LexisNexis Rozwiązanie i likwidacja spółek handlowych Antoni Witosz Wydanie 1 Monografie
Rozwiązanie i likwidacja spółek handlowych Antoni Witosz Wydanie 1 Stan prawny na 1 stycznia 2011 roku LexisNexis Warszawa 2011
Opracowanie redakcyjne: Robert Stępień Opracowanie techniczne: Agnieszka Szeszko Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN 978-83-7620-708-7 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02 222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści Wykaz skrótów............................................ 9 Uwagi ogólne. Założenia, cele i hipoteza robocza................ 11 ROZDZIAŁ I. Przyczyny rozwiązania spółek handlowych.......... 15 1. Rozwiązanie a likwidacja próba delimitacji i zdefiniowania..... 15 1.1. Uwagi wprowadzające............................... 15 1.2. Rozwiązanie a likwidacja charakter prawny.............. 16 2. Rodzaje przyczyn rozwiązania spółki........................ 21 2.1. Przyczyny wspólne dla spółek osobowych i kapitałowych..... 21 2.2. Przyczyny wspólne dla spółek osobowych................. 33 2.3. Przyczyny wspólne dla spółek kapitałowych............... 38 2.4. Przyczyny wyłączne dla poszczególnych rodzajów spółek..... 41 2.5. Przyczyny jednostkowe rozwiązania spółek osobowych...... 45 3. Upadłość jako przyczyna rozwiązania spółki.................. 47 4. Podsumowanie......................................... 50 ROZDZIAŁ II. Zakres regulacji likwidacji w Kodeksie spółek handlowych i Kodeksie handlowym............................... 52 1. Zakres regulacji w odniesieniu do spółek kapitałowych.......... 52 2. Zakres regulacji w odniesieniu do spółek osobowych............ 55 3. Podsumowanie......................................... 60 ROZDZIAŁ III. Pozycja prawna spółki handlowej po zaistnieniu przyczyn jej rozwiązania........................ 61 1. Chwila otwarcia likwidacji................................ 61 2. Podmiotowość prawna spółki handlowej w likwidacji........... 64 ROZDZIAŁ IV. Likwidatorzy spółek handlowych................. 67 1. Zakres podmiotowy likwidatorów spółek handlowych........... 67 1.1. Wymogi uzależniające powołanie lub ustanowienie likwidatora........................................ 67 1.2. Relacja wspólnik spółki osobowej likwidator............. 68 1.3. Likwidatorzy w spółce komandytowo-akcyjnej............. 71 5
Spis treści 1.4. Przyczyny dyferencjacji likwidatora w spółkach osobowych... 74 1.5. Problem wspólnika-likwidatora niebędącego osobą fizyczną.. 78 1.6. Inne wymogi stawiane likwidatorom.................... 80 1.7. Powołanie i ustanowienie likwidatorów.................. 81 2. Kompetencje wspólników prowadzących sprawy spółki i pozycja prawna zarządu w spółkach handlowych w likwidacji........... 84 2.1. Uwagi wprowadzające............................... 84 2.2. Kompetencje likwidatorów w spółkach handlowych......... 85 2.3. Pozycja prawna likwidatorów.......................... 89 2.4. Podsumowanie..................................... 97 3. Obowiązki informacyjne likwidatorów....................... 98 3.1. Obowiązek zgłoszenia otwarcia likwidacji................ 98 3.2. Obowiązek publicznego ogłoszenia o otwarciu likwidacji..... 99 4. Staranność likwidatorów................................. 102 4.1. Uwagi wprowadzające............................... 102 4.2. Staranność likwidatorów spółek kapitałowych............. 103 4.3. Staranność likwidatorów spółek osobowych............... 106 5. Podsumowanie........................................ 110 ROZDZIAŁ V. Likwidacja a czynności likwidacyjne............... 112 1. Ustalenie zakresu pojęć i chwili likwidacji.................... 112 2. Czynności likwidacyjne................................... 115 3. Czynności likwidacyjne a procesy restrukturyzacyjne spółki w likwidacji........................................... 