OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE JAKO CZYNNIK AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Z OBSZARÓW WIEJSKICH

RAPORT III Jarosław Żbikowski Dominik Dąbrowski Marek Kuźmicki OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE JAKO CZYNNIK AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Z OBSZARÓW WIEJSKICH Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich

Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Otoczenie instytucjonalne jako czynnik aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych z obszarów wiejskich Raport III Jarosław Żbikowski Dominik Dąbrowski Marek Kuźmicki Biała Podlaska 2012

Raport powstał na podstawie wyników badań w ramach projektu finansowanego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w latach 2008-2012 jako projekt badawczy: Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Umowa nr 3/4/WRP/B/08 Merytoryczne opracowanie projektu badawczego DAZON Jarosław Żbikowski (kierownik projektu) Marek Kuźmicki Dominik Dąbrowski Tomasz Grudniewski Elżbieta Szczygielska Wiesław Denisiuk Zespół redakcyjny Dominik Dąbrowski Tomasz Grudniewski Tomasz Jurkiewicz Marek Kuźmicki Elżbieta Szczygielska Jarosław Żbikowski Przygotowanie techniczne raportu Marta Pietraszuk Tomasz Grudniewski ISBN: 978-83-61044-66-6 Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska http://www.pswbp.pl

Spis treści ROZDZIAŁ I. WPROWADZENIE... 5 1.1. Cel badań, hipotezy... 8 1.2. Metodologia badania... 12 ROZDZIAŁ II. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ... 15 2.1. Instytucjonalne wsparcie osób niepełnosprawnych poszukujących zatrudnienia... 15 2.1.1. Miejsca zatrudniania niepełnosprawnych... 16 2.1.2. Sposoby znalezienia pracy przez niepełnosprawnych... 20 2.1.3. Wymogi przystosowania stanowisk pracy... 23 2.1.4. Formy zatrudniania osób niepełnosprawnych... 24 2.1.5. Satysfakcja z wykonywanej pracy... 26 2.1.6. Bezrobocie osób niepełnosprawnych oraz czynniki je determinujące... 27 2.1.7. Podjęcie zatrudnienia na lokalnym rynku pracy... 43 2.1.8. Wpływ aktywności zawodowej na życie osoby niepełnosprawnej... 61 2.1.9. Czynniki wzmacniające szanse niepełnosprawnych na rynku pracy... 66 2.1.10. Znaczenie barier w rozwijaniu aktywności zawodowej... 75 2.1.11. Udział doradcy zawodowego w wyjściu z bezrobocia... 91 2.2. Ocena działań otoczenia instytucjonalnego... 92 2.2.2. Formy otrzymanej pomocy... 96 2.2.3. Ocena działań gminy w aktywizacji niepełnosprawnych... 101 2.2.4. Działania sektora pozarządowego na rzecz niepełnosprawnych... 105 2.3. Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w kursach i szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe... 108 2.3.1. Dokształcanie osób niepełnosprawnych w praktyce... 109 2.3.2. Polityka informacyjna dotycząca dedykowanych szkoleń... 111 2.3.3. Programy adresowane do osób niepełnosprawnych... 112 2.3.4. Wykluczenie z działań programowych... 113 2.3.5. Integracja europejska w kontekście niepełnosprawności... 114 2.4. Dyskryminacja osób niepełnosprawnych... 116 WNIOSKI... 118 BIBLIOGRAFIA... 124 SPIS TABEL... 125 SPIS WYKRESÓW... 127 A N E K S... 128

ROZDZIAŁ I. Wprowadzenie Otoczenie instytucjonalne, czyli ogół sformalizowanych podmiotów działających w sferze publicznej (tj. administracja państwowa i samorządowa oraz instytucje jej podlegające), prywatnej (całość działalności komercyjnej, nastawionej na osiągnięcie zysku ekonomicznego i opierającej się na kapitale własnym) oraz pozarządowej (tzw. trzeci sektor stanowiący ogół organizacji non-profit działający społecznie) może pobudzać zawodowo osoby niepełnosprawne zamieszkałe na obszarach wiejskich 1. Oddziałujące na niepełnosprawnych podmioty stanowią złożony system. Funkcjonują na wielu poziomach (międzynarodowym, krajowym, centralnym, lokalnym) i w różnych sektorach. Mają odmienny status prawny, strukturę wewnętrzną, kompetencje, cele, środki i sposoby działania. Zakres ich aktywności jest bardzo szeroki. Przygotowują, realizują i kontrolują wykonywanie wielu zadań; współpracują ze sobą, ale nierzadko też konkurują (rywalizują) w prowadzeniu działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Zaobserwowano niepokojącą sytuację, w której wskaźnik aktywności zawodowej niepełnosprawnych nie przekracza 15 % (z rent utrzymuje się w Polsce 3.189 tysięcy osób, tj. 130,9 na 1000 mieszkańców, czyli 2-krotnie więcej niż w krajach wysoko rozwiniętych; dodatkowo 163 000 osób pobiera renty socjalne). Szacuje się, że znaczne środki przeznaczane były i są na utrzymywanie tego stanu zależności oraz na patologiczne, nieefektywne i drogie systemy wsparcia. Kompleksowy model wyrównywania szans osób niepełnosprawnych powinien opierać się na wsparciu również otoczenia instytucjonalnego kierującego się m.in. zasadami pomocniczości, solidarności, dodatkowości i proporcjonalności, gdzie stworzone zostały możliwości i system motywacji do maksymalnej niezależności i uczestnictwa przy wykorzystaniu potencjału osób niepełnosprawnych. Niepełnosprawność, nawet w przypadku trwałego upośledzenia nie musi być przeszkodą w edukacji i zatrudnieniu 2. 1 R. Szarfenberg, Zakres, definicje i konteksty polityki społecznej, [w:] Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M., Polityka społeczna, Warszawa 2007, s. 29 2 J. Gałęziak, Pomoc społeczna i wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych. Diagnoza obecnego stanu i perspektywy oraz kierunki zmian w kontekście skutków dla przestrzeni Polski w perspektywie lat 2015 i 2033. 5

