Warsztaty Ochrona niedźwiedzia brunatnego Tomasz Zwijacz-Kozica Tatrzański Park Narodowy, Tatrzańska Fundacja dla Niedźwiedzi Carpathian Brown Bear Project Hoczew, 17-18 października 2013 r.
SYSTEMATYKA Gromada ssaki Podgromada ssaki żyworodne Szczep łożyskowce (kotowate) Rząd drapieżne Podrząd psokształtne (psowate) Rodzina - niedźwiedziowate
Drzewo filogenetyczne rodzaju niedźwiedź (Krause i in. 2008)
Wygląd zewnętrzny Charakterystyczny garb
Czy to jest ten sam osobnik?
Czy młode są w tym samym wieku?
Biały kołnierz czy białe misie?
Występowanie niedźwiedzi na świecie
Występowanie w Europie Historyczny (jasnoszary) i aktualny (ciemnoszary) zasięg niedźwiedzi w Europie (Servheen i in. 1998 )
http://www.kora.ch/sp-ois/bear-ois/index.htm Występowanie w Europie Karpaty
Występowanie w Europie Słowacja Zagęszczenie populacji niedźwiedzi brunatnych na Słowacji w 2008 roku, na terenie obwodów łowieckich (Koreň i in. 2011). Obwody bez niedźwiedzi kolorem biały, obwody o największym zagęszczeniu kolorem ciemno szarym.
Występowanie w Polsce Występowanie niedźwiedzi Polska (Jakubiec 2001, dane własne) Słowacja (Rigg, Adamec 2006) Ukraina (Shkvyria i in. 2010)
Występowanie niedźwiedzi brunatnych w Polsce (wg. Jakubiec 2008, raport dla Komisji Europejskiej) Występowanie w Polsce
Obserwacje niedźwiedzi brunatnych w polskich Karpatach w latach 2009-2011 (na potrzeby projektu programu ochrony, Selva i in. 2012)
Występowanie w Polsce Możliwości rozszerzenia zasięgu Model predyktywny jakości siedlisk dla niedźwiedzia brunatnego w Polsce i na Słowacji (Fernández i in. 2012). A występowanie, B- rozród. Zielony reprezentuje obszary z niskim prawdopodobieństwem (p< 0.5), czerwony obszary z wysokim prawdopodobieństwem (p> 0.5)
Niska rozrodczość Najważniejsze dla ochrony gatunku cechy behawioru niedźwiedzi Wysoka śmiertelność młodocianych osobników (poród zimą, dzieciobójstwo) Niskie tempo reprodukcji Rozległe areały osobnicze / duże wymagania przestrzenne Oportunizm w zdobywaniu pokarmu przy dużej zdolności do uczenia się i zapamiętywania Skłonność do sytuacji konfliktowych
Rozród Okres godowy od końca maja do początku lipca rodzą się w gawrze między styczniem a marcem po 6-8 miesięcznej ciąży (przedłużonej) młode po urodzeniu ważą 350-500 g po 22-25 dniach życia otwierają oczy w momencie wyjścia z gawry ważą ok. 10 kg przez 3-4 miesiące żywią się tylko mlekiem matki (do 1,5-2,5 roku) przez dwa lata matka opiekuje się potomstwem okres reprodukcyjny u samic trwa od 3 do 29 roku życia
Wymagania siedliskowe i wielkości areałów niedźwiedzia Zajmuje różnorodne typy środowisk: obszary tundrowe, nizinne i górskie lasy iglaste, mieszane i liściaste, obszary podmokłe, alpejskie, stepowe, a nawet pustynne. Prześladowanie ze strony człowieka spowodowało, że zasięg ten został ograniczony do terenów najsłabiej zaludnionych, w znacznym stopniu zalesionych i trudnodostępnych. Trzy podstawowe komponenty - pożywienie, schronienie i miejsca zimowania mogą być wyraźnie rozdzielone przestrzennie
Areały osobnicze Znaczne różnice pomiędzy populacjami i duża zmienność w populacji. W Ameryce Północnej największe areały stwierdzono na Terytoriach Północno-Zachodnich Kanady (8171 km 2 dla samców i 2434 km 2 dla samic), a najmniejsze na Wyspie Admiralicji (115 km 2 dla samców i 24 km 2 dla samic). W Europie areały samców wynoszą od 128 km 2 w Chorwacji do 1600 km 2 w środkowej Szwecji, a dla samic odpowiednio od 58 km 2 do 225 km 2. Migrujące młode samce mogą mieć areały do 12 000 km 2. METODY nie zawsze porównywalne!!!!
