Ocena realizacji norm i zaleceń żywieniowych w żłobkach z Poznania przed i po edukacji personelu

Harton ARTYKUŁY A, Myszkowska-Ryciak ORYGINALNE J. / ORIGINAL Ocena realizacji PAPERS norm i zaleceń żywieniowych w żłobkach z Poznania... 1 Ocena realizacji norm i zaleceń żywieniowych w żłobkach z Poznania przed i po edukacji personelu Evaluation of implementation of dietary recommendations and guidelines in Poznan nurseries before and after staff education Anna Harton, Joanna Myszkowska-Ryciak Katedra Dietetyki, Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wprowadzenie. Odpowiednie żywienie jest jednym z elementów warunkujących prawidłowy wzrost i rozwój dziecka. Edukacja żywieniowa personelu placówek opiekuńczo-wychowawczych może poprawić wiedzę w tym zakresie, a tym samym jakość żywienia dzieci. Cel. Ocena żywienia pod kątem realizacji modelowej racji pokarmowej (MRP) oraz norm i zaleceń na wybrane składniki pokarmowe w żłobkach z Poznania przed i po edukacji personelu. Materiały i metody. Badania objęły 7 żłobków z Poznania. Analizowano 10 dniowe jadłospisy i dzienne raporty magazynowe pod kątem zgodności z MRP oraz normami i zaleceniami żywieniowymi dla dzieci w wieku do lat 3. Analizy przeprowadzano przed i po edukacji personelu, łącznie przeanalizowano 140 dokumentów. Wyniki. Ocena jakościowa i ilościowa jadłospisów dekadowych w żłobkach przed i po edukacji wykazała istotne zmiany i korzystne tendencje w realizacji MRP oraz podaży wybranych składników pokarmowych. Stwierdzono redukcję podaży sera żółtego i tendencje wzrostowe w planowanej ilości mleka, mlecznych napojów fermentowanych, a także warzyw. Istotne zmiany w poprawie realizacji norm na wapń i żelazo zanotowano w ponad połowie ocenianych jadłospisów żłobków. Wnioski. Przeprowadzona ocena jadłospisów dekadowych pochodzących ze żłobków wskazuje na dalszą potrzebę modyfikacji ich składu, do czego w istotny sposób może przyczynić się prowadzenie edukacji żywieniowej personelu w tych placówkach. Słowa kluczowe: normy żywienia, modelowa racja pokarmowa, żłobki, małe dzieci, edukacja, jadłospis Introduction. Balanced nutrition is one of the factors ensuring proper growth and development. Nutritional education of nursery personnel can improve their knowledge, and, in consequence, the quality of children s nutrition. Aim. To evaluate nutrition in relation to the model food ration (MFR), and standards and recommendations for selected nutrients in Poznan nurseries before and after the staff education. Material & method. The study covered 7 Poznan nurseries. A 10-day menu and daily inventory reports were analyzed for compliance with MFR and nutritional standards and recommendations for children under 3 years of age. The analyses were carried out before and after the staff education; in total 140 documents were analyzed. Results. The qualitative and quantitative evaluation of the 10-day menus in nurseries before and after the education showed significant changes and positive trends in the MFR implementation and supply of selected nutrients. The reduction of cheese supply and upward trends in planned quantities of milk, fermented milk beverages and vegetables were found. A significant improvement in realization of the calcium and iron standards were reported in more than half of the nurseries. Conclusion. The evaluation of the 10-day menus indicates further need for modifications of their composition, which can be significantly influenced by the nutritional education of staff in these facilities. Key words: nutritional recommendations, model