Warszawa, dn. 10 stycznia 2019 r. Dr hab. Agnieszka Alińska, prof. SGH Katedra Skarbowości Kolegium Ekonomiczno-Społeczne Szkoła Główna Handlowa w Warszawie RECENZJA rozprawy doktorskiej mgr Anny Biśty pt. Wpływ opodatkowania derywatów na rozwój rynków finansowych przygotowanej pod kierunkiem naukowym dr hab. Mariusza Andrzejewskiego, prof. UEK oraz dr Jana Tatara na Wydziale Finansów i Prawa, Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 1. Uwagi wstępne Praca doktorska mgr Anny Biśty została przygotowana pod kierunkiem dr hab. Mariusza Andrzejewskiego, prof. UEK oraz dr Jana Tatara z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i składa się z czterech rozdziałów rozmieszczonych na 254 stronach. W pracy zachowana została odpowiednia proporcja pomiędzy układem i treścią poszczególnych rozdziałów a także pomiędzy zakresem rozważań zaprezentowanych w części teoretycznej (rozdziały 1 i 2) oraz empirycznej dysertacji (rozdziały 3 i 4). Ponadto praca zawiera wstęp, zakończenie, numerowany wykaz bibliografii, spis rysunków, tabel i wykresów oraz zestaw załączników. Recenzowana rozprawa ma charakter teoretyczno-empiryczny. Do takiego charakteru pracy zastosowano odpowiednio dobrane metody i narzędzia badawcze. Przeprowadzona analiza opisowa ma charakter wielowymiarowy, aktualny i wielowątkowy i została wykorzystana nie tylko do zaprezentowania przeglądu literatury przedmiotu i zastosowanych rozwiązań rynkowych, ale przede wszystkim do zaprezentowania zależności przyczynowo-skutkowych zidentyfikowanych przez Panią A. Biśtę w zakresie dwóch niezwykle ważnych a jednocześnie złożonych elementów systemu finansowego, tj. (1) funkcjonowania i organizacji funduszy 1
inwestycyjnych, które wykorzystują derywaty jako podstawowe instrumenty finansowe oraz (2) instytucji rządowych (państwowych) i stosowanych rozwiązań fiskalnych dedykowanych do sektora finansowego. Autorka sformułowała i przedstawiła ważne zagadnienie badawcze, które jest oryginalnym rozwiązaniem z dziedziny finansów i podjęła wysiłek przeprowadzenia wielowątkowej i niezwykle aktualnej oceny skuteczności oraz efektywności wprowadzenia podatku od transakcji finansowych w odniesieniu do instrumentów pochodnych. W swojej dysertacji zwraca ona uwagę na zasadnicze zagadnienia, które są niezwykle istotne dla oceny aktualnego kierunku rozwoju instytucji finansowych a zwłaszcza funduszy inwestycyjnych i oceny wpływu opodatkowania transakcji wykonywanych przez te instytucje jako źródło dochodów budżetowych. W dobie kryzysu finansowego i dużego zaangażowania państwa w pomoc dla sektora bankowego obserwujemy coraz większą chęć instytucji publicznych do poszukiwania dodatkowych źródeł finansowania wydatków budżetu, które upatrywane są bardzo często w różnego rodzaju propozycjach i koncepcjach dodatkowego opodatkowaniu działalności prowadzonej przez instytucje finansowe. Wszystkie te elementy są także bardzo ważne z punktu widzenia identyfikacji determinant rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i wymagają kompleksowych badań oraz analiz, tak aby nie tylko wzbogacić rozważania naukowe z zakresu finansów, ale także stworzyć dla decydentów źródło dodatkowych informacji, aby można było podejmować decyzje fiskalne na poziomie krajowym w sposób najbardziej optymalny. W tym kontekście oceniam wybór tematu, jak i zakres prowadzonych badań za prawidłowe i poznawcze a przede wszystkim niezwykle pożądane pod względem praktycznym i aplikacyjnym. Powyższe stwierdzenie uzasadnia moją opinię, że Autorka wykazała się bardzo dobrą umiejętnością trafnego wyboru tematu we współczesnych uwarunkowaniach regulacyjnych dotyczących instytucji finansowych oraz doboru przykładów zastosowanych rozwiązań praktycznych z wielu państw w zakresie poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów budżetowych w postaci opodatkowania transakcji finansowych. Badanie tak skomplikowanej i złożonej rzeczywistości ekonomicznej i finansowej, w jakiej funkcjonują instytucje finansowe w okresie pokryzysowym wymaga bardzo dobrego przygotowania teoretycznego, rozeznania w aktualnie obowiązujących regulacjach prawnych i stosowanych rozwiązaniach fiskalnych przyjętych w poszczególnych krajach UE. 2. Formalna ocena pracy 2
