Joanna Biedacha Ryzyko ubezpieczeniowe Spis treści 1. Istota ryzyka... 2 1.2 Pojęcie ryzyka... 2 1.2 Faktory ryzyka... 2 1.3 Definicje ryzyka... 3 2. Klasyfikacja ryzyka ubezpieczeniowego... 4 3. Źródła ryzyk ponoszonych przez zakład ubezpieczeń... 6 4. Proces zarządzania ryzykiem... 7 4.1 Istota zarządzania ryzykiem... 7 4.2 Metody manipulacji ryzykiem... 8 5. Podsumowanie rozwiązania organizacyjne... 11 6. Bibliografia... 12
1. Istota ryzyka 1.2 Pojęcie ryzyka Ryzyko jest nie tylko jednym z kluczowych pojęć ubezpieczeniowych, ale w zasadzie towarzyszy wszelkim przejawom działalności człowieka. Uniwersalność pojęcia ryzyka oraz fakt, że działanie w warunkach ryzyka jest nieodłącznym atrybutem każdej gospodarki powodują, że istota ryzyka, jego przyczyny, skutki i metody pomiaru są od dawna obiektem badań wielu dyscyplin naukowych. Selektywne ujmowanie różnych aspektów ryzyka i różne podejścia badawcze prowadziły do formułowanie wieloznacznych i często sprzecznych definicji. Aby zrozumieć istotę ryzyka można sięgnąć do etymologii samego terminu ryzyko. W języku perskim rizi(k) oznacza los, dzienną zapłatę, a także chleb. W hiszpańskim, ar-risco oznacza odwagę i zarazem niebezpieczeństwo - podobnie jak w języku francuskim. W języku angielskim risk, to sytuacja powodująca niebezpieczeństwo, choć synonimem potencjalnego źródła zagrożenia jest częściej używane słowo hazard. W wielu encyklopediach słowo ryzyko wyprowadza się z języka łacińskiego, gdzie czasownik risicare znaczy omijać coś - podobnie jak w języku włoskim ris(i)co oznacza rafę, którą statek (kupiecki) powinien ominąć. Dominującym akcentem słowa ryzyko w większości kultur było historycznie niebezpieczeństwo zagrażające żeglarzom i handlowcom. Według współczesnej definicji zawartej w Małym Słowniku Języka Polskiego ryzyko to "przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, zależny od przypadku; możliwość, że coś się uda lub nie uda; odważenie się na taką ewentualność, ryzykowanie". Znajdujemy w niej kilka, bardzo ważnych stwierdzeń. Po pierwsze ryzyko wiąże się z przypadkiem bądź niepewnością. Po drugie ryzyko może obejmować nie tylko stratę, ale i zysk. Po trzecie wreszcie oznacza samo przystąpienie do działania - powiedzielibyśmy: "podjęcie ryzyka". 1.2 Faktory ryzyka Bazując na dorobku teorii ryzyka ubezpieczeniowego ryzyko należałoby traktować raczej jako proces, niż jako stan świata zewnętrznego. Ryzyko jest pojęciem stadialnym, co oznacza, że dzieli się na poszczególne części (elementy, stadia). Głównymi elementami (faktorami) ryzyka są niebezpieczeństwo oraz hazardy. Niebezpieczeństwo identyfikuje się jako przyczynę lub źródło straty. Można wyróżnić niebezpieczeństwo potencjalne (zagrożenie), niebezpieczeństwo bezpośrednie (akt, realizację zagrożenia) oraz efekty nim wywołane (skutki niebezpieczeństwa). Ujęcie procesowe ryzyka ubezpieczeniowego ZAGROŻENIA /źródło ryzyka/ (hazards) wpływają na prawdopodobieństwo realizacji NIEBEZPIECZEŃ- STWA /zdarzenia losowe/ (perils) są przyczyną STRAT /ekonomiczny efekt ryzyka/ (losses) - 2 -