Problematyka aktywizacji zawodowej oraz szeroko pojętego otoczenia instytucjonalnego była poddawana badaniu i naukowej refleksji. W 2010 roku analizowano w tym kontekście tzw. bariery strukturalne, czyli ograniczenia wynikające zarówno z obecnej polityki społecznej, jak i zewnętrznych ograniczeń środowiska (otoczenia). Wówczas wskazywano, że osoby niepełnosprawne skarżą się na: brak przepływu informacji na temat dostępnych form wsparcia oraz programów i działań skierowanych do osób z ograniczeniami sprawności (brak informacji o dostępnych ofertach); trudności w załatwianiu spraw i niską jakość usług oferowanych na poziomie gmin. Badani wskazywali na brak uwagi ze strony urzędników i świadomości problemów osób z ograniczeniami sprawności. Mówiono o znikomej wiedzy, zwłaszcza na poziomie gmin, co do możliwości rozwiązywania różnych problemów tej grupy, a także oferty pomocy dostępnej w ramach programów Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON); zwracano uwagę na brak bezpośredniego kontaktu z osobami z ograniczeniami sprawności z własnego terenu lub nieumiejętność czy niechęć do jego nawiązywania przez przedstawicieli instytucji (głównie na poziomie gminnym); niedopasowanie programów i ofert kierowanych do osób z ograniczeniami sprawności do ich rzeczywistych potrzeb; oderwanie działań instytucji oraz organizacji pozarządowych od kontekstu społeczności lokalnej. Zarzuty dotyczące otoczenia instytucjonalnego dotyczyły niezorientowania w zakresie potrzeb osób z ograniczeniami sprawności, które miały wynikać z braku kontaktu samorządów lokalnych z osobami niepełnosprawnymi. Z jednej strony wskazywano na brak rozeznania przez gminy, z drugiej zaś mówiono o niechęci do nawiązywania takich kontaktów czy wręcz doprowadzania do sytuacji, kiedy nie są one możliwe 3. Po części przeszkody, obecnie utrudniające zatrudnianie osób niepełnosprawnych, należy identyfikować zarówno w samymi osobami niepełnosprawnymi (brak wykształcenia, niska aktywność, wyuczona bezradność), postawami przedsiębiorców (stereotyp osoby niepełnosprawnej jako bezwartościowej, kłopotliwej na rynku pracy, wygoda, brak poczucia odpowiedzialności za interes społeczny), ale także z otoczeniem instytucjonalnym, tj. systemem (brak efektywnych mechanizmów wsparcia osób 3 D. Wiszejko-Wierzbicka, Niewykorzystana sfera. Partycypacja społeczna i obywatelska osób z ograniczeniami sprawności, Warszawa 2010, s.67-68 6

niepełnosprawnych i przedsiębiorców, stereotyp osób niepełnosprawnych, brak informacji o możliwościach, dyskryminacja w edukacji, słabość instytucji rynków pracy i pomocy społecznej, system orzecznictwa) 4. Osoby z ograniczeniami sprawności określały niejednokrotnie, we wcześniejszych badaniach, że niepełnosprawność najbardziej przeszkadza w realizowaniu się i podejmowaniu aktywności w obszarze pracy i nauki, najmniej zaś w sferze aktywności społecznej i obywatelskiej. Niepełnosprawność i upośledzone bądź niewystarczające działanie otoczenia instytucjonalnego nie jest także przeszkodą w rozwijaniu pasji oraz hobby. Z analiz pogłębionych wywiadów indywidualnych opublikowanych w 2010 roku przez Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej w Warszawie wynika, że aktywność zawodowa często zaspokaja potrzeby związane z aktywnością społeczną. Można łączyć to z poczuciem bycia społecznie potrzebnym i w związku z tym z odczuwaniem potrzeby odwzajemniania 5. Dla osób niepełnosprawnych analizowane otoczenie instytucjonalne, jego oferta jest swoistym pomostem łączącym codzienną rzeczywistość z udręką własnych niedoskonałości. Otoczenie instytucjonalne nie jest w stanie zlikwidować niepełnosprawności, ale może znacząco złagodzić jej skutki. Dla niepełnosprawnych, szczególnie ważną sferą życia, jest aktywność zawodowa. Do czynników, które utrwalono we wcześniejszych badaniach można zaliczyć zmienne wspierających proces podejmowania aktywności zawodowej, przede wszystkim pomoc ze strony przyjaciół, sąsiadów, znajomych i rodziny oraz pozytywną socjalizację w okresie dzieciństwa i dorastania (styl wychowania polegający na nakładaniu na dziecko drobnych obowiązków). Wszystkie te zmienne wyraźnie wpływają na prawdopodobieństwo pozostawania aktywnym zawodowo 6. Jednocześnie, co warto zaznaczyć, badani nie wskazywali otoczenia instytucjonalnego jako znacząco oddziałującego na ich aktywność zawodową. Prowadzone wśród niepełnosprawnych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności i inne potwierdzają także różne sposoby, metody, czy formy oddziaływania otoczenia instytucjonalnego 7, uświadamiają konieczność prowadzenia dalszych analiz. Niniejszy raport jest próbą 4 Gałęziak, Pomoc społeczna i wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych 5 Wiszejko-Wierzbicka, s. 57-58 6 A. Brzezińska, J. Pluta, P. Rycielski [red.], Wsparcie dla osób z ograniczeniem sprawności i ich otoczenia, Wyniki z badań, Warszawa 2010, s. 88 7 Zob. badania GUS, Departamentu Pracy i Warunków Życia: Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski, I Kwartał 2009, s. 191-198 oraz Raport z badań WYG International: Bariery i możliwości integracji zawodowej osób niepełnosprawnych w województwie lubelskim, Warszawa 2009, s. 85-110 7