No. of positions 46 182 827 77 371 Areały osobnicze Telemetria w Tatrach MCP [km 2 ] 136 170 506 172 179 Female - VHF Male - VHF Female - GPS/GSM/VHF Male - GPS/GSM/VHF Male - GPS/GSM/VHF May-02 May-03 May-04 May-05 May-06 May-07 May-08
Areały osobnicze Telemetria w Tatrach
Areały osobnicze Telemetria w Tatrach
Areały osobnicze Genetyka w Tatrach (2010-2011)
Areały osobnicze Telemetria w Bieszczadach Przykładowe areały niedźwiedzi wyposażonych w obroże z nadajnikiem GPS na tle granic nadleśnictw i parków narodowych oraz pól siatki atlasowej (Instytut Ochrony Przyrody PAN, Selva i in. 2012). Czarny - 1200 km 2 (8 mies.), Solina - 600 km 2 (7 mies.)
Areały osobnicze Genetyka w Bieszczadach
Liczebność
Liczebność Ad. 2010, na podstawie badań genetycznych (Selva i in. 2012)
Pokarm i sposób odżywiania się Niedźwiedzie brunatne są wszystkożerne. Skład ich diety zmienia się w zależności od dostępności pokarmu i pory roku. W biogeograficznej skali, skład ten zależy od położenia (długość i szerokość geograficzna oraz wysokość nad poziomem morza) i warunków środowiska (temperatura i pokrywa śnieżna).
Pokarm i sposób odżywiania się Udział siedmiu rodzajów pokarmu w diecie niedźwiedzi (na podstawie względnej biomasy) w różnych regionach biogeograficznych (Bojarska i Selva 2011)
Pokarm i sposób odżywiania się
Tropy
Tropy
Tropy Możliwość pomyłki z borsukiem (fot. archiw. CBBP)
Miejsca żerowania
Inne pozostawiane w terenie ślady odchody
Inne pozostawiane w terenie ślady znakowane drzewa
Inne pozostawiane w terenie ślady Mogiły
Inne pozostawiane w terenie ślady gawry
Problemy dla ludzi powodowane przez niedźwiedzie Szkody gospodarcze Pasieki Zwierzęta gospodarskie (owce, świnie, kozy, króliki, konie, bydło) Sady owocowe i ogrody (jabłka, śliwki, czereśnie) Uprawy rolne (owies, kukurydza) Urządzenia techniczne (samochody, ogrodzenia, drzwi i okna) Inne sytuacje konfliktowe Odpady komunalne Wypadki komunikacyjne Ataki na ludzi (grzybiarze, zbieracze poroży, zbieracze runa, turyści) Korzystanie z naturalnych źródeł pokarmu w bliskiej obecności ludzi
Problemy dla ludzi Szkody gospodarcze Lata Czas wystąpienia szkody Kwota odszkodowania (zł) Rodzaj i liczba szkód Owce Roje pszczół / ule Króliki 2003 V 4 150-9 uli + 9 rodzin - 2004 IV - VI 3 234 6 1 43 2005 VIII 5 000 20 - - 2006 - - - - - 2007 - - - - - 2008 VII 1 250 5 - - Szkody w latach 2003 2010 w obszarze występowania niedźwiedzia województwie śląskim (Selva i in. 2012)
Problemy dla ludzi Szkody gospodarcze Lata Czas wystąpienia szkody Kwota odszkodowania (zł) Rodzaj i liczba szkód Kozy Owce Roje pszczół / ule Króliki Inne 2003 IV - VI 7 630-1 4 - - 2004 - - - - - - - 2005 III - V 8 500 12 2006 - - - - - - - 2007 IV - IX 2 933 - - 2 ule + 4 rodziny - - 2008 IV - X 5 290 - - 18-24 kg cukru 2009 IV - V 6 475 3 8 11 16-2010 IV 2 240 - - 5 - - Szkody w latach 2003 2010 w obszarze występowania niedźwiedzia województwie małopolskim (Selva i in. 2012)