Potocznie hazard jest utożsamiany z sytuacją, w której ryzyko jest podejmowane w celu osiągnięcia korzyści majątkowych. W ubezpieczeniowej teorii ryzyka natomiast przez hazard rozumie się zespół uwarunkowań i okoliczności wpływających bezpośrednio na akt realizacji niebezpieczeństwa a więc determinujących prawdopodobieństwo zajścia i rozmiar szkody. 1 Wyróżnia się trzy podstawowe kategorie hazardu: Hazard fizyczny (physical hazard) Hazard moralny (moral hazard) Hazard duchowy bądź motywacyjny (morale hazard) Hazard fizyczny (physical hazard) ma charakter pozapodmiotowy i jest to zespół warunków zewnętrznych lub cechy fizyczne (stan, własności, okoliczności), które mają bezpośredni wpływ na szansę realizacji danego ryzyka, a w szczególności wpływają na wzrost obiektywnego prawdopodobieństwa nastąpienia wypadku ubezpieczeniowego (straty) lub prawdopodobny rozmiar szkody; np. w kontekście ryzyka pożaru do tych okoliczności zaliczymy takie elementy, jak: typ budowli, jej konstrukcję, lokalizację, przeznaczenie, sposób wykorzystania oraz stan i rodzaj zabezpieczeń przeciwpożarowych. Hazard moralny (moral hazard) odnosi się do warunków i atrybutów podmiotowych danej osoby (ubezpieczonego) i wynika z nieuczciwości i innych defektów charakteru jednostki wyrażających się w negatywnych tendencjach charakterologicznych bądź osobowościowych. Chodzi głównie o skłonności do defraudacji czy do zawierania umów ubezpieczenia tylko w celu wyłudzenia odszkodowania; np. ubezpieczony podpala swój dom, aby uzyskać odszkodowanie od zakładu ubezpieczeń. Hazard motywacyjny lub duchowy (morale hazard) z kolei to indywidualna reakcja ubezpieczającego się, wywołana świadomością istnienia ochrony ubezpieczeniowej. Polega na obniżeniu jego staranności, niedbalstwie a także przyjmuje formę beztroskiej obojętności względem szkód objętych ubezpieczeniem. Chodzi zatem nie o pewne wrodzone defekty charakteru jak przy hazardzie moralnym, lecz o wtórne postawy motywacyjne, wywołane faktem istnienia ubezpieczenia; np. ubezpieczony nie dba o to czy dom spłonie, czy nie. 1.3 Definicje ryzyka W ubezpieczeniach ryzyko rozumiane jest wieloaspektowo i nie ma jednolitego poglądu, co do koncepcji ryzyka. Cechami wspólnymi prezentowanych ujęć są zazwyczaj nieokreśloność rezultatu oraz alternatywna możliwość wystąpienia szkody. W literaturze ubezpieczeniowej najczęściej termin ryzyko określa się jako: Szansę nastąpienia straty (a właściwie straty bądź zysku, czyli możliwość zaistnienia pewnych wypadków mogących doprowadzić do powstania zysku bądź straty. Nie możemy przy tym określić czy te wypadki (i w którą stronę) zajdą. Dobrym 1 Można w tym miejscu zauważyć, że niebezpieczeństwo i hazard często są trudne do rozróżnienia w praktyce ubezpieczeniowej. Na przykład choroba może być uznana za niebezpieczeństwo dla ryzyka śmierci, ponieważ stwarza zagrożenie śmierci, ale jednocześnie zachorowanie może zwiększyć możliwość zgonu, więc chorobę można także uznać za hazard. - 3 -
przykładem może tu być giełda, gdzie nigdy nie możemy być na 100% pewni kierunku zmiany kursów giełdowych) Możliwość nastąpienia straty Stan, w którym istnieje możliwość zysku lub straty (będzie to stan, kiedy może zajść wydarzenia inne niż oczekiwane. Czasem określa się takie rozumienie 'ryzyka' jako "ciszę przed burzą") Dyspersja rezultatów rzeczywistych i oczekiwanych Prawdopodobieństwo wyniku innego niż oczekiwany (tutaj podkreśla się matematyczne podejście do problemu. Często aktuariusze ubezpieczeniowi posługują się tym właśnie rozumieniem 'ryzyka' określając, jakie jest prawdopodobieństwo zajścia konkretnego zdarzenia. Np. prawdopodobieństwo spalenia się w ciągu roku konkretnego budynku wynosi 0,2) Niepewność Niebezpieczeństwo (tak zwykle rozumiemy 'ryzyko' w mowie potocznej, a przecież trudno nazwać niebezpieczeństwem np. ryzyko macierzyństwa) Przedmiot ubezpieczenia (ujęcie charakterystyczne dla języka technicznoubezpieczeniowego, używane w codziennej praktyce) Dla zakładu ubezpieczeń ryzykiem jest możliwość niekorzystnego odchylenia się rzeczywistej wielkości roszczeń (a co za tym idzie odszkodowań) od ich wartości oczekiwanej ustalonej przy pomocy rachunku prawdopodobieństwa. 