123 4. Sposoby spieniężania majątku spółki w likwidacji.............. 131 5. Podsumowanie......................................... 134 6. Bilanse i sprawozdania likwidacyjne........................ 135 6.1. Sporządzenie bilansu otwarcia likwidacji................. 135 6.2. Sprawozdanie finansowe i sprawozdanie z działalności likwidatorów....................................... 140 6.3. Sprawozdanie likwidacyjne i inne czynności związane z zakończeniem likwidacji............................. 145 7. Majątek spółki w likwidacji po jego spieniężeniu............... 151 7.1. Zaspokojenie wierzycieli............................. 151 7.1.1. Konstrukcja wspólna dla wszystkich spółek w likwidacji................................ 151 7.1.2. Konstrukcje odmienne z uwagi na typ spółki w likwidacji... 155 7.2. Wierzytelności niewymagalne i sporne................... 158 7.3. Zaspokojenie wierzycieli spóźnionych.................... 160 6
Spis treści 7.4. Podział majątku spółki pomiędzy wspólników lub akcjonariuszy................................... 163 7.5. Podsumowanie..................................... 170 8. Rozdział niedoborów w spółkach osobowych.................. 171 9. Ściągnięcie wpłat od akcjonariuszy......................... 172 ROZDZIAŁ VI. Czynności likwidatorów po ukończeniu likwidacji... 179 1. Wniosek o wykreślenie spółki z rejestru...................... 179 2. Przechowywanie ksiąg i dokumentów....................... 185 ROZDZIAŁ VII. Spółka handlowa w likwidacji a jej pełnomocnicy... 190 1. Uwagi wprowadzające................................... 190 2. Likwidacja a prokura.................................... 191 3. Likwidacja a pełnomocnictwo.............................. 192 ROZDZIAŁ VIII. Majątek spółki ujawniony po jej wykreśleniu z rejestru................................... 195 ROZDZIAŁ IX. Rozwiązanie i likwidacja spółki kapitałowej w organizacji................................. 208 1. Uwagi wprowadzające................................... 208 2. Własne przyczyny rozwiązania............................ 209 3. Warunkowo obligatoryjna likwidacja........................ 212 4. Zwrot wkładów a podział kwoty likwidacyjnej................ 224 ROZDZIAŁ X. Art. 299 k.s.h. a likwidatorzy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością............................. 228 Uwagi końcowe............................................ 235 Bibliografia............................................... 237
Wykaz skrótów k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) nie obowiązuje k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego LexPolonica System Prawniczy LexisNexis MoP Monitor Prawniczy OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna. Zbiór dodatkowy OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich p.u.n. ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.) PiP Państwo i Prawo PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr.Sp. Prawo Spółek PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego R.Pr. Radca Prawny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy tekst jedn. tekst jednolity u.k.r.s. ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.) u.rach. ustawa z 20 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 ze zm.) 9