usystematyzowania wiedzy oraz poglądów osób niepełnosprawnych w zakresie otoczenia instytucjonalnego. Zawarte w nim wyniki badań szczegółowo charakteryzują zbiorowość osób niepełnosprawnych, odnoszących własne oczekiwania do sytuacji na rynku pracy, możliwości uzyskania pomocy, czy trafności i sensowności kierowanych do nich działań. 1.1. Cel badań, hipotezy Celem badań, realizowanych na zlecenie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) nt. Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich (umowa nr 3/4/WPR/B/08), było przeprowadzenie wieloaspektowej analizy uwarunkowań aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych (ON) zamieszkałych na obszarach wiejskich. Głównym celem raportu i projektu współfinansowanego przez PFRON była identyfikacja oraz charakterystyka czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne. Poza tym zrealizowano cele szczegółowe zawarte w ogólnej koncepcji badań: 1. Scharakteryzowano sytuację społeczno demograficzną osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. 2. Określono stan ekonomiczny i warunki bytowe gospodarstw domowych osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. 3. Zbadano otoczenie społeczne w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. 4. Zidentyfikowano czynniki determinujące decyzje osób niepełnosprawnych o ich aktywności zawodowej. 5. Zbadano rolę organizacji i instytucji działających na rzecz osób niepełnosprawnych w aktywizacji zawodowej badanej grupy. 6. Wyodrębniono i scharakteryzowano istniejące bariery utrudniające osobom niepełnosprawnym podejmowanie aktywności zawodowej. 7. Opracowano modelowe rozwiązania ukierunkowane na aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, uwzględniające doświadczenia państw UE, a wychodzące na przeciw potrzebom lokalnego rynku pracy. 8. Zaktywizowano środowisko naukowo-badawcze do podejmowania kolejnych szczegółowych badań dotyczących osób niepełnosprawnych. 8

Dla ujęcia celu badania i precyzyjnego postawienia hipotez wprowadzono dwie grupy czynników. Pierwsza grupa to czynniki (determinanty) bezpośrednio związane z osobą niepełnosprawną (wiek, płeć, wykształcenie, stopień i rodzaj niepełnosprawności, aktywność zawodowa oraz potrzeby i motywacje do podjęcia pracy), druga to czynniki związane z otoczeniem osoby niepełnosprawnej (rodzina, środowisko-społeczność lokalna, dostęp do edukacji i szkoleń, przedsiębiorstwa - główne obszary aktywności gospodarczej, instytucje, organizacje i stowarzyszenia, samorząd terytorialny oraz prawo). Sformułowano następujące pytania badawcze: 1. Jaka jest struktura społeczno demograficzna osób niepełnosprawnych na badanym terenie? 2. Jaka jest gotowość ON do podjęcia pracy? 3. Jaki charakter aktywności zawodowej dominuje wśród respondentów? 4. Jakie czynniki mają istotny wpływ na podejmowanie oraz brak podejmowania decyzji o wejściu na rynek pracy? 5. W jakim stopniu rodzaj i stopień niepełnosprawności ma wpływ na aktywność zawodową ON? 6. W jakim stopniu wiek i wykształcenie mają wpływ na aktywność zawodową respondentów? 7. Czy bezpośrednie otoczenie ma wpływ na aktywność zawodową ON? 8. Czy istnieje zależność między wykształceniem i aktywnością zawodową najbliższej rodziny (otoczenia) a gotowością do podjęcia pracy przez ankietowanych? 9. W jakim wymiarze wielkość rodziny ma wpływ na aktywność zawodową ON? 10. Jaki wpływ na aktywność zawodową ON mają działania samorządu terytorialnego? 11. Czy ON korzystają z pomocy instytucji, organizacji, placówek stanowiących bliższe i dalsze otoczenie? 12. Jak ON oceniają działania instytucji, organizacji, placówek stanowiących bliższe i dalsze otoczenie ON? 13. Jakie możliwości stwarza ON gmina, powiat, województwo? 9

14. Czy i w jakim zakresie aktywność społeczna ON działalność w organizacjach, stowarzyszeniach, fundacjach na rzecz ON, ma wpływ na ich aktywność zawodową? 15. Czy nowoczesne technologie, Internet oraz umiejętność posługiwania się nimi zwiększają, zdaniem badanych, ich szanse na lokalnym rynku pracy? 16. Czy i gdzie ON spotykają się z przejawami dyskryminacji wobec nich? 17. Jakie organizacje, stowarzyszenia, instytucje i placówki zrzeszające osoby niepełnosprawne istnieją na badanym terenie? 18. Jak oceniają ON regionalne oferty pracy? 19. Jaka jest ocena badanych dostępności lokalnego rynku pracy dla osób o niepełnej sprawności? 20. Czy kursy, szkolenia zawodowe organizowane w regionie przyczyniają się, zdaniem ankietowanych, do wzrostu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych i czy w tego typu szkoleniach kiedykolwiek uczestniczyli? 21. Jaki jest stosunek lokalnych przedsiębiorców do zatrudniania osób niepełnosprawnych? 22. Czy pracodawcy orientują się i w jakim stopniu o uwarunkowaniach prawnych związanych z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych? 23. Jakie są główne przyczyny niezatrudniania osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy? Zespół badawczy po przeanalizowaniu literatury przedmiotu, ocenie danych statystycznych oraz raportów i opracowań na temat sytuacji osób niepełnosprawnych, w tym ich aktywności zawodowej, postawił 9 hipotez badawczych: 1. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich zależna jest od uwarunkowań społeczno kulturowych regionu. 2. Poziom rozwoju społeczno gospodarczego bezpośredniego otoczenia osób niepełnosprawnych (gminy, wsi) ma wpływ na ich aktywność zawodową. 3. Istnienie organizacji, stowarzyszeń i instytucji zrzeszających i działających na rzecz osób niepełnosprawnych zwiększa szanse zatrudnienia osób niepełnosprawnych. 4. Lokalni pracodawcy, w większości, nie są zainteresowani zatrudnianiem osób niepełnosprawnych. 10