2. Klasyfikacja ryzyka ubezpieczeniowego Dla lepszego zbadania istoty ryzyka a także dla wyodrębnieniu z masy potencjalnych zagrożeń tych ryzyk, które można następnie poddać ocenie według standardów ubezpieczeniowych konieczna jest klasyfikacja ryzyka. Grupowanie ryzyk w ramach pewnych działów czy grup ubezpieczeń nie tylko pozwala na selekcję ryzyk, ale również na kwantyfikację tych ryzyk w celu wyceny taryfowej. Różnorodność ryzyk sprawia, że nie możliwa jest konstrukcja jednej, uniwersalnej i wyczerpującej klasyfikacji, a prezentowane klasyfikacje uzupełniają i przenikają się wzajemnie. Ze względu na charakter strat ryzyka dzieli się na finansowe i niefinansowe. Ryzyka finansowe, w przeciwieństwie do ryzyk niefinansowych, powodują straty dające się ująć finansowo. Jeśli za kryterium podziału przyjmiemy wpływ czasu to można wyróżnić ryzyka występujące niezależnie od upływu czasu, tzw. ryzyka statyczne, oraz ryzyka dynamiczne, będące funkcją czasu. Pierwsze mogą hipotetycznie pojawić się bez względu na postęp ekonomiczny czy technologiczny (np. klęska żywiołowa związana z wystąpieniem tsunami), drugie są pochodną zmian cywilizacyjnych. Kierując się źródłem ryzyka a także masowością jego oddziaływania i rozmiarami następstw (kryterium ilościowo-jakościowe) zachodzi podział na ryzyka fundamentalne, czyli bezosobowe, dotykające najczęściej całe społeczeństwo, oraz partykularne, których źródła tkwią w aktywności jednostki i powodują straty w skali indywidualnej. Uznawany za najbardziej użyteczny w analizie ryzyka ubezpieczeniowego jest podział wprowadzony przez A. H. Mowbray a z 1961 r., który opiera się na konsekwencjach, jakie pociąga za sobą ryzyko. W tym kontekście wyróżnia się ryzyko - 4 -
czyste (pure risk) i ryzyko spekulatywne (speculative risk). Realizacja ryzyka czystego powoduje stratę, a jej brak nie przynosi żadnych korzyści. Ryzyko czyste Strata Brak straty W przypadku ryzyka spekulatywnego realizacja ryzyka wiąże się ze stratą albo z zyskiem. Ryzyko spekulatywne Strata Brak straty i zysku Zysk Przykładem ryzyka spekulatywnego może być ryzyko związane z podjęciem inwestycji albo gra na giełdzie. W obu przypadkach można mieć szczęście i odnieść korzyści albo stracić, gdy los nie sprzyja. Wstrzymanie się od podjęcia ryzyka nie przyniesie oczywiście ani straty ani zysku. 2 W praktyce ubezpieczeniowej w zasadzie ubezpiecza się jedynie ryzyka czyste, które są w większym stopniu mierzalne i łatwiej przewidywalne od spekulatywnych. Kolejnym podziałem, tym razem ze względu na możliwości i metody kwantyfikacji ryzyka, będzie wyróżnienie ryzyk probabilistycznych i estymacyjnych. Ryzyka probabilistyczne można dalej podzielić na ryzyka aprioryczne, czyli dające się obliczyć metodami matematycznymi, i na ryzyka statystyczne, wyliczane tylko na podstawie danych statystycznych. Oceniając ryzyko estymacyjne można teoretycznie stosować metody rachunku prawdopodobieństwa, jednak jest to związane z dużą możliwością błędów. W efekcie ryzyka estymacyjne są bliskie niepewności a przez to często nieubezpieczalne. W zasadzie jedynie ryzyka statystyczne nadają się w pełni do zastosowania ubezpieczeniowych metod kwantyfikacji i są ryzykami ubezpieczalnymi. Ryzyka można podzielić również na przyrodnicze (elementarne), które kreowane są przez siły natury, oraz ryzyka społeczne, wynikające z działalności człowieka jako jednostki lub zbiorowości. Ze względu na przedmiot ubezpieczenia pojawia się podział na ryzyka osobowe, zagrażające dobrom osobistym (tj.: życie, zdrowie, zdolność do pracy) i majątkowe, powodujące 2 Jak powszechnie wiadomo, kto nie gra ten nie wygrywa, ale i nie straci. - 5 -