Problemy dla ludzi Szkody gospodarcze Lata Czas wystąpieni a szkody Kwota odszkodowania (zł) Rodzaj i liczba szkód Bydło Kozy Owce Roje pszczół / ule 2003 IV 7 526 - - - 37 2004 VII - X 45 557 - - - 125 2005 IV - VII 17 865 6 - - 37 2006 - - - - - - 2007 III - IX 26 704 2 - - 68 2008 I - X 72 807 - - - 183 2009 II - XII 123 544 - - - 312 2010 II - XII 251 368 - - - 556 Szkody w latach 2003 2010 w obszarze występowania niedźwiedzia województwie podkarpackim (Selva i in. 2012)
Problemy dla ludzi Szkody gospodarcze 600 500 N szkód w pasiekach N zniszczonych uli 400 300 200 100 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Rok Liczba szkód w pasiekach i liczba zniszczonych uli w województwie podkarpackim w latach 1999-2010 (dane Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie)
Problemy dla ludzi Szkody gospodarcze
Ataki niedźwiedzi na ludzi zakończone: zranieniem śmiercią wypadkiem podczas ucieczki
Przypadki ataków i spotkań niedźwiedzi w Bieszczadach z ostatnich lat (http://www.twojebieszczady.net/fauna/niedzwiedz.php): 30.05.2013 - okolice Średniej Wsi. Mieszkaniec Żerdenki spotkał w lesie niewielkiego niedźwiedzia, którego wagę oszacowano na ok. 60 kg. Mężczyzna w panice próbował uciec na drzewo, skąd spadł doznając urazu kręgosłupa. 28.06.2012 - niedźwiedź poranił 60 letniego grzybiarza w okolicach Żerdenki. Ranny - mimo licznych obrażeń - doszedł do domu o własnych siłach, skąd zabrano go do szpitala w Lesku. 11.04.2012 - zaatakowany został poszukiwacz poroży, który wraz z synem znajdował się w lesie, na terenie leśnictwa Tworylczyk, ok. 300m od stokówki. 54 letni mężczyzna trafił do szpitala w Sanoku z licznymi obrażeniami (rany szarpane, złamany obojczyk). Niedźwiedzia odpędził krzykiem syn poszkodowanego, następnie zawiózł ojca do Sękowca, skąd śmigłowcem LPR został on zabrany do szpitala. Po tropach leśnicy określili, iż była to duża niedźwiedzica a atak/obrona miał miejsce poza oznakowaną ostoją zwierzyny, na ścieżce leśnej - a zatem w miejscu, gdzie o takiego zdarzenia nie powinno dojść (niedźwiedzie unikają ludzkich ścieżek).
Dlaczego niedźwiedzie zbliżają się do ludzi? Poszukiwanie pokarmu? Migracje na nowe tereny? Habituacja, oswajanie, przyzwyczajanie? Unikanie osobników dominujących?
Unikanie osobników dominujących?
Czy niedźwiedzie ulegają synantropizacji? Synantropizacja Kolonizują antropogeniczne wyspy, czasem pojawiając się w naturalnym otoczeniu Na poziomie populacji Uzależnienie się od ludzi przynosi zwierzętom długofalowe korzyści Wbrew (lub mimo) woli człowieka Niedźwiedzie Czasem pojawiają się w antropogenicznych wyspach, głównie żyjąc w naturalnym otoczeniu Pojedyncze osobniki Osobniki zsynantropizowane są eliminowane z populacji Celowe dokarmianie = oswajanie Problemy z nomenklaturą food conditioned bears (niedźwiedzie uwarunkowane na pokarm), habituated bears (niedźwiedzie niepłochliwe lub oswojone), nuisance bears (niedźwiedzie naprzykrzające się, natarczywe, nękające), problem bears (niedźwiedzie problemowe).