food ration, nurseries, toddlers, education, menu Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 1-6 www.phie.pl Nadesłano: 12.07.2017 Zakwalifikowano do druku: 15.12.2017 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr inż. Anna Harton Katedra Dietetyki, Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie tel. 22 593 70 22, e-mail: anna_harton@sggw.pl Wprowadzenie Właściwe żywienie dzieci, to nie tylko odpowiednia, w tym m.in. dopasowana do wieku czy stanu zdrowia, podaż energii i wszystkich składników pokarmowych. Ilościowe zbilansowanie diety zawsze musi być połączone z odpowiednią jakością. W tym przypadku ważna jest podaż różnych grup produktów i ich wzajemne proporcje. Żadna z grup produktów spożywana niezależnie nie pokryje zapotrzebowania dziecka na wszystkie, istotne dla jego wzrostu i rozwoju składniki odżywcze. Wiele badań dowodzi, że dzieci mają swoje preferencje i pewne produkty spożywają chętniej od innych, co nie znaczy, że rodzice czy opiekunowie powinni się tymi preferencjami kierować. Ponadto różne badania dotyczące oceny sposobu żywienia dzieci w każdej grupie wiekowej wskazują na nieprawidłowe zbilansowane ich diet, w tym zarówno pod kątem ilościowym, jak i jakościowym [1]. Pewne błędy

2 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 1-6 są typowe dla różnych grup wiekowych, podobnie jak ich konsekwencje zdrowotne, które mogą występować już w okresie wczesnego dzieciństwa lub też w wieku późniejszym, nawet dorosłym [2]. Właściwe planowanie żywienia dziecka zawsze powinno się opierać na przedmiotowych rekomendacjach, w tym wytycznych ilościowych i jakościowych [3-5]. Zasady postępowania w żywieniu zbiorowym [6] są jednak inne niż te, służące do planowania indywidualnego żywienia. Dziecko, które spędza w placówce opiekuńczo-wychowawczej wiele godzin powinno otrzymywać tam posiłki, które dostarczają łącznie większej ilości energii i potrzebnych składników niż te spożywane w domu. W tym przypadku żywienie domowe powinno być jedynie uzupełnieniem. Z uwagi na ten fakt, żywieniem w placówkach opieki nad dzieckiem powinni zajmować się specjaliści, aby w jak najlepszy sposób dopasować je do rosnących potrzeb intensywnie rozwijającego się organizmu małego dziecka. Jadłospisy takich placówek nie zawsze są jednak dobrze zbilansowane [7-10], a dobór produktów i wielkość porcji, na co kładzie się szczególny nacisk w prewencji wielu chorób dietozależnych, prawidłowo dopasowane do wieku. Cel Ocena żywienia pod kątem realizacji modelowej racji pokarmowej oraz norm i zaleceń na wybrane składniki pokarmowe w żłobkach z Poznania przed i po edukacji personelu. Materiały i metody Badania obejmowały 7 publicznych przedszkoli z Poznania (50% wszystkich takich placówek w mieście) biorących udział w programie Zdrowo jemy, zdrowo rośniemy. Placówki zrekrutowane były do programu w latach 2016 i 2017. Łącznie obejmowały one opieką 651 dzieci w wieku do 3 lat. Materiał badawczy stanowiły jadłospisy dekadowe żłobków i dzienne raporty magazynowe pochodzące z różnych sezonów, pozyskane podczas bezpośrednich spotkań z dyrektorami i personelem placówek. Badania przebiegały w dwóch etapach: I etap obejmował zbieranie danych przed edukacją personelu, a II etap po ok. 3-6 miesiącach po jej zakończeniu. We wszystkich placówkach zrealizowano ten sam program edukacyjny obejmujący 24-godzinne prelekcje, warsztaty i konsultacje o tematyce żywienia niemowląt i małych dzieci. W obu etapach badania przeanalizowano łącznie 140 dokumentów. Dane dotyczące podaży poszczególnych produktów oraz