uszczerbek w dobrach materialnych. Według klasyfikacji wynikającej z różnych aspektów niepewności w procesie realizacji ryzyka wyróżnia się 3 grupy ryzyk: Ryzyka związane z niepewnością co do samego faktu zajścia zdarzenia losowego niepewność incertitudo an Ryzyka, których realizacja jest pewna, natomiast niepewność pojawia się przy terminie zajścia określonego zdarzenia losowego niepewność incertitudo quando Ryzyka, których realizacja i czas jej zajścia są pewne, ale nie wiadomo, jakie będą skutki niepewność incertitudo effectus. Odrębnego potraktowania wymaga podział na ryzyko obiektywne i ryzyko subiektywne. Ryzyko obiektywne to ryzyko rzeczywiste, niezależne od odbiorcy i mierzalne za pomocą prawdopodobieństwa. Można wyróżnić prawdopodobieństwo a priori wynikające z cech i okoliczności warunkujących zajście zdarzenia losowego związanego z danym ryzykiem (np. z konstrukcji monety wynika prawdopodobieństwo wypadnięcia orła równe ½), oraz prawdopodobieństwo a posteriori szacowane na podstawie obserwacji serii doświadczeń losowych. Ryzyko subiektywne z kolei to indywidualne wyobrażenie ryzyka przez jednostkę. Można je zatem określić jako psychologiczną niepewność związaną z mentalnym nastawieniem jednostki konstatującej obecność ryzyka obiektywnego (wynikającą ze stanu intelektualnego lub sposobu myślenia; jest to krytyczne nastawienie z powodu braku wiedzy o przyszłości). Ma na nie wpływ wiele czynników tj.: poziom wykształcenia, doświadczenie, inteligencja, wiek, płeć. Cytując I. Pfeffera można najoględniej stwierdzić, że ryzyko jest stanem świata realnego; niepewność stanem umysłu 3. 3. Źródła ryzyk ponoszonych przez zakład ubezpieczeń W przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym można wyróżnić dwie grupy ryzyk, z którymi związane jest funkcjonowanie zakładu. Po pierwsze są to ryzyka wynikające z zarządzania ryzykami ubezpieczeniowymi przyjmowanymi od klientów 4. Po drugie ryzyka związane z działalnością zakładu ubezpieczeń jako szczególnego podmiotu funkcjonującego na rynku. Ryzyka z drugiej grupy, na których koncentruje się niniejsza praca, są generowane zarówno przez czynniki zewnętrzne jak i przez czynniki o charakterze wewnętrznym. Zagrożenia o charakterze zewnętrznym mają swoje źródło w otoczeniu zakładu ubezpieczeń. Na wszystkie zakłady ubezpieczeń oddziałują ryzyka z otoczenia ogólnego, które są wynikiem istnienia i działalności sił przyrody, układów prawnych i politycznych a także uwarunkowań ekonomicznych, technologicznych, społecznych, demograficznych i zmian na arenie międzynarodowej. Istotne znaczenie mają zagrożenia generowane przez działalność na rynku konkurencyjnych zakładów ubezpieczeń. Wreszcie źródłem ryzyk w 3 M. Sobczak, Matematyka finansowa. Podstawy teoretyczne, przykłady, zadania, Agencja Wydawnicza PLACET, Warszawa 1995 4 Zarządzanie selekcją i oceną ryzyka ubezpieczeniowego nosi nazwę underwritingu. Jest to podstawowy element składowy działalności ubezpieczeniowej a jego celem jest zapewnienie opłacalności tejże działalności. Underwriting zawiera w sobie dwa elementy, a mianowicie selekcję i klasyfikację. Selekcja polega na ocenie stopnia niebezpieczeństwa związanego z ryzykiem zgłaszanym do ubezpieczenia i ma na celu wybór potencjalnych ubezpieczonych zgodnie z zasadami przyjętymi w danym przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym. Klasyfikacja natomiast to proces przydziału ubezpieczonego lub przedmiotu ubezpieczenia do grupy jednostek o zbliżonych prawdopodobieństwach oczekiwanej szkody. - 6 -