5. Do znacznej części osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich nie dociera atrakcyjna oferta dotycząca szkoleń i kursów podnoszących lub zmieniających ich kwalifikacje zawodowe. 6. Niski poziom zainteresowania osób niepełnosprawnych podnoszeniem kwalifikacji zawodowych ma również istotny wpływ na ich możliwości zatrudnienia na lokalnym rynku pracy. 7. Wiek, płeć, wykształcenie w sposób istotny determinują aktywność zawodową osób niepełnosprawnych. 8. Rodzina, jej status ekonomiczny (sytuacja materialna), poziom wykształcenia członków rodziny, aktywność zawodowa, charakter pracy mają również znaczący wpływ na podejmowanie przez osoby niepełnosprawne działań zmierzających do podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych. 9. Nowoczesne metody zatrudniania, organizacji pracy, w tym tworzenie stanowisk dostosowanych do rodzaju niepełnosprawności, wpływają pozytywnie na podejmowanie aktywności zawodowej przez respondentów. Raport z badania i jego dalsze analizy dotyczą szczególnie obszaru badawczego nr 3, tj. otoczenia instytucjonalnego, jako czynnika aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Skoncentrowano się na badaniu osób niepełnosprawnych poszukujących zatrudnienia, analizowano oceny otoczenia instytucjonalnego, uczestnictwo w kursach i szkoleniach. Opisano wskazania odnoszące się do dyskryminacji osób niepełnosprawnych. Przedmiotem analiz zawartych w niniejszym opracowaniu jest weryfikacja poniższych hipotez badawczych: nr 2. Poziom rozwoju społeczno gospodarczego bezpośredniego otoczenia osób niepełnosprawnych (gminy, wsi) ma wpływ na ich aktywność zawodową. 3. Istnienie organizacji, stowarzyszeń i instytucji zrzeszających i działających na rzecz osób niepełnosprawnych zwiększa szanse zatrudnienia osób niepełnosprawnych. 11

5. Do znacznej części osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich nie dociera atrakcyjna oferta dotycząca szkoleń i kursów podnoszących lub zmieniających ich kwalifikacje zawodowe. 1.2. Metodologia badania Próbę w przeprowadzonym ogólnopolskim badaniu stanowiły osoby niepełnosprawne zamieszkałe na obszarach wiejskich. Przy doborze próby posiłkowano się także licznymi danymi statystycznymi zawartymi w opracowaniach GUS (Narodowy Spis Powszechny, Stan zdrowia ludności Polski za rok 2004) oraz w opracowaniach BAEL i analizach regionalnych. Wyboru grupy reprezentatywnej n=5000 osób dokonano przy pomocy metody doboru losowo warstwowego. Za warstwy uznano: województwo, powiat, gmina, płeć, stopień niepełnosprawności oraz wiek. Do próby wybrano 2489 kobiet (tj. 49,78 % badanych) oraz 2511 mężczyzn (50,22 %), w wieku 16-65 lat, ze znacznym, umiarkowanym oraz lekkim stopniem niepełnosprawności. Z punktu widzenia aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich, do próby włączono 3392 respondentów (67,84 %) zamieszkałych na terenach gmin wiejskich oraz 1608 respondentów (32,16% próby) rekrutowanych z gmin o charakterze mieszanym tj. miejsko-wiejskim. Respondenci byli losowani oddzielnie z każdej warstwy. Za operat przyjęto (tj. podstawę doboru próby) bazy danych Wojewódzkich Zespołów ds. Orzekania o Niepełnosprawności, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, Warsztatów Terapii Zajęciowej i bazy danych Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. W wyjątkowej sytuacji (tj. braku zgody na wykorzystanie baz danych lub niekompletności wykorzystywanej bazy danych, głównie gminnej i powiatowej) zastosowano metodę doboru kwotowego. Materiał do analiz ogólnych gromadzono od lipca 2008 r. do grudnia 2011 r. Etap badań właściwych badania terenowe ilościowe (w tym badania pilotażowe) realizowano za pomocą kwestionariusza ankiety od sierpnia 2009 r. do lutego 2011 r. Wywiady zrealizowano we wszystkich 16 województwach na terenie kraju 12

z uwzględnieniem specyfiki społeczno ekonomicznej regionów. Dla potrzeb badań teren badań obejmujący obszary wiejskie 16 województw Polski, pogrupowano w 8 regionów, tj. I woj. lubelskie i świętokrzyskie II woj. podlaskie i warmińsko mazurskie III woj. podkarpackie i małopolskie IV woj. mazowieckie i łódzkie V woj. śląskie i opolskie VI woj. wielkopolskie i kujawsko pomorskie VII woj. pomorskie i zachodniopomorskie VIII woj. dolnośląskie i lubuskie Pracę w każdym regionie nadzorował i badaniami kierował koordynator regionalny. Z założenia, koordynatorami były osoby stale pracujące na rzecz i z osobami niepełnosprawnymi, posiadające wykształcenie wyższe i doświadczenie w prowadzeniu tego typu pracy. Nie zauważono wpływu terminu przeprowadzonego badania na otrzymane wyniki. Na potrzeby badania i analizy wyników niniejszego projektu stworzono dedykowaną aplikację komputerową. Ankieterzy przeprowadzali badania (wywiady) wpisując bezpośrednio dane i odpowiedzi do przygotowanego programu. Dane z każdego badania przekazywano on-line bezpośrednio do działu przetwarzania danych. Konstrukcja narzędzia: Kwestionariusz ankiety składa się z 9 części. Łącznie zawiera 126 pytań pogrupowanych w obszary badawcze, takie jak: informacje wstępne, osoba niepełnosprawna, warunki ekonomiczno-bytowe osób niepełnosprawnych i ich gospodarstwa domowego, dostęp do Internetu i komputera, aktywność zawodowa niepełnosprawnych, otoczenie badanych osób niepełnosprawnych czy też zasoby gospodarstwa rolnego. Na początku znalazły się 3 pytania filtrujące kwalifikujące osobę niepełnosprawną do dalszego badania wraz z czytelnymi regułami przejścia (instrukcjami) dla ankietera (badacza). Celem niniejszego cząstkowego raportu jest analiza danych dotyczących otoczenia instytucjonalnego jako czynnika aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich tj. części D i E kwestionariusza. 13