Główne zagrożenia dla gatunku Wg raportu dla KE (2012) ranga H, M, L B02.02 wycinka lasu B07 Inne rodzaje praktyk leśnych, nie wymienione powyżej D01 Drogi, ścieżki i drogi kolejowe D05 Usprawniony dostęp do obszaru E01 Tereny zurbanizowane, tereny zamieszkane E03.01 pozbywanie się odpadów z gospodarstw domowych / obiektów rekreacyjnych E04.01 Obiekty, budynki rolnicze stanowiące element krajobrazu F03.02.01 kolekcjonowanie (zbieranie poroży jeleni) F03.02.03 chwytanie, trucie, kłusownictwo F04.02 zbieractwo grzybów, porostów, jagód itp.)
Główne zagrożenia dla gatunku Wg raportu dla KE (2012) ranga H, M, L G01 Sporty i różne formy czynnego wypoczynku rekreacji, uprawiane w plenerze G02 Infrastruktura sportowa i rekreacyjna J03.01.01 zmniejszenie dostępności zwierzyny łownej (w tym padliny) J03.02 antropogeniczne zmniejszenie spójności siedlisk M02.02 desynchronizacja procesów XO Zagrożenia i naciski spoza terytorium państwa członkowskiego XE Zagrożenia i naciski spoza terytorium UE
Cele ochrony Właściwy stan ochrony Favourable Conservation Status Jest ogólnie zdefiniowany w artykule 1 Dyrektywy Siedliskowej. Stan ochrony gatunku jest uznany za właściwy, jeśli: dane na temat dynamiki populacji tego gatunku wskazują, że gatunek jest trwałym elementem swojego siedliska, naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się ani nie ulegnie zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości, istnieje i prawdopodobnie nadal będzie istniało odpowiednio duże siedlisko dla utrzymania się populacji tego gatunku.
Recenzowany przez ekspertów Zaprezentowany w listopadzie 2011 Okres zgłaszania uwag i komentarzy Nowa wersja w marcu 2012 Proces konsultacji wewnątrz i międzyresortowych KOŃCA NIE WIDAĆ!!!
Cele ochrony PROGRAM OCHRONY NIEDŹWIEDZIA BRUNATNEGO W POLSCE (Projekt), Selva i in. 2011 Utrzymanie żywotnej i naturalnej populacji niedźwiedzia brunatnego i jego siedlisk we właściwym stanie ochrony i koegzystencji z ludźmi 1. Zachowanie siedlisk niedźwiedzia i ich odpowiedniej jakości. 2. Zapobieganie, reagowanie i rozwiązywanie wszystkich rodzajów sytuacji konfliktowych na linii człowiek-niedźwiedź. 3. Unikanie habituacji i warunkowania pokarmem. 4. Minimalizacja szkód powodowanych przez niedźwiedzie w pasiekach. 5. Ochrona i poprawa łączności pomiędzy dwoma obszarami reprodukcyjnymi zachodniej i wschodniej części populacji w polskiej części Karpat. 6. Utrzymanie stabilnej i ciągłej populacji wzdłuż zachodnich Karpat aż po Bieszczady, we współpracy ze Słowacją i Ukrainą. 7. Kontrola i obniżenie śmiertelności niedźwiedzi spowodowanej czynnikami antropogenicznymi. 8. Wprowadzenie jednolitego i spójnego programu monitoringu oraz utworzenie rzetelnego i dostępnego Banku Danych o populacji niedźwiedzia.