wybranych składników pokarmowych w każdym dniu analizowanego jadłospisu dekadowego obliczono na podstawie dziennego raportu magazynowanego. W obliczeniach uwzględniono planowaną liczbę dzieci korzystających z wyżywienia w placówce w danym dniu. W dalszej kolejności dane z 10 dni zo- stały uśrednione i podane jako wartość podaży w przeliczeniu na jedno dziecko. Uzyskane dane odniesiono do zaleceń dziennej MRP dla dzieci w wieku 1-3 lat według Weker i wsp. [4] i norm żywieniowych dla tej grupy wiekowej na poziomie RDA (poziom przeznaczony do planowania spożycia) dla wapnia (700 mg), żelaza (7 mg) i wit. C (40 mg) według Jarosza [3] oraz dla wit. D (15 µg) według Płudowskiego i wsp. [11]. W omawianiu wyników i wnioskowaniu przyjęto założenie, że ze względu na czas przebywania w placówce dzieci otrzymują tam 3-4 posiłki (śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek), co stanowi m.in. 70% zalecanego dziennego spożycia [6]; realizację na ww. poziomie uznano za prawidłową. W ocenie podaży składników pokarmowych uwzględniono straty nieuniknione (tj. resztki talerzowe i kotłowe oraz odpadki kuchenne) według Turlejskiej i wsp. [12] oraz straty technologiczne dla wit. C na poziomie 55% [13]. Występujące w raportach magazynowych produkty przetworzone zostały przeliczone na produkty ogółem na podstawie tabel zamiany produktów [13]. W przypadku warzyw i owoców prezentowane ilości obejmowały zarówno produkty surowe/świeże, jak i przetworzone (np. koncentraty, produkty mrożone, konserwowane), w tym soki i napoje. Wartości odnoszące się do MRP oraz innych, analizowanych składników zostały wyrażone jako wartości średnie i ich odchylenia standardowe w grupach produktów przed i po edukacji oraz procent realizacji MRP i norm/zaleceń, a także liczbę placówek realizujących opisane powyżej rekomendacje. Statystykę wykonano w programie Statistica 13.1 z wykorzystanie testu zgodności par Wilcoxona, dla poziomu istotności p=0,05. Wyniki W tabeli I przedstawiono podaż produktów w dekadowych jadłospisach żłobków (w przeliczeniu na jedno dziecko) oraz realizację zaleceń MRP przed i po edukacji personelu. Stwierdzono, że przed edukacją personelu, żłobki w najlepszym stopniu realizowały modelową rację pokarmową w odniesieniu do warzyw i owoców, sera twarogowego, a także ryb i jaj. Zbyt wysoką średnią podaż w stosunku do MRP zanotowano dla produktów, takich jak cukier i słodycze, tłuszcz zwierzęcy oraz mięso drób i wędliny, a także pieczywo i ser podpuszczkowy. Niską średnią podaż w odniesieniu do MPR stwierdzono w przypadku pozostałych produktów zbożowych i ziemniaków oraz tłuszczu roślinnego. Zbyt niską podażą charakteryzowało się też mleko, a w szczególności mleczne napoje fermentowane. Po przeprowadzeniu edukacji żywieniowej personelu zanotowano istotne zmiany w redukcji podaży sera żółtego, a także korzystne tendencje

Harton A, Myszkowska-Ryciak J. Ocena realizacji norm i zaleceń żywieniowych w żłobkach z Poznania... 3 wzrostowe w przypadku mleka, mlecznych napojów fermentowanych i warzyw. Edukacja wpłynęła pozytywnie na zmianę asortymentu tłuszczu (wyniki te nie były jednak istotne), ale zupełnie nie wpłynęła na podaż cukru i słodyczy. W tym przypadku, podobnie jak przed edukacją, jedynie w 2 z 7 ocenianych placówek zanotowano podaż cukru i słodyczy na poziomie poniżej 70% MRP. Zawartość wybranych składników pokarmowych w jadłospisach dekadowych żłobków przed i po edukacji personelu prezentuje tabela II. Stwierdzono, że przed edukacją żywieniową personelu wszystkie planowane w żłobkach jadłospisy miały prawidłową