Część D Aktywność zawodowa ON składa się z 30 pytań poświeconych wyłącznie pracy zarobkowej, sposobowi znalezienia/poszukiwania pracy, oczekiwań w jej znalezieniu, szans na rynku pracy oraz kursów oraz szkoleń i innych. W przeważającej części znalazły się tu pytania zamknięte tabelaryczne, skalowanie, z rzadka pytania otwarte lub półotwarte. Pytania D1-D3 pytania filtrujące, D4-D8 adresowane do ON pracujących, D9-D18 skierowane do ON bezrobotnych, D19-D21 skierowane do ON biernych zawodowo, D22-D30 do wszystkich. Część E otoczenie ON składa się z 12 pytań poświęconych dyskryminacji, form otrzymanej pomocy, działalności zrzeszeń i instytucji na rzecz ON, programów kierowanych do osób niepełnosprawnych czy sytuacji po wejściu Polski do UE. Pytania E1, E9-filtrujące, E3-E9,E12- dla wszystkich. Większość pytań tabelaryczna, dwa z nich są półotwarte (tj. z alternatywą w kafeterii E4 inna pomoc, jaka?..., E10 inne jakie?...) Kwestionariusz został opracowany w wersji czarno-białej, karty formatu A4, całość rozmieszczona na 15 ponumerowanych stronach; strona 15 zawiera Informację o wywiadzie, Uwagi, sprawdził-podpis koordynatora, na pierwszej stronie tytuł: Projekt Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich współfinansowany przez PFRON umowa nr 3/4/WPR/B/08 oraz logo w lewym górnym polu wraz z podpisem: Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, w prawym górnym polu wraz z podpisem: Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Czytelne instrukcje dla ankietera, pola kodowe i klucze odpowiedzi. Odsetek braków odpowiedzi dotyczył większości pytań kwestionariusza, jednak pojedyncze braki odpowiedzi w praktyce nie wpływały w istotny sposób na otrzymane wskazania. 14

ROZDZIAŁ II. Analiza wyników badań 2.1. Instytucjonalne wsparcie osób niepełnosprawnych poszukujących zatrudnienia W codziennym funkcjonowaniu osoby niepełnosprawne, również uczestniczące w badaniu, wchodzą w szereg zależności i powiązań, w tym powiązań instytucjonalnych. We współczesnej polityce społecznej rysują się, co zaznaczono, trzy sektory aktywności: publiczny obejmujący przede wszystkim administrację państwową, samorządową i jej agendy (jednostki pomocnicze), prywatny złożony z działalności komercyjnej nastawionej na zysk oraz tzw. trzeci sektor (non-profit) ogół organizacji pozarządowych, stowarzyszeń, fundacji działających społecznie 8. Tak zróżnicowane otoczenie instytucjonalne wpływa w różnym stopniu na aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych i jest różnie przez nieoceniane. Respondenci ogólnopolskiego badania diagnozującego aktywność zawodową osób niepełnosprawnych, zamieszkałych na obszarach wiejskich, w pytaniach oznaczonych zostali zapytani przede wszystkim o aktywność zawodową. Pytania zadano n=5000 osób z terenu wszystkich 16 województw na terenie Polski. Do tego badania 3392 respondentów zrekrutowano z terenów gmin wiejskich i 1608 z terenu gmin mieszanych tj. miejsko-wiejskich. 2992 1359 649 pracujący bezrobotni bierni zawodowo Wykres 1. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne 8 G. Spytek-Bandurska, Sektory, podmioty, poziomy i organizacja polityki społecznej, [w:] Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M., /red./ Polityka społeczna, Warszawa 2007, s. 93 15

Niepełnosprawne osoby uczestniczące w badaniu w przeważającej części tj. 2992 osoby (59,84 % badanych) pozostawały bierne zawodowo. Większość respondentów nie pracowała, nie miała pracy i jej nie poszukiwała. Biorąc pod uwagę typ gminy, zdecydowana większość biernych zawodowo zamieszkiwała tereny gmin wiejskich (2006 osób, tj. 59,14 % ogółu osób niepełnosprawnych włączonych do próby zamieszkujących na terenach gmin wiejskich). Drugą kategorię stanowili, w badaniu aktywności ekonomicznej, niepełnosprawni pracujący (1359 osób, tj. 27,18 % pobranej próby). Pochodzili oni z terenów wiejskich 953 osoby (tj. 28,10 % wszystkich niepełnosprawnych zamieszkujących tereny wiejskie) i z terenów miejsko wiejskich 406 osób (tj. 25,25 % wszystkich niepełnosprawnych zamieszkujących tereny miejskowiejskie). Najmniej liczną grupę stanowili niepełnosprawni bezrobotni, czyli tacy respondenci, którzy nie byli zatrudnieni i nie wykonywali pracy zarobkowej, a byli zdolni i gotowi do jej podjęcia lub zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo zobowiązali się do wykonywania innej pracy zarobkowej. W przypadku osób niepełnosprawnych za zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia uznaje się osobę gotową do świadczenia pracy w co najmniej połowie wymiaru czasu pracy 9. Do próby włączono 649 takich osób stanowiących przy swej liczebności 12,98 % wszystkich badanych. W tej grupie respondentów 433 (tj. 12,77 % ogółu niepełnosprawnych zamieszkujących tereny wiejskie) pochodziło z gmin o charakterze wiejskim, a 216 pochodziło z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (tj. 13,43 % ogółu niepełnosprawnych zamieszkujących tereny miejsko-wiejskie). Szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie załączonym do niniejszego raportu (tabela 1). 2.1.1. Miejsca zatrudniania niepełnosprawnych Osoby niepełnosprawne, które w ciągu ostatnich 30 dni od dnia badania wykonywały pracę zarobkową, tzn. pracę przynoszącą dochód, informowały także o sposobie jej znalezienia. W badaniu 2359 respondentów wskazało, że pracuje, 953 spośród nich zamieszkuje tereny wiejskie, 406 pochodzi z terenów miejsko-wiejskich. Osoby niepełnosprawne były pytane o główne oraz o dodatkowe miejsce pracy. 9 Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, art. 2 (Dz.U. z 2008 r. Nr 69 poz.415 z późn.zm.) 16