działalności ubezpieczyciela jest otoczenie własne, inaczej nazywane operacyjnym, charakteryzujące produkty, klientów i rynek, na którym prowadzi działalność firma. Analiza zagrożeń wewnętrznych zakładu ubezpieczeń dotyczy procesów zachodzący w obszarach strategii i zarządzania, działalności ubezpieczeniowej oraz zasobów. Zagrożenia na poziomie zarządzania strategicznego wiążą się zazwyczaj z wdrażaniem strategii, brakiem właściwych zasobów, niezdolnością do zmian, nieprzewidzeniem zagrożeń albo nie dość szybkim reagowaniem na zmiany potrzeb klientów. Druga grupa zagrożeń wewnętrznych związana jest z underwritingiem, marketingiem, likwidacją szkód oraz zarządzaniem aktywami. Jeśli chodzi o selekcję, ocenę ryzyka, dystrybucję i sprzedaż wymienić można min. zagrożenia wynikające z nieprawidłowego zawierania umów ubezpieczeniowych, słabszych wyników i efektywności sprzedaży w porównaniu do konkurencji, niekompetentnej lub nieefektywnej obsługi klientów, niedostosowania produktów i wysokości składek, nadmiernych kosztów pośrednictwa, nieodpowiedniego poziom reasekuracji i wreszcie oszustw i wyłudzeń ubezpieczeniowych. Zagrożenia wiążące się z obsługą szkód to np.: wystąpienie szkód katastroficznych, nadmierna koncentracja terytorialna lub rodzajowa szkód, zła obsługa klienta i niezgodne z procedurami ustalanie i likwidowanie szkód, a także niedokładne zgłaszanie szkód, przestępstwa szkodowe i związane z nimi nieuzasadnione wypłaty odszkodowań i innych świadczeń. Natomiast w zarządzaniu aktywami typową listę zagrożeń tworzą min.: niedostateczna wiedza i umiejętności decydentów, nietrafna wycena instrumentów finansowych i zbyt duża koncentracja na jednym typie instrumentów, nieprzewidziane zmiany warunków rynkowych, szczególnie zmiany stóp procentowych i kursów walutowych, niespłacenie przez dłużnika wierzytelności i brak odpowiedniego zabezpieczenia wierzytelności, niewystarczająca płynność. Pozostałe zagrożenia odnoszą się do zarządzania finansowego, zarządzania zasobami ludzkimi oraz do technologii. Główne zagrożenia w zarządzaniu finansowym stanowią: niedostosowanie cen do szkodowości, nieadekwatność utworzonych rezerw technicznoubezpieczeniowych, zbyt optymistyczny plan budżetowy, a także brak właściwych systemów technologicznych i motywacyjnych oraz specjalistów podatkowych i fluktuacja kluczowego personelu. Do zagrożeń związanych z zarządzanie kadrami należy zaliczyć niską produktywność pracowników i nieumiejętne zarządzanie, nieskuteczny system motywacyjny i brak motywacji, wysoką fluktuację personelu oraz brak pracowników o wymaganych kwalifikacjach. W obszarze technologii można dostrzec zagrożenia wynikające z nieefektywności systemów (zawodność, problemy z integralnością i elastycznością, korzystanie z nietestowanych systemów) oraz złym obiegiem informacji (opóźnienia, nieadekwatność). 4. Proces zarządzania ryzykiem 4.1 Istota zarządzania ryzykiem Zarządzanie ryzykiem (risk management) to proces świadomego diagnozowania i sterowania ryzykiem (kontroli ryzyka). Najogólniej rzecz ujmując, risk management polega na identyfikacji zagrożeń oraz na wyborze najbardziej adekwatnych metod i technik w celu - 7 -