podaż wit. C oraz niedostateczną wit. D i wapnia, w większości także żelaza. Edukacja nie zmieniła zawartości wit. D w jadłospisach, natomiast zanotowano istotną, korzystną zmianę w średniej podaży zarówno wapnia, jak i żelaza, co znalazło odzwierciedlenie w indywidualnej realizacji norm. Po edukacji ponad połowa ocenianych placówek realizowała normy na te składniki na poziomie min. 70%. Dyskusja Wyżywienie w żłobku powinno pokrywać zapotrzebowanie dziecka na energię i składniki pokarmowe w większym stopniu niż żywienie domowe, a udział żywienia w placówce opiekuńczo-wychowawczej to min. 70% [6]. Aby w należyty sposób realizować takie zalecenia, warto stosować się do wytycznych jakościowych, w tym m.in. MRP, która nie jest jednak obligatoryjną normą, ale praktycznym narzędziem, które ma ułatwiać realizację norm i zaleceń w codziennym planowaniu żywienia. W literaturze tematu niewiele jest jednak badań dotyczących realizacji MRP Tabela I. Podaż produktów oraz realizacja zaleceń modelowej racji pokarmowej (MRP) w żłobkach przed i po edukacji personelu Table I. Supply of products and implementation of recommendations of model food ration (MFR) in nurseries before and after staff education produkty zbożowe i ziemniaki /grain products and potatotes warzywa i owoce /vegetables and fruit mleko i produkty mleczne /milk and dairy products mięso, drób, wędliny, ryby /meat, poultry, fish Grupa produktów /Group of products pieczywo mieszane /mixed bread mąka, makarony /flour, pasta kasze, ryż, płatki /cereals, rice, cereal flakes ziemniaki /potatoes warzywa /vegetables** owoce /fruit mleko /milk** mleczne produkty fermentowane /fermented dairy products** sery twarogowe /cottage cheese sery podpuszczkowe /cheese* mięso, drób, wędliny /meat, poultry processed meat ryby /fish MRP /MFR 20 g 25 g 30 g 80-100 g 200 g 250 g 450 g 100 g 10-15 g 2 g 20 g 10 g Podaż w placówkach /Supply in nurseries przed edukacją /before education 40,0±7,1 12,3±4,0 18,3±3,9 58,8±16,7 233,4±37,8 238,8±55,2 221,8±35,2 27,2±6,8 12,8±6,8 3,8±1,0 32,2±7,2 7,9±1,3 po edukacji /after education 37,2±7,2 13,1±4,2 18,3±3,3 69,4±15,1 275,0±34,9 268,9±74,6 254,8±42,3 41,4±16,3 14,5±7,2 1,9±0,9 30,1±8,2 8,2±1,5 Realizacja MRP przed/po edukacji /Implementation of MFR before /after education średnia /mean (%) 200/185 49/52 60/60 59/69 117/137 96/108 49/56 27/41 87/93 190/95 160/150 79/82 <70% liczba placówek /number of facilities jaja /eggs 0,5 szt. 0,3±0,1 0,4±0,1 68/84 3/1 tłuszcze /fats zwierzęce /animal roślinne /vegetable 6 g 10 g 7,9±5,0 4,6±2,1 6,4±2,0 6,1±3,4 132/107 46/61 cukier i słodycze /sugar and sweets 20 g 20,3±7,8 20,5±11,7 100/101 2/2 *istotne statystycznie (test Wilcoxona p=0,0179) /statistically significant (Wilcoxon test p=0.0179) **tendencja (test Wilcoxona: warzywa p=0,0629, mleko p=0,0909, mleczne napoje fermentowane p=0,0629) /trend (Wilcoxon test: vegetables p=0.0629, milk p=0.0909, fermented dairy products p=0.0629) 7/5 5/4 6/3 7/7 7/7 2/3 0/3 3/0 1/2 6/4 Tabela II. Zawartość wybranych składników pokarmowych w jadłospisach dekadowych żłobków przed i po edukacji personelu Table II. Content of selected nutrients in 10-day menus of nurseries before and after staff education Składnik /Nutrient Podaż w placówkach /Supply in nurseries przed edukacją /before education po edukacji /after education Realizacja norm/zaleceń przed/po edukacji /Implementation of recommendations before/after education średnia /mean (%) <70% MRP /MFR liczba placówek /number of facilities wapń /calcium*[mg] 420,9±46,2 477,4±43,3 60/68 7/3 żelazo /iron* [mg] 4,3±0,4 5,0±0,4 61/71 6/3 witamina C /Vitamin C [mg] 48,8±10,1 60,5±17,7 122/151 witamina D /Vitamin D [µg] 1,3±0,4 1,4±0,3 9/9 7/7 *istotne statystycznie (test Wilcoxona: wapń p=0,0179; żelazo p=0,0425) /statistically significant (Wilcoxon test: calcium p=0.0179; iron p=0.0425)