300 250 259 200 150 100 50 85 123 84 54 55 33 0 spółdzielczość inwalidzka zakład pracy chronionej zakład aktywności zawodowej gospodarstwo rolne własna działalność gospodarcza inne brak danych Wykres 2. Główne miejsce pracy badanych Źródło: opracowanie własne Po przeprowadzeniu wywiadów otrzymano następujące wskazania: w firmie sektora państwowego zatrudnionych było 208 badanych respondentów, co stanowi 15,31 % wszystkich zatrudnionych respondentów. W tej grupie 153 niepełnosprawnych pochodziło z gmin wiejskich (tj. 16,05 % wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych zamieszkujących na terenach wiejskich), 55 pochodziło z terenu gmin miejskowiejskich (co stanowi 13,55 % wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych zamieszkujących na terenach miejsko-wiejskich). W firmach prywatnych w czasie prowadzonego badania zatrudnionych było, wg deklaracji, 458 respondentów spośród 1359 ogółu niepełnosprawnych pracujących (tj. 33,70 %). W pozyskanej do badania grupie 308 ankietowanych zamieszkiwało na terenie gmin wiejskich, co stanowi 32,32 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z tych terenów. Z kolei w tej kategorii 150 osób zamieszkiwało gminy miejsko-wiejskie (tj. 36,95 % zatrudnionych niepełnosprawnych z obszaru jednostek samorządu terytorialnego o charakterze mieszanym tzn. miejsko-wiejskim). W trakcie badania 85 niepełnosprawnych podało, że pracuje w spółdzielczości inwalidzkiej. Stanowi to jedynie w skali kraju 6,25 % wszystkich zatrudnionych pracowników niepełnosprawnych. Pracownicy spółdzielni inwalidzkich rekrutowali się w 55 przypadkach z gmin wiejskich (tj. 5,77 % wszystkich zatrudnionych z tych terenów) i w 30 przypadkach z gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 7,39 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z tych terenów). Zdecydowanie lepiej przedstawia się statystyka zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej (ZPCh). Zatrudnienie u takiego pracodawcy zadeklarowało 259 badanych, czyli 19,06 %. Oznacza to, że prawie co piąta osoba niepełnosprawna jest zawodowo związana z podmiotami posiadającymi status ZPCh. 17

W praktyce oznacza to, że wykorzystywane przez zatrudnionych niepełnosprawnych wszelkie obiekty i pomieszczenia odpowiadają specyficznym wymogom i uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych. W takich zakładach zapewniana jest opieka lekarska, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne, tworzony jest zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W 259 osobowej grupie pracowników ZPCh znaleźli się niepełnosprawni z terenu gmin wiejskich w liczbie 166 (co stanowi 17,42 % wszystkich zatrudnionych z takich jednostek samorządu terytorialnego) oraz 93 niepełnosprawnych z terenu miejsko-wiejskich jednostek samorządu terytorialnego (co stanowi 22,91 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z tych terenów). W zakładach aktywności zawodowej pracowało 123 ankietowanych (9,05 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych). Z gmin wiejskich pracę taką otrzymało 114 osób, z gmin miejskowiejskich zaledwie 9 (tj. odpowiednio 11,96 % i 2,22% wszystkich zatrudnionych z danego typu gminy). W gospodarstwie rolnym ogółem pracowało 84 respondentów (6,18 % zatrudnionych niepełnosprawnych); 68 osób pochodziło z gmin wiejskich (stanowiły one 7,14 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z gmin wiejskich) i 16 osób z gmin miejsko-wiejskich (tj. 3,94 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z terenu takich gmin). Ankietowani wybrali również 54 razy wskazanie własna działalność gospodarcza, co stanowi 3,97 % respondentów w badaniu określających się jako pracujący. W tej grupie znalazło się 38 osób z terenów gmin wiejskich i 16 osób z terenów gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio). Oznacza to, że właściwie miejsce zamieszkania (charakter gminy) nie ma, w rozwijaniu własnej przedsiębiorczości osób niepełnosprawnych znaczenia. W inny sposób realizuje zatrudnienie 55 respondentów (4,05 % zatrudnionych niepełnosprawnych). Odpowiedzi takie wskazało 35 badanych z terenu gmin wiejskich i 20 z terenu gmin miejsko-wiejskich. Stanowili oni w badaniu odpowiednio 3,67 % i 4,93 % wszystkich niepełnosprawnych z danego typu gminy. W trakcie badania 33 respondentów nie udzieliło informacji (brak danych); problem dotyczył 2,43 % pracujących niepełnosprawnych. W grupie brak danych znalazło się 16 ankietowanych z terenu gmin wiejskich (tj. 1,68 % wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych z gmin wiejskich) i 17 ankietowanych z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 4,19 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z obszaru gmin miejskowiejskich). Osoby niepełnosprawne pracujące w 118 przypadkach wskazały również dodatkowe miejsce pracy. Stanowi to 8,68 % wszystkich pracujących niepełnosprawnych 18

poddanych badaniu. W 77 przypadkach respondenci zamieszkiwali na terenie gmin wiejskich, w 41 przypadkach na terenie gmin mieszanych tj. miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 8,07 % i 10,10 % wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych z terenu o określonym charakterze gminy). 60 50 52 40 30 23 23 20 10 0 6 firma sektora państwowego firma prywatna 6 zakład pracy chronionej 1 zakład aktywności zawodowej gospodarstwo rolne 7 własna działalność gospodarcza inne Wykres 3. Dodatkowe miejsce pracy Źródło: opracowanie własne Firmę sektora państwowego, jako dodatkowe miejsce pracy, wskazało 6 niepełnosprawnych, co stanowi 5,08 % osób niepełnosprawnych posiadających pracę dodatkową. Pośród badanych osób wszystkie pochodziły z terenów wiejskich i stanowiły łącznie 7,79 % osób niepełnosprawnych z terenu gmin wiejskich posiadających dodatkową pracę. Alternatywę firma prywatna, jako dodatkowe miejsce pracy, wybrały 23 osoby (19,49 % wszystkich niepełnosprawnych posiadających dodatkowe miejsce pracy). Spośród wybierających firmę prywatną 11 osób zamieszkiwało na terenie gminy wiejskiej (tj. 14,29 % niepełnosprawnych z terenu gmin wiejskich posiadających pracę dodatkową), 12 osób zamieszkiwało gminy miejsko-wiejskie (tj. 29,27 % niepełnosprawnych z terenu gmin miejsko-wiejskich posiadających pracę dodatkową). Dodatkową pracę w zakładzie pracy chronionej znalazło 6 respondentów (czyli 5,08 % niepełnosprawnych dorabiających ); w tym 4 osoby badane pochodziły z terenów wiejskich (tj. 5,19 % niepełnosprawnych z terenu gmin wiejskich posiadających pracę dodatkową) i 2 osoby z terenu gmin miejskowiejskich (tj. 4,88 % niepełnosprawnych z terenu gmin miejsko-wiejskich posiadających pracę dodatkową). Jedna osoba przyznała (tj. 0,85 % niepełnosprawnych posiadających dodatkową pracę), że posiada dodatkowe zatrudnienie w zakładzie aktywności zawodowej (ZAZ). Respondent zamieszkiwał gminę wiejską, a jego 19