Cele ochrony PROGRAM OCHRONY NIEDŹWIEDZIA BRUNATNEGO W POLSCE (Projekt), Selva i in. 2011 Utrzymanie żywotnej i naturalnej populacji niedźwiedzia brunatnego i jego siedlisk we właściwym stanie ochrony i koegzystencji z ludźmi 9. Promocja skoordynowanych działań ochrony populacji i przepływu informacji pomiędzy zaangażowanymi sektorami. 10. Podniesienie poziomu naukowej i powszechnej wiedzy na temat gatunku w Polsce. 11. Bieżące informowanie społeczeństwa poprzez udostępnianie danych z monitoringu oraz raportów rocznych. 12. Ustanowienie stałej i ścisłej współpracy ze Słowacją i Ukrainą oraz zwiększenie współpracy międzynarodowej. 13. Podniesienie świadomości i poziomu partycypacji społeczeństwa w kwestiach dotyczących niedźwiedzia brunatnego i monitoringu. 14. Poprawa warunków życia niedźwiedzi w niewoli. 15. Promocja edukacji ekologicznej we wszystkich sektorach społecznych. 16. Zagwarantowanie właściwego wdrożenia istniejących przepisów i rzeczywista ochrona niedźwiedzi i ich siedlisk.
Metody ochrony czynnej i biernej Ścisła ochrona Gatunek objęty zakazem fotografowania, filmowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub niepokojenie Gatunek wymagający ochrony czynnej (nie sprecyzowano o co chodzi) Ochrona strefowa w promieniu do 500 m od gawry od 1 listopada do 30 kwietnia strefę może ustalać i likwidować, w drodze decyzji administracyjnej regionalny dyrektor ochrony środowiska, który także prowadzi rejestr takich stref. Granice stref ochrony oznacza się tablicami z napisem ostoja zwierząt i informacją osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony Odszkodowania za szkody (w pasiekach, w pogłowiu zwierząt gospodarskich oraz w uprawach rolnych)
Projekty dotyczące ochrony niedźwiedzi Nie musimy odkrywać Ameryki!!!
Projekty dotyczące ochrony niedźwiedzi Grupy robocze (prace studyjne i planistyczne) Komisje ds. Zarządzania Populacją Niedźwiedzia Brunatnego i ds. Dużych Drapieżnych w Chorwacji, Bear Working Group w Hiszpanii, Interagency Grizzly Bear Committee w USA Grupy Interwencyjne ds. Niedźwiedzi (doraźne działania), m.in. w: Austria Chorwacja Rumunia.
Interwencje Sytuacja Interwencja Zachowanie niedźwiedzia Zalecane działanie Naturalna, brak zagrożenia Kryzysowa, wymaga uwagi Nie zaleca się dodatkowych działań Niska Przy przypadkowym spotkaniu z człowiekiem natychmiast ucieka Przy przypadkowym spotkaniu z człowiekiem staje na tylnych nogach Wyrządza szkody gospodarcze z dala od osiedli ludzkich Regularnie podchodzi w pobliże osiedli ludzkich Zaskoczony pozoruje atak Sprowokowany pozoruje atak Toleruje obserwatora w niewielkiej odległości, nie ucieka Poszukuje pokarmu lub wyrządza szkody w osiedlach ludzkich Nie zaleca się dodatkowych działań Nie zaleca się dodatkowych działań Przeciwdziałanie szkodom (np. grodzenie pastuchem elektrycznym) Intensyfikacja monitoringu Intensyfikacja monitoringu (odstraszanie) Intensyfikacja monitoringu (odstraszanie) Intensyfikacja monitoringu odstraszanie Intensyfikacja monitoringu odstraszanie, przeciwdziałanie szkodom Länderübergreifende Koordinierungsstelle für Bärenfragen 2005, zmodyfikowane