4 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 1-6 w żłobkach, bowiem ta najbardziej aktualna MRP [4] została wydana dopiero w 2013 r. i nie jest jeszcze tak upowszechniona jak inne, przedmiotowe zalecenia. W niektórych miastach istnieją także lokalne regulacje w tym zakresie [14], co skutkuje pewną dowolnością w przestrzeganiu zaleceń. W badaniu wzięło udział 7 publicznych przedszkoli, co stanowi połowę tego typu placówek w Poznaniu. Materiał badawczy obejmował zatem znaczący udział placówek. Stwierdzono, że przed edukacją personelu jadłospisy żłobków w bardzo dobrym stopniu realizowały racje zalecane w MRP, podczas gdy badania krajowe i zagraniczne dowodzą niskiego udziału w dietach dzieci różnych produktów [15-18]. Wielu badaczy wskazuje też, jak skutecznie poprawić tę sytuację, zwłaszcza do konsumpcji warzyw we wczesnym dzieciństwie [19]. W przypadku ocenianych placówek edukacja personelu jeszcze dodatkowo poprawiła udział warzyw w planowanych dietach dzieci. Dużo niższą realizację MRP dla warzyw przez żłobki warszawskie wykazano w badaniach z 2010 r. [8], a nieco wyższą w badaniach prowadzonych w latach 2015-2016 [20]. W tych samych badaniach dowiedziono też niższej podaży warzyw w planowanych jadłospisach żłobków pochodzących z innych miast, w tym z Krakowa, Opola i Poznania (w przypadku tych ostatnich były to inne placówki niż te, aktualnie objęte badaniem). Autorzy badań wykazali ponadto niższą niż w badaniu własnym podaż owoców oraz podobną ilość ryb [20]. Spożycie owoców, z uwagi na ich słodki smak, nie jest powszechnym problemem, dlatego są one często planowane w dietach dzieci. Zupełnie inna sytuacja ma miejsce w przypadku ryb. Ryby nie są produktami spożywanymi przez Polaków w dużych ilościach [21] w odróżnieniu od innych krajów [22] mimo, że ich spożycie, w odpowiednim asortymencie zaleca się już w diecie niemowląt [23]. Po edukacji personelu prawie wszystkie placówki realizowały zalecenia MRP w zakresie podaży ryb w odróżnieniu od mleka i produktów mlecznych. Najniższą podaż oszacowano dla mlecznych napojów fermentowanych. Podobne spostrzeżenia zanotowano w innej ocenie jadłospisów dekadowych żłobków [20]. W przedmiotowym badaniu edukacja wykazała jednak korzystny trend wzrostowy w podaży mlecznych napojów fermentowanych, podobnie wzrósł udział mleka. Ta grupa produktów jest podstawowym źródłem wapnia w diecie, którego niedostateczne ilości notowane są dietach małych dzieci [24-26]. Wzrost podaży mleka i produktów mlecznych przekłada się istotnie na wyższą podaż wapnia z dietą, co zanotowano także w badaniu własnym. Tu warto jednak zwrócić uwagę, iż mimo wzrostu, podaż ta nadal w niektórych placówkach była niewystarczająca. Odpowiednia podaż wapnia jest szczególnie ważna w przypadku małych dzieci, bowiem to istotny budulec m.in. kości i zębów. Przewlekła, niedostateczna podaż wapnia w diecie skutkuje wzrostem ryzyka krzywicy u dzieci, zaburzeniami wzrostu oraz uszkodzeniem zębów. Niedobory tego pierwiastka mogą powodować też wzrost ciśnienia tętniczego, zwiększenie nadpobudliwości organizmu, tężyczkę oraz zaburzenia neurologiczne [27]. Po edukacji personelu dowiedziono także wyższej podaży żelaza w jadłospisach dzieci, w tym ponad połowa ocenianych jadłospisów spełniała już