji sądów spostrzeŝeniowych. Pomiar jest to eksperyment ilościowy. 13
Prawo rejestrujące jest to twierdzenie ogólne lub w przybliŝeniu ogólne, wywiedzione z przesłanek, będących szczególnymi przypadkami tych praw, a opartych bezpośrednio na doświadczeniu. Przykłady praw rejestrujących: - Człowiek na ogół posiada 32 zęby. - KaŜdy gaz jest lŝejszy gatunkowo od wody. Prawa rejestrujące mogą być jakościowe i ilościowe. Przykłady praw rejestrujących: - KaŜdy promień światła zmienia swój kierunek przy przejściu z powietrza do wody (prawo rejestrujące jakościowe) - Prawo Snelliusa (prawo rejestrujące ilościowe) Niech α będzie kątem padania, zaś β katem załamania, przy przejściu promienia światła z powietrza do wody. Wówczas: sin α = 1,31 sin β 14
Hipoteza na gruncie przyjętych juŝ twierdzeń P jest to pewne twierdzenie H, które ani nie jest bezpośrednio oparte na doświadczeniu, ani nie rejestruje wyników dotychczasowych obserwacji, ale zostało przyjęte na tej podstawie, Ŝe przy pomocy twierdzenia H oraz twierdzeń P moŝna wyjaśnić pewne fakty stwierdzone w doświadczeniu lub pewne prawa rejestrujące, których przy pomocy samych twierdzeń P a bez przyjęcia H wyjaśnić nie moŝna. Hipoteza moŝe być twierdzeniem ogólnym a moŝe teŝ być twierdzeniem jednostkowym. Przykłady hipotez szczegółowych: - Oś Ziemi opisuje pobocznicę stoŝka. - Prędkość światła jest największą prędkością w świecie. - Przestrzeń wypełnia eter. ogólnych: - Drobiny kaŝdego elektrolitu w roztworach rozpadają się na jony. - KaŜde ciało poruszające się w przestrzeni jest (nie jest) przyczyną zagęszczenia eteru. - Przesunięcie widma gwiazd jest skutkiem zjawiska spowolnienia protonów, wywołanego przejściem światła przez atmosferę Ziemi. 15
Uwaga: Prawa rejestrujące i hipotezy mogą być przez doświadczenie obalone. Ta moŝność musi być nawet konieczna! Zdanie, które jest nieobalalne, nie moŝe być hipotezą. Co więcej, zdanie, które jest nieobalalne, nie moŝe być twierdzeniem naukowym z jednym wyjątkiem, zasady. Zasada to twierdzenie, które zawiera termin specyficzny dla danej nauki empirycznej i ma charakter postulatu, ustalającego znaczenie tego terminu. Wniosek: Zasada jest więc twierdzeniem apriorycznym, które ani nie jest oparte na doświadczeniu, ani przez doświadczenie nie moŝe zostać obalone. Przykłady zasad: - Woda wrze pod normalnym ciśnieniem w temperaturze 100 stopni Celsjusza. - Drogi przebywane w równych czasach przez ciała nie poddane działaniu Ŝadnych sił są równe (zasada bezwładności). 16
Teoria nauki empirycznej to niesprzeczny zbiór zdań zawierający: - zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu (zdania jednostkowe o faktach); - prawa rejestrujące będące uogólnieniami zdań bezpośrednio opartych na doświadczeniu; - hipotezy, których zadaniem jest uzupełnić istniejące luki; - zasady będące podstawą teoretyczno-terminologiczną formułowania wszystkich powyŝszych zdań. Uwaga: KaŜdą teorię nauki empirycznej czeka obalenie. 17
III. Nauki humanistyczne Typ wyjaśniający (nomotetyczny, nomos = prawo) Podobny do nauk empirycznych, a więc zbierający fakty, formułujący prawa rejestrujące, przyjmujący hipotezy i zasady. Przykład: psychologia, pedagogika, socjologia. Typ sprawozdawczy (idiograficzny, idios = jednostkowy, swoisty) Poznawanie faktów jednostkowych dla nich samych. Rejestracja tych faktów jest celem nauki, ie zaś poszukiwanie ogólnych praw, którym te fakty podlegają. Przykład: historia. Typ wartościujący (aksjologiczny, aksios = odpowiedni, wart, cenny) Przykład: etyka. 18
Dziękuję Państwu za miłe spędzenie czasu. Wszystkim moim studentkom i studentom Ŝyczę zdania egzaminu na satysfakcjonującą ocenę oraz wielu dalszych sukcesów naukowych i wszelkich innych. 19