Uwagi ogólne. Założenia, cele i hipoteza robocza Problematyka rozwiązania, zwłaszcza zaś likwidacji spółek handlowych, nie posiada w polskiej literaturze prawa spółek znaczących opracowań, które ujmowałyby ją zarówno w sposób syntetyczny, jak i w kontekście instytucji prawnych zawartych w innych aktach prawnych niż Kodeks spółek handlowych, które prowadzą właściwie do rozwiązania i likwidacji spółki handlowej. Z zasady są to uwagi o charakterze komentatorskim bądź opracowania podręcznikowe. Z tego też powodu rozważania w nich zawarte obejmują jedynie analizę i ocenę przyczyn rozwiązania oraz przebieg postępowania likwidacyjnego w odniesieniu do poszczególnych typów spółek w takim zakresie, w jakim regulacja tych dwóch instytucji znajduje swój wyraz w Kodeksie spółek handlowych. Zagadnienie jest zaś interesujące i zasługuje na odrębne opracowanie z kilku innych powodów aniżeli jedynie dogmatyczna jego analiza, która nie niesie jednak za sobą wniosków de lege ferenda. Kodeks spółek handlowych dokonał bowiem dość daleko idącego zbliżenia konstrukcyjnego spółek osobowych i spółek kapitałowych. Zwłaszcza zasada swobody umów w spółkach osobowych pozwala ukształtować je niemalże w sposób identyczny z istotą i celem, dla jakich skonstruowano spółki kapitałowe. Natomiast regulacja rozwiązania i likwidacji spółek w Kodeksie spółek handlowych stanowi właściwie kontynuację regulacji zawartej w Kodeksie handlowym, co musi budzić istotne wątpliwości o przyczynę tego stanu rzeczy. Rodzi się bowiem pytanie, czy poprzednia i obecna regulacja wskazanych zagadnień ma optymalny i wystarczający charakter, czy też raczej jest ona wyrazem swego rodzaju oportunizmu ustawodawcy Kodeksu spółek handlowych, który na zasadzie automatyzmu przejął rozwiązania z Kodeksu handlowego. 11
Uwagi ogólne. Założenia, cele i hipoteza robocza Po pierwsze, brak więc syntetycznego ujęcia przyczyn rozwiązania i likwidacji spółek handlowych. Dotychczasowe opracowania i wypowiedzi komentatorskie zajmują się tym zagadnieniem odrębnie dla każdej ze spółek, taka jest bowiem systematyka Kodeksu spółek handlowych. Zasadne jednak wydaje się spojrzenie na zagadnienie w sposób syntetyczny i ustalenie pewnych wspólnych punktów bez względu na to, o jaki typ spółki w zakresie jej rozwiązania i likwidacji w regulacji kodeksowej chodzi. Po drugie, dotychczasowe opracowania tej problematyki zdają się opierać swoją inspirację i uzasadnienie pewnych poglądów dotyczących rozwiązania i likwidacji spółek handlowych czynionych na gruncie Kodeksu handlowego, co wydaje się być przyjęciem nietrafnego założenia, że w tej problematyce nie nastąpiły żadne zasadnicze zmiany. Należy jednak wskazać, że aczkolwiek jednym z założeń legislacyjnych Kodeksu spółek handlowych była zasada kontynuacji, to jednak ustawodawca w Kodeksie spółek handlowych zerwał z tą zasadą, zwłaszcza w odniesieniu do spółek osobowych, w granicach przyjętych i podstawowych w tym zakresie konstrukcji obowiązujących w Kodeksie handlowym. Przepisy art. 8 10 k.s.h. są w tym zakresie przekonywające bez konieczności odsyłania czytelnika do doktryny prawa handlowego. Jednak brakuje analizy i refleksji, czy to zerwanie nie pociąga za sobą konieczności zrewidowania także pewnych konsekwencji wobec faktu przyjęcia normatywnej (nie tylko doktrynalnej) konstrukcji ułomnych osób prawnych (ustawowych podmiotów prawa) dla spółek osobowych. Po trzecie, rodzi się pytanie, czy wobec daleko idącego zrównania ułomnych osób prawnych z osobami prawnymi na gruncie Kodeksu spółek handlowych (choć nie tylko tutaj) istnieje w dalszym ciągu potrzeba odrębnej regulacji, zwłaszcza likwidacji spółek z uwagi na ich osobowy bądź kapitałowy charakter, a także, czy uzasadnione jest odrębne jej uregulowanie dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. W tym względzie wiele instytucji obydwu typów spółek kapitałowych wykazuje, jeżeli nie tożsamość, to daleko idącą zbieżność. 12