rekomendacje. Najlepszym źródłem tego cennego składnika jest mięso i jego przetwory, których nie brakowało w planowanych dietach, jednak nie tylko sama ilość, ale i asortyment ma tu wielkie znaczenie. W dietach małych dzieci najczęściej planowano mięso drobiowe, które zawiera dużo mniejsze ilości żelaza od mięsa czerwonego. Podobną podaż żelaza w jadłospisach dekadowych żłobków zanotowano w innym badaniu, w którym nie analizowano jednak struktury spożycia produktów [28]. W tym samym badaniu autorki podkreślają, że edukacja personelu wpłynęła na tendencje wzrostowe w podaży wybranych, analizowanych składników mineralnych, co jednak nie dotyczyło żelaza. Podaż tego składnika w jadłospisach żłobków warszawskich była sporo wyższa już przed edukacją. Weker i wsp. [25, 26] dowodzą wyższej, niż w badaniu własnym podaży nie tylko żelaza i wapnia, ale także wit. C i D. Takie rezultaty mogą wynikać z faktu, iż w tym przypadku analizowano całodzienne żywienie małych dzieci. W przedmiotowym badaniu żadna z placówek nie realizowała norm na wit. D, a edukacja również nie zmieniła tej sytuacji. Odpowiednia podaż wit. D jest istotna, gdyż ma ona plejotropowe działanie [11]. W przypadku małych dzieci niedobór wit. D zwiększa ryzyko krzywicy oraz może korelować z występowaniem wielu chorób dietozależnych, np. cukrzycy, nadciśnienia czy otyłości [29]. Wyższą zawartość, niż w badaniu własnym, wit. D w dziennych jadłospisach dzieci do 4 r.ż. zanotowali także inni autorzy [30], ilość ta była najwyższa w najmłodszej grupie wiekowej (dzieci do 2 r.ż.). Ci sami autorzy dowodzą jednak niższych wartości wit. C w dietach dzieci, w tym przypadku także ilość malała z wiekiem. Jak dowodzą inne badania [15] dzieci młodsze w większym stopniu realizują zalecenia podaży warzyw i owoców w porównaniu do starszych, co może m.in. wiązać się ze spożyciem tych produktów przez ich rodziców. Na żywienie dzieci wpływają nie tylko nawyki i zwyczaje żywieniowe rodziców czy opiekunów placówek, w których dziecko spędza wiele godzin w ciągu dnia, ale także ich wiedza i świadomość. Ta pierwsza nie zawsze jednak jest właściwa, bowiem pochodzi z różnych źródeł. Wielu autorów wskazuje na potrzebę edukacji osób sprawujących opiekę nad małym dziec-

Harton A, Myszkowska-Ryciak J. Ocena realizacji norm i zaleceń żywieniowych w żłobkach z Poznania... 5 kiem [26, 31]. Wpływ edukacji personelu placówek opiekuńczo-wychowawczych na poprawę jakości żywienia dzieci został wykazany w innych badaniach [20, 28]. W celu zwiększenia skuteczności tego typu działań, powinny być one prowadzone regularnie, w tym ważna jest aktualizacja wiedzy oraz dostęp do najnowszych rekomendacji. W badaniu własnym edukacja w pewnym stopniu wpłynęła też korzystnie na zmianę asortymentu tłuszczu (wyniki te były jednak nieistotne statystycznie) oraz zupełnie nie zmieniła podaży w dietach cukru i słodyczy (spora ilość placówek podawała te produkty w nadmiarze). Podaż z dietą tłuszczu i cukru to zagadnienia, które stanowią istotne elementy rekomendacji żywieniowych w prewencji chorób zależnych od diety [32]. Zapisy dotyczące tłuszczu i cukru, w tym ich asortyment i sposób użycia w żywieniu zbiorowym dzieci i młodzieży, znalazły odzwierciedlenie także w obowiązujących regulacjach prawnych skierowanych do jednostek systemu oświaty, w tym przedszkoli i szkół. W Polsce, takie zapisy po raz pierwszy zostały opublikowane w 2015 r. [33]. Nie są znane jeszcze wyniki badań potwierdzających skuteczność obligatoryjnych przepisów prawnych w zakresie żywienia dzieci. Dla placówek opieki nad dzieckiem do