wskazanie stanowiło 1,30 % ogółu niepełnosprawnych z tego typu gmin posiadających dodatkową pracę. Gospodarstwo rolne, jako miejsce dodatkowej pracy, wskazało 52 respondentów (44,07 % niepełnosprawnych dodatkowo zarobkujących). W 35 przypadkach pochodzili oni z terenów gmin wiejskich Polski (tj. 45,45 % niepełnosprawnych z terenu gmin wiejskich posiadających dodatkową pracę), a w 17 przypadkach z gmin miejsko-wiejskich (tj. 41,46 % niepełnosprawnych z terenu gmin miejsko-wiejskich posiadających dodatkową pracę). W badaniu pojawiła się także, w 7 przypadkach, odpowiedź własna działalność gospodarcza (tj. 5,93 % dodatkowo zarobkujących niepełnosprawnych); 6 respondentów pochodziło z terenów wiejskich (tj. 7,79 % niepełnosprawnych z terenu gmin wiejskich posiadających dodatkową pracę) a tylko 1 z terenów miejsko-wiejskich (co stanowi 2,44 % osób niepełnosprawnych z terenu gmin miejsko-wiejskich posiadających dodatkową pracę). W 23 przypadkach (19,49 % dorabiających dodatkowo niepełnosprawnych) podano alternatywę inne (wyżej niesklasyfikowane), co stanowi 19,49 % zarobkujących dodatkowo niepełnosprawnych inaczej jak wyżej opisane. Pośród tych osób 14 zamieszkiwało na terenach wiejskich i 9 na terenach miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 18,18 % i 21,95 % niepełnosprawnych dodatkowo zarobkujących z terenu gminy o określonym w badaniu charakterze).szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie załączonym do niniejszego raportu (tabela 2). Badanie pokazało, że w przypadku niepełnosprawnych zaledwie 27,18 % pracuje zarobkowo. Najczęściej, zgodnie z deklaracjami, osoby niepełnosprawne są zatrudniane w przedsiębiorstwach prywatnych (33,70 % pracujących niepełnosprawnych). Niewielu z respondentów posiada dodatkową pracę. Spośród dodatkowo zarabiających niepełnosprawnych najczęściej czerpią oni dochód z pracy w gospodarstwie rolnym (44,07 % dodatkowo zarobkujących). 2.1.2. Sposoby znalezienia pracy przez niepełnosprawnych W dalszej części badania respondenci (pracujący niepełnosprawni) wymieniali, w jaki sposób znaleźli pracę. 20

700 600 635 500 400 300 322 200 100 0 113 24 162 69 20 24 45 Wykres 4. Sposób znalezienia pracy przez badanych Źródło: opracowanie własne Na to pytanie udzielili odpowiedzi wszyscy pracujący respondenci tj. 1359 osób (953 osoby z gmin typu wiejskiego oraz 406 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim). Ankietowani niepełnosprawni wskazali w 113 przypadkach Powiatowy Urząd Pracy i jego pośrednictwo w znalezieniu zatrudnienia, co stanowi 8,31 % ogółu pracujących. Z terenu gmin o charakterze wiejskim wskazano PUP w 75 przypadkach (tj. 7,87 % wszystkich zatrudnionych na terenach wiejskich) jako sposób na znalezienie pracy, zaś na terenach gmin miejsko-wiejskich wskazano PUP w 38 odpowiedziach (tj. 9,36 % wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych na terenie gmin miejsko-wiejskich). Respondenci wskazywali także, jako sposób na znalezienie przez siebie pracy, biuro pośrednictwa pracy i agencję doradztwa personalnego. Łącznie wskazano taki sposób w 24 wywiadach (tj. wskazanie przez 1,77 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych), w tym w 16 przypadkach to osoby z terenu gmin wiejskich i 8 z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio dla charakterystycznego typu gminy 1,68 % i 1,97 %). W 635 (46,73 %) przypadkach respondenci znajdowali pracę pytając o nią bezpośrednio u pracodawcy. Zaznaczono, że respondenci z terenu gmin wiejskich uczynili tak w 438 przypadkach (tj. 45,96 % wszystkich zatrudnionych z tego typu gmin), respondenci z terenów gmin miejsko-wiejskich wskazali taki sposób w 197 przypadkach (tj. 48,52 % wszystkich niepełnosprawnych z terenu gmin o charakterze 21

mieszanym). Wśród badanych grupa 162 niepełnosprawnych (11,92 %) zadeklarowała, że szukając pracy dokonała samozatrudnienia. W ten sposób bezrobotnymi przestało być 121 respondentów z terenów gmin wiejskich (tj. 12,70 % wszystkich pracujących niepełnosprawnych z takich gmin) oraz 41 respondentów z terenów gmin miejskowiejskich (10,10 % wszystkich pracujących niepełnosprawnych z takich gmin). Dalej wskazywano, jako sposób na zdobycie zatrudnienia, ogłoszenia z prasy lub Internetu. Ten sposób okazał się skuteczny w 69 przypadkach (5,08 % pytanych); z tego 47 osób z terenów wiejskich i 22 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 4,93 % i 5,42 % wszystkich niepełnosprawnych z danego typu gminy). 20 ankietowanych (1,47 %) znalazło pracę dzięki pośrednictwu organizacji pozarządowych działających na rzecz ON. Pracę w taki sposób otrzymało 16 mieszkańców gmin wiejskich (tj. 1,68 % wszystkich niepełnosprawnych zatrudnionych z gmin wiejskich) i 4 mieszkańców gmin miejsko-wiejskich (tj. 0,99 % wszystkich zatrudnionych z obszarów miejsko-wiejskich). W zmianie swojego statusu zawodowego, w poszukiwaniu pracy 322 badanych (23,69 %) zgłosiło, że korzystali z pomocy rodziny i znajomych. Taki sposób za skuteczny uznało 229 respondentów z terenu gmin wiejskich (tj. 24,03 % pracujących respondentów z terenu gmin wiejskich) i 93 respondentów z terenu gmin miejskowiejskich (tj. 22,91 zatrudnionych niepełnosprawnych z terenu miejsko-wiejskiego). Zatrudnieni niepełnosprawni respondenci korzystali także z samodzielnego dawania ogłoszenia w prasie, Internecie. W 24 przypadkach (1,77 %) taka decyzja okazała się słuszna, a postępowanie skuteczne; w tym 22 osoby z terenów gmin wiejskich oraz 2 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 2,31 % oraz 0,49 % zatrudnionych niepełnosprawnych z poszczególnych typów gmin). Jeszcze inne sposoby na znalezienie pracy wymieniło 45 respondentów (3,31 %). Mieszkańcy-respondenci z gmin wiejskich inaczej ale skutecznie szukali pracy w 31 przypadkach, z gmin miejsko-wiejskich w 14 przypadkach (tj. odpowiednio 3,25 % i 3,45 % wszystkich znajdujących pracę z określonego typu gmin). Szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie (tabela 3). W badaniu okazało się, że respondenci nierzadko wskazywali więcej niż jeden sposób na znalezienie pracy. Być może skuteczność poszczególnych sposobów znajdowania zatrudnienia przez niepełnosprawnych, ich upór i działanie wielokanałowe przyniosło oczekiwany efekt w postaci etatu. Rozkład odpowiedzi pokazuje jednoznacznie, że bezpośrednie poszukiwanie zatrudnienia u pracodawcy jest najskuteczniejszą metodą 22