Autorka recenzowanej pracy postawił przed sobą następujący cel badawczy: Zbadanie wpływu opodatkowania derywatów na rozwój rynków finansowych. Do tak sformułowanego celu głównego podporządkowane zostały cele szczegółowe: 1. określenie roli i znaczenia instrumentów pochodnych w gospodarce; 2. prezentacja dorobku naukowego (myśli ekonomicznej oraz światowych badań naukowych) w zakresie koncepcji opodatkowania transakcji finansowych 3. analiza koncepcji wprowadzenia unijnego podatku od transakcji finansowych, w tym od obrotu instrumentami pochodnymi oraz proponowanej konstrukcji podatku; 4. prezentacja działań podejmowanych przez państwa UE uczestniczące w mechanizmie wzmocnionej współpracy w obszarze opodatkowania transakcji finansowych, w tym szczególnie od instrumentów pochodnych; 5. analiza włoskiego podatku od transakcji finansowych od obrotu instrumentami pochodnymi. Z kolei celom szczegółowym i celowi głównemu zostały podporządkowane struktura i zakres pracy, co wynika z bardzo dobrej znajomości badanej problematyki, usystematyzowanej wiedzy teoretycznej i prawidłowo sformułowanych przesłanek do podjęcia wielowątkowych, złożonych i stosunkowo słabo zbadanych zagadnień fiskalnych oraz tych determinujących rozwój rynków finansowych w tym funduszy inwestycyjnych. Autorka pracy słusznie koncentruje się na ocenie działalności funduszy inwestycyjnych, gdyż większość transakcji wykonywanych z użyciem instrumentów pochodnych jest wykazywana w grupie tych instytucji. W mojej ocenie cel rozprawy i przyjęte hipotezy badawcze zdeterminowały etapy postępowania badawczego Doktorantki, którego odzwierciedleniem jest przyjęta struktura i układ pracy. Układ recenzowanej rozprawy doktorskiej jest logiczny, oparty na zasadzie wzajemnego powiązania kolejnych zagadnień cząstkowych, które tworzą spójną całość pracy. Cechą wyróżniającą recenzowanej rozprawy jest niezwykle rzadko spotykana i wykorzystywana w praktyce umiejętność połączenia wiedzy z zakresu finansów publicznych a dokładniej polityki fiskalnej ze znajomością zagadnień dotyczących funkcjonowania, specyfiki i oceny wyników funduszy inwestycyjnych, które są przedstawicielami rynkowego systemu finansowego. Hipoteza badawcza została sformułowana poprawnie i zakłada się, że wprowadzenie podatku od derywatów ograniczy rozwój rynków instrumentów pochodnych. Dodatkowo Pani A. Biśta przyjęła następujące hipotezy szczegółowe: 3
(1) wprowadzanie podatku od obrotu instrumentami pochodnymi doprowadzi do zmniejszenia wolumenu zawartych transakcji instrumentami pochodnymi; (2) wprowadzanie podatku od obrotu instrumentami pochodnymi doprowadzi do częściowej realokacji obrotu derywatami poza sferę obowiązującego podatku; (3) istnieje stawka podatkowa, przy której wprowadzony podatek nie doprowadzi do zmniejszenia wolumenu zawartych transakcji instrumentami pochodnymi; (4) skutki wprowadzania podatku od transakcji instrumentami pochodnymi zależą od konstrukcji podatku. Powyższe hipotezy szczegółowe poddane zostały weryfikacji w części empirycznej pracy. Są one bardzo trafnie sformułowane, gdyż odnoszą się do najistotniejszych i wciąż nie rozwiązanych kwestii pozostających w obszarze poszukiwania odpowiedzi na pytanie: Czy skutki fiskalne opodatkowania transakcji finansowych mają znaczenie systemowe oraz jaka jest ich faktyczna rola i wpływ na funkcjonowanie systemu finansowego? W mojej ocenie, sposób dowodzenia i weryfikacji hipotez szczegółowych został przedstawiony w pracy w sposób bardzo rzetelny, wskazujący na dobrą znajomość analizowanej problematyki badawczej i niezwykły kunszt warsztatu naukowego Doktorantki. Większość zaprezentowanych stwierdzeń znajduje swoje udokumentowanie odwołaniem się do literatury przedmiotu, głównie w postaci danych źródłowych, co świadczy o rzetelności i bardzo dobrym przygotowaniu Pani A. Biśty do przeprowadzenia naukowego postępowania badawczego. Ponadto uzyskane wyniki badań uznać należy za twórcze i wartościowe pod względem naukowym, poznawczym i analitycznym. Mają one duży wpływ na wybór strategii i pozycji rynkowej globalnie działających funduszy inwestycyjnych i ich koncepcję działania w kontekście wyboru strategii podatkowej. Sformułowane w pracy założenia badawcze wykorzystane zostały jako punkt wyjścia do przeprowadzenia analizy służącej wzbogaceniu wiedzy ekonomicznej w wymiarze teoretycznym i empirycznym. 