zabezpieczenia się tymi zagrożeniami. Klasyczny risk management (zajmujący się jedynie ryzykami czystymi 5 ) zakłada trzy podstawowe etapy działania: W pierwszym kroku analiza ryzyka identyfikacja i oszacowanie ryzyka oraz ustalenie hierarchii ważności ryzyk Następnie aktywne podejście do ryzyka czyli eliminowanie, ograniczanie, segmentowanie, podział, kontrola i przemieszczenie ryzyka I ostatecznie finansowanie ryzyka rozeznanie możliwości samoubezpieczenia lub transfer ryzyka Stosując podział bardziej złożony, sekwencję czasową procedur związanych z zarządzaniem ryzykiem można przedstawić też następująco: Etap 1. Identyfikacja ryzyk polega na szczegółowym i systematycznym przebadaniu istniejących procesów danej organizacji oraz na wykryciu i zdefiniowaniu potencjalnych zagrożeń, czyli ryzyk, na jakie jest narażona organizacja. Wśród narzędzi wykorzystywanych w tej fazie wymienić można min.: kwestionariusze oceny ryzyka, listy kontrolne, schematy procesów i operacji, analizy raportów finansowych, inspekcje miejsc przebiegu procesów a także dane o szkodach historycznych. Etap 2. Oszacowanie potencjalnych szkód obejmuje szacowanie możliwości wystąpienia szkody i jej potencjalnego rozmiaru (na podstawie teoretycznych rozkładów częstości i wysokości szkód dopasowywanych do danych empirycznych); wymaga także ustalenia relatywnej (np. biorąc pod uwagę finansowe zagrożenie dla firmy) hierarchii zagrożeń. Etap 3. Wybór metody manipulacji ryzykiem czyli ustalenie sposobu obchodzenia się z ryzykiem (methods of handling risk). Etap 4. Wdrożenie, administrowanie i kontrola programu zarządzania ryzykiem jest realizacją decyzji podjętej w poprzednim etapie procedury zarządzania ryzykiem i wiąże się z zaprojektowaniem, wcieleniem w życie i nadzorowaniem pewnego programu działania oraz oceną efektywności wybranej metody. 4.2 Metody manipulacji ryzykiem Najprostszą metodą manipulacji ryzyka ale niestety mało skuteczną jest unikanie ryzyka (risk avoidance). Polega ona na świadomej odmowie akceptacji nawet chwilowego ryzyka. W zasadzie metoda te redukuje szansę wystąpienia ryzyka praktycznie do zera, jednak jednocześnie prowadzi do przyjmowania pasywnych postaw, co może znacznie ograniczyć a nawet sparaliżować działalność gospodarczą. Wydaje się, że jest to metoda 5 Obecnie również niektóre ryzyka spekulatywne (np. ryzyko kursu walutowego, ryzyko stopy procentowej) są przedmiotem procesu zarządzania ryzykiem (tzw. współczesny risk management) - 8 -
odpowiednia dla ryzyk, których prawdopodobieństwa realizacji są duże a wartości strat nimi wywołanych wysokie. Zatrzymanie ryzyka (risk assumption) to jedna z najczęściej stosowanych metod sterowania ryzykiem. Polega na wewnętrznym finansowaniu skutków ryzyk w przypadku ich realizacji. W przypadku, gdy zatrzymanie ryzyka jest następstwem świadomej decyzji, mówimy o aktywnym zatrzymaniu ryzyka. Jeśli natomiast zatrzymanie ryzyka następuje bezwiednie na skutek zaniedbania, ignorancji, obojętności czy lenistwa, mamy do czynienie z pasywnym zatrzymaniem ryzyka. Ogólnie zatrzymanie ryzyka jest metodą tańszą niż zastosowanie innych metod, szczególnie w przypadku strat niższej wartości. Metoda ta pozwala na wygenerowanie oszczędności poprzez pobudzenie stosowana działań prewencyjnych. Zazwyczaj stosują ją firmy o stabilnej sytuacji finansowej dysponujące dużymi kapitałami. Najczęściej zatrzymywane są ryzyka, których realizacja, zakładając najgorszy scenariusz, nie będzie