lat 3 nie zostały opracowane takie regulacje. W tym przypadku, to nie obligatoryjne regulacje prawne a wiedza i świadomość żywieniowa są podstawą jakości żywienia. Edukacja w tym zakresie jest niezależnym i podstawowym sposobem zdobywania wiedzy i poprawy świadomości. Bardzo ważne są dobre wzorce do naśladowania; rodzice i personel placówek opiekuńczo-wychowawczych powinni być wzorami dla swoich dzieci i wychowanków. Poprawę rezultatów może przynieść współpraca placówki i rodziców, gdyż żywienie w placówce powinno być uzupełniane odpowiednim żywieniem domowym. Wnioski Ocena jakościowa i ilościowa jadłospisów dekadowych w żłobkach przed i po prowadzeniu edukacji wykazała istotne zmiany i korzystne tendencje w realizacji MRP oraz podaży wybranych składników pokarmowych. Stwierdzono redukcję podaży sera żółtego i tendencje wzrostowe w planowanej ilości mleka, mlecznych napojów fermentowanych, a także warzyw. Istotne zmiany w poprawie realizacji norm na wapń i żelazo zanotowano w ponad połowie ocenianych placówek. Przeprowadzona ocena jadłospisów dekadowych żłobków wskazuje na dalszą potrzebę modyfikacji ich składu, do czego w istotny sposób może przyczynić się prowadzenie edukacji żywieniowej personelu w tych placówkach. Źródło finansowania: Badanie finansowane z grantu naukowo-badawczego Zdrowo jemy, zdrowo rośniemy fundowanego przez Danone Ecosysteme (http://www. zdrowojemy.info). Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Autorzy dziękują partnerom programu: Fundacji Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego, Fundacji NUTRICIA, Instytutowi Matki i Dziecka w Warszawie, Akademickim Inkubatorom Przedsiębiorczości oraz Edukatorom zaangażowanym w projekt. Piśmiennictwo / References 1. Harton A. Zachowania żywieniowe dzieci w Polsce. [w:] Zdrowie Publiczne. Monografie. Tom II. Zdrowie dzieci i młodzieży w wymiarze socjomedycznym. Szymborski J, Zatoński W (red). Wszechnica Polska Szkoła Wyższa, Warszawa 2013: 115-133. 2. Sadowska J, Daniel I. Konsekwencje zdrowotne nieprawidłowości w żywieniu dzieci i młodzieży w wieku gimnazjalnym. Kosmos 2016, 65(4): 553-561. 3. Jarosz M (red). Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012. 4. Weker H, Strucińska M, Barańska M i wsp. Modelowa racja pokarmowa dziecka w wieku poniemowlęcym uzasadnienie wdrożenia. Stand Med Pediatr 2013, 10: 815-830. 5. Szajewska H, Horvath A, Rybak A, Socha P. Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Stand Med Pediatr 2016, 13: 9-24. 6. Weker H, Barańska M (red). Żywienie niemowląt i małych dzieci. Zasady postępowania w żywieniu zbiorowym. IMiD, Warszawa 2014. 7. Trafalska E, Szczepanik A, Kolmaga A. Wartość energetyczna i odżywcza racji pokarmowych dzieci uczęszczających do żłobka. Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 477-480. 8. Weker H, Hamułka J, Więch M, Głowacka K. Analysis of nutrition of children in Warsaw day nurseries in view of current recommendations. JPCCR 2010, 4(1): 63-67. 9. Orkusz A, Włodarczyk A. Ocena żywienia dzieci w przedszkolu na podstawie dekadowych jadłospisów. Nauki Inż Technol 2014, 1(12): 72-81. 10. Sadowska J, Krzymuska A. Ocena uzupełnienia przedszkolnej racji pokarmowej przez rodziców u dzieci w wieku przedszkolnym. Bromat Chem Toksykol 2010, 43(2): 203 211. 11. Płudowski P, Karczmarewicz E, Bayer M, et al. Practical guidelines for the supplementation of vitamin D and the treatment of deficits in Central Europe recommended vitamin D intakes in the general population and groups at risk of vitamin D deficiency. Endokrynol Pol 2013, 64(4): 319-327.