4. Ocena merytoryczna pracy Treść pracy mieści się w granicach oznaczonych jej tytułem wraz z uszczegółowieniem zagadnień omówionych w kolejnych rozdziałach recenzowanego opracowania. Dużo uwagi poświęcono zaprezentowaniu roli, zakresu i zdefiniowaniu istoty i znaczenia podatku od transakcji finansowych. We wstępie Doktorantka w sposób logiczny uzasadnia wybór tematu rozprawy, definiuje 4
pytania badawcze i określa cele pracy oraz hipotezy badawcze. W mojej ocenie zawartość merytoryczna wstępu w pełni wyczerpuje oczekiwania stawiane pracom doktorskim w tym zakresie. Pierwszy rozdział pracy stanowi wprowadzenie do tematyki zagadnień związanych z funkcjonowaniem i organizacją rynku finansowego. Na tle oceny rozwiązań systemowych dotyczących podmiotowego ujęcia zaprezentowano specyfikę i tendencje rozwojowe wykorzystywania instrumentów pochodnych na rynku usług finansowych. Autorka w sposób przejrzysty i uporządkowany przedstawiła najważniejsze poglądy z zakresu rynków finansowych, stosowanych podziałów i ogólnych charakterystyk instrumentów finansowych, udowadniając swoją szeroką wiedzę na ten temat oraz umiejętność swobodnego poruszania się w skomplikowanej materii analizowanych zagadnień. Ten rozdział pracy charakteryzuje się aktualnym przeglądem literatury przedmiotu, szerokim i trafnie dobranym zakresem wykorzystanych danych statystycznych, które stanowią uzupełnienie rozważań teoretycznych. Rozdział drugi przeznaczony został na zaprezentowanie teoretycznych rozważań z zakresu teorii podatków i możliwości wykorzystania podatku jako narzędzia stymulowania zachowań rynkowych wśród instytucji finansowych. Ciekawym pod względem poznawczym jest podrozdział trzeci, w którym przedstawiono proces uzgadniania i implementacji europejskiego podatku od transakcji finansowych, który ze względów na różnice pomiędzy poszczególnymi państwami nie został finalnie wprowadzony. Autorka pracy bardzo trafnie i dokładnie przedstawia argumentacje każdego z interesariuszy tego rozwiązania. W opisanych uwarunkowaniach powstaje szczególne zapotrzebowanie na rzetelne badania naukowe dotyczące oceny wpływu podatków na kształtowanie się aktywności instytucji finansowych. W tym aspekcie recenzowana dysertacja doktorska bardzo dobrze wkomponowuje się w pożądane nurty badawcze, co może świadczyć o bardzo dobrej intuicji i rozeznaniu w praktycznych potrzebach rynku usług finansowych. Kolejny trzeci rozdział pracy jest bardzo mocno powiązany z poprzednim rozdziałem z tym tylko, że skupiono się tutaj nie tylko na teoretycznych, ale także empirycznych aspektach oceny wprowadzenia opodatkowania transakcji finansowych w wybranych krajach, ze szczególnym uwzględnieniem oceny sytuacji we Francji i we Włoszech. Kluczowym atutem i wyróżnikiem recenzowanej pracy są badania własne, zaprezentowane w rozdziale IV pracy, które Autorka przeprowadziła głównie w oparciu o rozwiązania i doświadczenia zaczerpnięte z gospodarki Włoch. Na podstawie dostępnych danych uzyskanych w wyniku bezpośrednich kontaktów z giełdą włoską wykorzystano metody statystyczne w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie czy wprowadzenie podatku od transakcji giełdowych miało 5