Uwagi ogólne. Założenia, cele i hipoteza robocza Po czwarte, powstaje istotna kwestia, czy wobec dość daleko idącej zmiany w zakresie regulacji upadłości nie są konieczne zmiany w Kodeksie spółek handlowych także w zakresie przyczyn rozwiązania, a tym samym likwidacji spółek handlowych. Zwłaszcza zaś powstaje pytanie, czy wobec płynności przechodzenia z upadłości mającej na celu likwidację majątku upadłego (dalej: upadłość likwidacyjna ) w upadłość z możliwością zawarcia układu (dalej: upadłość układowa ) nie należałoby uznać za celowe wprowadzenia także płynnego przechodzenia z likwidacji spółki w funkcjonowanie takiej spółki w drugiej (właściwej) fazie (formie) jej funkcjonowania, jak to określa się w literaturze, czyli w celu kontynuacji przez spółkę działalności. Zamierzony cel badawczy determinuje jednak konieczność przyjęcia odmiennej, w stosunku do dotychczas przyjmowanej, metody badawczej. Badanie tak zakreślonego celu badawczego musi bowiem wyjść od uprzedniego przedstawienia i analizy przyczyn rozwiązania spółek handlowych i spojrzenia na nie przez pryzmat ich konieczności i odpowiedniości do sytuacji faktycznych, mając na uwadze okoliczność daleko idącej identyczności zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osób prawnych i ułomnych osób prawnych. Z kolei analiza problematyki likwidacji i czynności likwidacyjnych musi być dokonana przez pryzmat trzech zasadniczych punktów odniesienia, które powinny być brane pod uwagę w każdej likwidacji niezależnie od rodzaju i typu spółki, i to nie tylko na gruncie Kodeksu spółek handlowych, lecz także na gruncie Prawa upadłościowego i naprawczego. Konieczna będzie analiza likwidacji i czynności likwidacyjnych (przebiegu likwidacji) oraz konsekwencji, jakie pociągają one dla samej spółki jako podmiotu prawa. Drugim aspektem analizy i oceny likwidacji i czynności likwidacyjnych powinien być ich wpływ na prawa i obowiązki wspólników lub akcjonariuszy spółki. Trzecim aspektem rozważań musi być wpływ likwidacji i czynności likwidacyjnych na prawa wierzycieli. Nie przesądzając wagi i znaczenia tych trzech aspektów (choć być może ustawodawca ustalił w ramach poszczególnych regulacji likwidacji takie priorytety), należy stwierdzić, że każdy z nich powinien 13
Uwagi ogólne. Założenia, cele i hipoteza robocza być poddany analizie i ocenie. Dopiero takie ujęcie problematyki pozwoli uzyskać całościową ocenę analizowanej instytucji, aby w dalszej (a końcowej w tej pracy) części starać się odpowiedzieć na pytanie, czy regulacja tej instytucji w każdym z tych trzech aspektów jest wystarczająca, czy dyferencjacja, jaka ma miejsce w obecnej regulacji, jest uzasadniona. Ponadto analiza ta powinna pozwolić na ustalenie, gdzie tkwią ewentualne ułomności, i zaproponować zmiany, które być może przyjmą postać wniosków de lege ferenda.
Rozdział I Przyczyny rozwiązania spółek handlowych 1. Rozwiązanie a likwidacja próba delimitacji i zdefiniowania 1.1. Uwagi wprowadzające Powstanie bytu prawnego w postaci spółki handlowej, bez względu na jej osobowy lub kapitałowy charakter, zawsze mieści w sobie przyszłe, choć nieraz niepewne co do czasu jego wystąpienia, zdarzenie w postaci jego ustania. Ustanie bytu prawnego może być bowiem wskazane już w dacie powstania tego bytu prawnego albo co do czasu jego zaistnienia, albo jedynie przyczyny, której spełnienie wywoła taki skutek. W każdym zaś razie, w obydwu wskazanych zdarzeniach nastąpi zapoczątkowanie czynności mających na celu doprowadzenie do takiego skutku. Likwidacja spółek handlowych stanowi, a w każdym bądź razie powinna być uznana za taką, formę (fazę) ustrojową każdej z nich, tyle że jest to forma, która ma z zasady prowadzić do ustania bytu prawnego danej spółki handlowej poprzez wykreślenie każdej z nich, bez względu na osobowy lub kapitałowy charakter, z rejestru przedsiębiorców. Przełamanie tej zasady poprzez powrót spółki w likwidacji do formy jej normalnego funkcjonowania jako przedsiębiorcy jest jednak dopuszczalne i czasami ten stan należy uznać za konieczność gospodarczą, co w obecnym stanie prawnym jest dość zawężająco limitowane przez ustawodawcę. 15