6 Probl Hig Epidemiol 2018, 99(1): 1-6 12. Turlejska H, Pelzner U, Szponar L, Konecka-Matyjek E. Zasady racjonalnego żywienia: zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach żywienia zbiorowego. ODDK, Gdańsk 2004. 13. Szczygieł A, Nowicka L, Bułhak-Jachymczyk B, Szostak W. Normy żywienia i wyżywienia. cz. II. Normy wyżywienia modele racji pokarmowych. IŻŻ, Warszawa 1987. 14. Zarządzenie nr 6/2016 Dyrektora Zespołu Żłobków m.st. Warszawy z dnia 15 stycznia 2016 r. zmieniające zarządzenie w sprawie zasad żywienia dzieci w żłobkach wchodzących w skład Zespołu Żłobków m.st. Warszawy. 15. Harton A, Florczak J, Myszkowska-Ryciak J, Gajewska D. Spożycie warzyw i owoców przez dzieci w wieku przedszkolnym. Probl Hig Epidemiol 2015, 96(4): 732-736. 16. Witt KE, Dunn C. Increasing fruit and vegetable consumption among preschoolers: evaluation of color me healthy. J Nutr Educ Behav 2012, 44(2): 107-113. 17. Gacek M. Sposób żywienia dzieci przedszkolnych ze środowiska wielkomiejskiego. Rocz PZH 2012, 63(4): 477 482. 18. Wyse R, Campbell E, Nathan N, Wolfenden L. Associations between characteristics of the home food environment and fruit and vegetable intake in preschool children: A crosssectional study. BMC Public Health 2011, 11: 938. 19. Holley CE, Farrow C, Haycraft E. A systematic review of methods for increasing vegetable consumption in early childhood. Curr Nutr Rep 2017, 6(2): 157-170. 20. Harton A, Myszkowska-Ryciak J. Wpływ edukacji żywieniowej na realizację zaleceń modelowej racji pokarmowej w wybranych żłobkach wyniki wstępne. Stand Med Pediatr 2016, 3(13): 567-573. 21. Rejman K, Kowrygo B, Janowska M. Wybory konsumentów na rynku ryb, owoców morza i ich przetworów wobec sytuacji w branży rybnej. Handel Wewn 2015, 3(356): 216 226. 22. The State of World Fisheries and Aquaculture 2016. Contributing to food security and nutrition for all. FAO, Rome 2016. http://www.fao.org/3/a-i5555e.pdf (15.11.2017). 23. Szajewska H, Socha P, Horvath A i wsp. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Stand Med Pediatr 2014, 11: 321-338. 24. Roszko-Kirpsza I, Olejnik BJ, Kulesza M i wsp. Żywienie dzieci wiejskich w 2 i 3 roku życia. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(3): 605-612. 25. Weker H, Barańska M, Riahi A i wsp. Analiza wartości energetycznej i odżywczej diet dzieci w wieku 13-36 miesięcy badanie ogólnopolskie. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(1): 116-121. 26. Weker H, Barańska M, Riahi A, et al. Nutrition of infants and young children in Poland PITNUTS 2016. Dev Period Med 2017, 21(1): 13-28. 27. Wojtasik A, Jarosz M, Stoś K. Składniki mineralne. [w:] Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 2012: 123-142. 28. Harton A, Myszkowska-Ryciak J. Wpływ edukacji żywieniowej personelu na zawartość i realizację norm na składniki mineralne w jadłospisach dekadowych wybranych żłobków z Warszawy. [w:] Metabolizm i fizjologia jako podstawy postępowania dietetycznego. Gromadzka- Ostrowska J (red). SGGW, Warszawa 2016: 308-323. 29. Pyrżak B, Witkowska-Sędek E, Krajewska M, et al. Metabolic and immunological consequences of vitamin D deficiency in obese children. [in:] Body Metabolism and Exercise. Adv Exp Med Biol vol. 840. Pokorski M (ed). Springer, Cham 2014: 13-19. 30. Marcinek K, Wójciak RW, Krejpcio Z. Assessment of the nutritional value of daily food rations of children aged 1-4 years. Rocz PZH 2016, 67(2): 169-177. 31. Jessa J, Hozyasz K. Ocena sposobu żywienia dzieci kierowanych do oddziału pediatrycznego oraz wiedzy żywieniowej ich opiekunów wyniki badania pilotażowego. Pediatr Pol 2016, 91(3): 208-213. 32. Guideline: Sugars intake for adults and children. WHO, Geneva 2015. http://apps.who.int/iris/bitstream/ 10665/149782/1/9789241549028_eng.pdf?ua=1 (15.11.2017). 33. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz.U. 2015, poz. 1256).