stanowiła zagrożenia dla standingu finansowego przedsiębiorstwa, a także te, które z dużym prawdopodobieństwem można przewidzieć. Wreszcie zatrzymywane są też te ryzyka, dla których inne metody manipulacji nie są dostępne. Specyficzną formą aktywnego zatrzymania ryzyka jest samoubezpieczenie, czyli gromadzenie rezerw pieniężnych na wypadek zmaterializowania się ryzyka w postaci strat. Jest ono stosowane, gdy szkody są przewidywalne. Co prawda, samoubezpieczenie nie gwarantuje zabezpieczenia w przypadku szkód katastrofalnych i nie wiąże się z dodatkowymi usługami (np. prewencją szkodową) oferowanymi zazwyczaj niejako automatycznie przez firmy ubezpieczeniowe, ale jest tańsze niż ubezpieczenie (do składki ubezpieczeniowej tzw. czystej, dolicza się różnego rodzaju narzuty, których to kosztów brak w przypadku samoubezpieczenia), szkodowość jest niższa a składki nie są zawyżane w celu wyrównania portfela ubezpieczeń, jak ma to często miejsce w ubezpieczeniach. Kontrola ryzyka (risk control) jest pozytywną metodą obchodzenia się z ryzykiem. W pierwszej kolejności składają się na nią działania zmierzające do ograniczenia ryzyka, głównie poprzez zmniejszenie częstości występowania strat (prewencja szkodowa). Jeżeli pomimo działań prewencyjnych dojdzie do realizacji ryzyka, podejmuje się wówczas kroki mające na celu ograniczenie poniesionych strat (redukcja szkód). Repartycja strat (risk distribution), nazywana inaczej dystrybucją lub dzieleniem ryzyka, polega na rozłożeniu skutków finansowych realizacji danego ryzyka na określoną grupę podmiotów. Podmiotami tymi są najczęściej uczestnicy wspólnego konsorcjum, funduszu, przedsięwzięcia, itp. Transfer ryzyka jest przeciwieństwem zatrzymania ryzyka. Celem tej metody jest przeniesienie ryzyka na inny podmiot. Metoda polega na finansowaniu skutków realizacji ryzyka ze środków finansowych będących w posiadaniu otoczenia przedsiębiorstwa eksponowanego na ryzyko. Transfer ryzyka gwarantuje firmie stabilność finansową, co pozwala w dużym stopniu uodpornić się na ryzyko bankructwa bądź poważnych kłopotów finansowych w przypadku realizacji ryzyka. To z kolei pozwala na realizowanie długoterminowych planów inwestycyjnych i zapewnia firmie dobrą reputację. Transfer - 9 -
ryzyka dokonany może zostać na dwa sposoby: jako transfer działalności obarczonej ryzykiem albo jako transfer zobowiązania do pokrycia (umowa cywilno-prawna). O opłacalności tej metody można mówić, gdy korzyści z inwestowania uwolnionych środków (pierwotnie wykorzystywanych do samodzielnego zarządzania ryzykiem) przewyższają koszty transferu. Warto w tym miejscu wspomnieć o dość specyficznej formie manipulacji ryzykiem, jaką jest utworzenie ubezpieczeniowego towarzystwa zależnego (captive insurance company) nazywanego w skrócie captive. Jest to rozwiązanie pośrednie pomiędzy zatrzymaniem (samoubezpieczeniem) a transferem ryzyka. Captive jest siostrzanym, należącym lub kontrolowanym przez firmę przedsiębiorstwem ubezpieczeniowym, funkcjonującym zgodnie z jej żądaniami i potrzebami. Captive nie oferuje swoich usług na rynku, lecz koncentruje się wyłącznie na obsłudze firmy właścicielskiej a jego głównym celem jest ubezpieczenie wszystkich bądź części jej ryzyk. Ubezpieczenie ryzyka (insurance) bywa określane jako jedna z form transferu ryzyka (transfer ubezpieczeniowy), ale w zasadzie stanowi połączenie kilku omówionych już metod: transferu, kontroli i dystrybucji ryzyka. Jest to metoda najbardziej powszechna a o jej popularności decydują min.: W zasadzie nieograniczona podaż usług ubezpieczeniowych i powszechna dostępność ubezpieczenia Stabilizacja sytuacji finansowej firmy i zmniejszenie niepewności Względna szybkość i pewność kompensacji Zazwyczaj bezkonfliktowy charakter procedur odszkodowawczych Względnie niewysoki koszt ubezpieczenia wiążący się z możliwością wliczenia składki w koszty firmy Uzyskanie usług związanych z zarządzaniem ryzykiem Metoda ta posiada jednak liczne wady. Przede wszystkim nie każde ryzyko można ubezpieczyć. Aby było to możliwe, strata powstała w wyniku realizacji ryzyka musi być definitywna i mierzalna i zazwyczaj nie może mieć charakteru katastrofalnego. Następstwa ryzyka muszą mieć charakter nadzwyczajny bądź przypadkowy, a aby móc racjonalnie estymować straty odpowiednio duża liczba jednostek musi być narażona na ryzyko 6. Niekiedy ubezpieczyciel może odmówić ochrony ubezpieczeniowej a kompensacja w zasadzie nigdy nie jest pełna. 6 Dopiero wówczas, gdy portfel jest odpowiednio duży, zgodnie z teorią prawdopodobieństwa, można skorzystać z prawa wielkich liczb - 10 -
5. Podsumowanie rozwiązania organizacyjne Warunkiem efektywności zarządzania ryzykiem w zakładzie ubezpieczeń jest wprowadzenie i stosowanie systemu polityk i procedur we wszystkich ważniejszych obszarach działalności, uwzględniając w pierwszej kolejności underwriting, inwestycje finansowych i reasekurację. Ze względu na szczególny charakter działalności ubezpieczeniowej 7, obszary te są również objęte szeregiem regulacji prawnych. Aby zwiększyć bezpieczeństwo działania przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego, wszystkie systemy, procesy, operacje, a także funkcje i czynności w zakładzie powinny podlegać systemowi kontroli. Organem sprawującym nadzór we wszystkich dziedzinach działalności zakładu jest rada nadzorcza. W zależności od uregulowań statutowych rada ma wpływ na znaczną część norm i regulacji dotyczących funkcjonowania zakładu, a przez to pośrednio oddziałuje na metody i techniki manipulacji ryzykiem. Rada nadzorcza nie jest jedyną komórką czuwającą nad prawidłowością procesów i bezpieczeństwem organizacji. Kontrola wewnętrzna w zakładzie ubezpieczeń realizuje się również w formie funkcjonalnej i dotyczy indywidualnych działań każdego pracownika, oraz w formie instytucjonalnej przez wyodrębnioną jednostkę kontroli wewnętrznej. Oprócz tego, walne zgromadzenie albo rada nadzorcza powołują audytora zewnętrznego, którego głównym zadaniem jest wydanie przez biegłego rewidenta opinii wraz z raportem o rocznym sprawozdaniu finansowym zarządu przedsiębiorstwa. Podsumowując, należy stwierdzić, że audyt wewnętrzny i zewnętrzny są istotnymi czynnikami przy manipulacji ryzykiem, ponieważ pozwalają na wczesne wykrycie zagrożeń, co zazwyczaj pozwala na ich ograniczenie bądź wyeliminowanie. 7 Wynika to z faktu, że usługa ubezpieczeniowa jest przyrzeczeniem kompensacji a konstrukcja produktu, jakim jest ubezpieczenie daje zakładowi możliwość dyskryminowania niektórych klientów lub nadużywania swojej pozycji wobec nich. - 11 -
6. Bibliografia 1. Michalski T., Ryzyko w działalności człowieka, w: Podstawy ubezpieczeń tom I mechanizmy i funkcje, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2000 2. Ortyński K., Zarządzanie ryzykiem w zakładzie ubezpieczeń, w: Podstawy ubezpieczeń tom III przedsiębiorstwo, pod red. J. Monkiewicza, Poltext, Warszawa 2000 3. http://zes.econ.uj.edu.pl/publikacje/jarzebinski/konwer_21.doc 4. http://www.kaczmarek.waw.pl/stronastart.htm - 12 -