Interwencje Sytuacja Interwencja Zachowanie niedźwiedzia Zalecane działanie Niebezpieczna Bardzo groźna Pilna Bardzo pilna Broni zdobytego pokarmu atakując ludzi Wchodzi do zagród w pobliżu osad ludzkich Regularnie odwiedza osady ludzkie Niebezpieczny niedźwiedź, nie dający się odstraszyć Próbuje wejść do zamieszkanych budynków Podąża za ludźmi Nie sprowokowany zachowuje się agresywnie Intensyfikacja monitoringu (odstraszanie) Intensyfikacja monitoringu odstraszanie Intensyfikacja monitoringu odstraszanie Intensyfikacja monitoringu eliminacja Intensyfikacja monitoringu odstraszanie, eliminacja Intensyfikacja monitoringu (odstraszanie, eliminacja) Intensyfikacja monitoringu eliminacja Länderübergreifende Koordinierungsstelle für Bärenfragen 2005, zmodyfikowane
Projekty dotyczące ochrony niedźwiedzi Tatrzański Park Narodowy historia 1979/1980 Kuba Kondracki świadomie dokarmiany, oswojony, postulaty wywiezienia w odległe rejony, zdycha postrzelony przez spanikowanego strażnika 1987/1991 Magda z Roztoki dokarmiana, zsynantropizowana, pierwsze próby warunkowania awersyjnego (petardy, kule gumowe), odłów i wywiezienie do ZOO Wnioski po Magdzie po pierwsze prewencja uporządkowanie gospodarki odpadkami, niedźwiedzioodporne kontenery, pastuchy elektryczne 1998/2004 Kaśka/Pięćsetka: 2001 pierwszy odłów (1,5 roczny młody) i zakolczykowanie 2002 odłów i telemetria (VHF) 2000/2010 Siwa problemy z niesubordynowanymi turystami
Projekty dotyczące ochrony niedźwiedzi Tatrzański Park Narodowy Praktyka obecna Permanentna edukacja Zabezpieczenie pastuchem elektrycznym obiektów na terenie parku i w miarę potrzeb w jego sąsiedztwie Brak koszy na śmieci na szlakach, bieżące sprzątanie szlaków Odstraszanie osobników podchodzących do obiektów i nie wykazujących oznak płochliwości (kule gumowe) Współpraca ze słowackimi służbami ochrony przyrody
WWF Ochrona gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedzia w Polsce - projekt finansowany ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego realizowany od grudnia 2008 do kwietnia 2012 roku http://awsassets.wwfpl.panda.org/downloads/duze_drapiezniki pl_0349.pdf
WWF Ochrona gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedzia w Polsce - projekt finansowany ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego realizowany od grudnia 2008 do kwietnia 2012 roku http://awsassets.wwfpl.panda.org/downloads/duze_drapiezniki pl_0349.pdf
WWF Ochrona niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos w polskiej części Karpat - współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Początek listopad 2011. Projekt w toku. WWF pomaga przetrwać niedźwiedziom żyjącym w Polsce. Prowadzimy działania mające na celu zabezpieczenie miejsc zdobywania pokarmu i zimowania niedźwiedzi. Staramy się zapobiegać sytuacjom konfliktowym. Urozmaicamy dietę niedźwiedzi w owoce z dzikich sadów i rozdajemy pszczelarzom sprzęt do zabezpieczenia pasiek. Informujemy i edukujemy turystów, bo od zachowania człowieka na górskim szlaku coraz bardziej zależy przyszłość niedźwiedzi
IOP PAN Projekt badawczy nr N N304 294037: Wpływ dokarmiania ssaków kopytnych na niedźwiedzie brunatne: reakcja na poziomie osobniczym, populacyjnym i zespołu Czas realizacji: 2009-2011. Wyniki w opracowywaniu. Wstępne wyniki (Selva i in. niepublikowane): - 207 zinwentaryzowanych miejsc dokarmiania - Znaczna część karmy jest spasana przez gatunki nie łowne (w tym niedźwiedzie) - Karma dla zwierzyny łownej stanowi aż 1/3 diety niedźwiedzi (na podstawie próby 1100 odchodów zebranych w latach 2008-2010) wpływ na behawior - W pobliżu miejsc dokarmiania dwukrotnie wzrasta ryzyko zniszczenia lęgów ptaków gniazdujących na ziemi (kuraki)