wpływ na skalę i rodzaje transakcji giełdowych. Jak słusznie podkreśla Autorka pracy jednym z najmniej korzystnych rozwiązań rynkowych jest sytuacja, gdy w wyniku wprowadzenia podatku od transakcji finansowych następuje spadek wolumenu obrotu instrumentami finansowymi przy jednocześnie mniejszych wpływach podatkowych niż było zakładane w momencie wprowadzenia tego obciążenia fiskalnego. W mojej ocenie rozdział IV pracy stanowi najważniejszą i najciekawszą część przygotowanego opracowania. Opisane wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły na pełną weryfikację postawionych hipotez badawczych. Autorka dowiodła na podstawie charakterystyki uregulowań i specyfiki funkcjonowania rynku finansowego we Włoszech występowanie zależności pomiędzy opodatkowaniem transakcji finansowych a skalą wpływów podatkowych. Odzwierciedleniem wyników prowadzonych badań analitycznych i modelowych jest opracowanie własnej koncepcji rozwiązań w zakresie opodatkowania obrotu derywatami. Pomyślna realizacja przyjętych przez Autorkę założeń badawczych jest między innymi rezultatem klarownej, podporządkowanej intencjom badawczym struktury pracy, toku prowadzonych badań i wysoko ocenianych przez mnie umiejętności analitycznych. Pracę kończą poprawnie sformułowane wnioski, w których Doktorantka w sposób syntetyczny identyfikuje podstawowe sposoby oddziaływania opodatkowania transakcji finansowych na aktywności instytucji finansowych, a także dokonuje prezentacji własnej koncepcji rozwiązań w tym zakresie, która mogłyby zostać zaimplementowana także do polskiej rzeczywistości i rozwiązań fiskalnych. Recenzowaną dysertację oceniam ogólnie jako bardzo interesujące i dojrzałe opracowanie naukowe. W mojej opinii jest to oryginalna praca badawcza, której ostateczny kształt, pomimo niezwykle trudnej problematyki, jest spójny i logiczny. Jest to niewątpliwie zasługa dużej wiedzy zwłaszcza wiedzy i umiejętności praktycznych - oraz erudycji Doktorantki. 5. Literatura i jej wykorzystanie Praca napisana została zrozumiałym, prostym i klarownym językiem, komunikatywnym dla odbiorcy. Pozytywnie ocenić należy także pozostałe elementy opracowania, jak poprawny dobór i posługiwanie się literaturą przedmiotu oraz innych źródeł bibliograficznych (w sumie 274 pozycje). Autorka posłużyła się i wykorzystała zróżnicowany, aktualny i prawidłowo dobrany zestaw źródeł informacji zarówno w formie książkowej, jak i licznych raportów, sprawozdań, źródeł danych statystycznych, aktów prawnych oraz informacji internetowych. Są to pozycje opublikowane w języku polskim oraz angielskim. 6
6. Wnioski końcowe W konkluzji stwierdzam, że dokonano oceny pracy doktorskiej mgr Anny Biśty w oparciu o następujące kryteria: ranga problemu naukowego, w tym zasadność wyboru obszaru badawczego, oryginalność podejścia i zastosowanie rozwiązania naukowego; oryginalność i poprawność sformułowania hipotez badawczych, przyjętych celów badawczych oraz struktury rozprawy; wybór zastosowanych metod badawczych, ich adekwatność oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej; jakości merytorycznej rozprawy oraz poprawność uzyskanych rezultatów; oceny formalnej pracy. Mając na uwadze powyższe kryteria formalne i merytoryczne jakie formułuje się wobec prac doktorskich oraz dokonując szczegółowej oceny rozprawy doktorskiej mgr Anny Biśty w oparciu o przepisy ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2016 r. poz. 882 i 1311 z późn. zm.) wnioskuję o przyjęcie pracy doktorskie mgr Anny Biśty i dopuszczenie jej do publicznej obrony. Jednocześnie w mojej ocenie recenzowana rozprawa dotyczy problematyki niezwykle rzadko spotykanego połączenia zagadnień związanych z oceną wpływu funkcjonowania instytucji finansowych dokonujących obrotu instrumentami pochodnymi (derywatami) na stan finansów publicznych i stosowaną w danym państwie koncepcją polityki fiskalnej, charakteryzuje się aktualnością badanych zagadnień, została przygotowana w sposób niezwykle interesujący, aktualny i wieloaspektowy - wnioskuję o wyróżnienie rozprawy doktorskiej przygotowanej przez mgr Annę Biśtę pt. Wpływ opodatkowania derywatów na rozwój rynków finansowych. Jest to praca, która stanowi istotny wkład do dorobku nauki finansów w zakresie teorii i praktyki opodatkowania transakcji finansowych, w szczególności opodatkowania obrotu instrumentami pochodnymi. 7