poszukiwania zajęcia dla osób niepełnosprawnych z terenów gmin wiejskich i gmin miejsko-wiejskich. 2.1.3. Wymogi przystosowania stanowisk pracy W celu zbadania opinii respondentów na temat stanowiska pracy, zadano im pytanie, czy stanowisko pracy wymagało specjalnego przystosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych? nie wiem; 127 brak danych; 3 wszystkich pracujących z tego typu gmin) a 37 osób zamieszkiwało tereny miejskotak; 73 nie; 1156 Wykres 5. Przystosowanie stanowiska pracy Źródło: opracowanie własne Twierdząco odpowiedziało 73 respondentów, co stanowiło 5,37 % pracujących niepełnosprawnych. Pośród tej grupy 46 osób zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 4,83 % osób wszystkich niepełnosprawnych z gmin wiejskich), 27 osób zamieszkiwało gminy miejsko-wiejskie (tj. 6,65 % wszystkich osób niepełnosprawnych z terenów gmin miejsko-wiejskich). Respondenci w zdecydowanej większości odpowiadali, że ich stanowisko pracy nie wymagało specjalnego dostosowania (1156 wskazań, tj. 85,06 % pracujących niepełnosprawnych). W tej grupie 816 osób zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 85,62 % wszystkich osób niepełnosprawnych z tych terenów) a 340 tereny miejskowiejskie (tj. 83,74 % wszystkich osób niepełnosprawnych z takich terenów). Braki wiedzy w tym zakresie wskazało 127 niepełnosprawnych odpowiadając nie wiem (tj. 9,35 % wszystkich pracujących); 90 osób zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 9,44 % 23

wiejskie (tj. 9,11 % wszystkich pracujących z tego typu gmin). W 3 przypadkach (0,22 %) nastąpił brak danych (1 osoba z terenów wiejskich, tj. 0,1 % wszystkich pracujących z takich terenów oraz 2 osoby z gmin miejsko-wiejskich, tj. 0,49 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z takich gmin). 2.1.4. Formy zatrudniania osób niepełnosprawnych Pracujące niepełnosprawne osoby, uczestniczące w badaniu informowały na podstawie jakiej umowy są zatrudnione. Spośród ogółem zatrudnionych 1359 osób najwięcej, 44,08 % tj. 599 osób było zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony. 14 74 46 141 4 599 481 umowa o pracę na czas nieokreślony umowa o dzieło umowa ustna brak danych umowa o pracę na czas określony umowa zlecenie nie dotyczy, praca na własny rachunek Wykres 6. Forma zatrudnienia osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne W grupie respondentów zatrudnionych na czas nieokreślony znalazło się 408 przedstawicieli z terenu gmin wiejskich (stanowili oni 42,81 % wszystkich badanych niepełnosprawnych mieszkańców pochodzących z terenów gmin wiejskich) i 191 przedstawicieli z terenów gmin miejsko-wiejskich (stanowili 47,04 % wszystkich badanych niepełnosprawnych mieszkańców pochodzących z terenów gmin miejskowiejskich). Drugą kategorię, choć mniej liczną, stanowili pracownicy-respondenci zatrudnieni na umowę o pracę na czas określony. Grupa ta liczyła 481 osób (35,39 %) - 24

mieszkańcy terenów wiejskich stanowili 354 osoby (tj. 37,15 % wszystkich zatrudnionych z terenów gmin wiejskich), a z terenów miejsko-wiejskich 127 osób (tj. 31,28 % wszystkich zatrudnionych z terenów o specyfice mieszanej). Najmniejszą grupę spośród pracujących stanowili niepełnosprawni umawiający się o dzieło - 14 osób (1,03 %) pracuje na umowę o dzieło; 9 osób pochodzących z terenów wiejskich (tj. 0,94 %) i 5 z terenów miejsko-wiejskich (tj. 1,23 % wszystkich pochodzących niepełnosprawnych terenów miejsko-wiejskich). Na umowę zlecenie w badanym okresie pracowało 74 respondentów (5,45 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych). W tej kategorii mieszkańcy gmin wiejskich stanowili 45 osób (4,72 % badanych z terenów wiejskich), mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich stanowili 29 osób (7,14 % badanych z terenów miejsko-wiejskich). Część ankietowanych (46 osób, tj. 3,38 %) wybrało odpowiedź umowa ustna, 30 takich osób zamieszkiwało tereny wiejskie (3,15 % wszystkich badanych z takich terenów) i 16 tereny miejsko-wiejskie (3,94 % wszystkich badanych z terenów gmin miejsko-wiejskich). Kolejną analizowaną grupę (141 osób, tj. 10,38 %) stanowili respondenci którzy udzielili odpowiedzi nie dotyczy, praca na własny rachunek. Statystycznie częściej odpowiadali tak mieszkańcy terenów wiejskich (106 osób, co stanowi 10,38 % wszystkich zatrudnionych z takich gmin), rzadziej mieszkańcy terenów miejsko-wiejskich (35 osób, co stanowi 8,62 % wszystkich zamieszkałych w gminach mieszanych). W 4 przypadkach (0,29 %) nie uzyskano odpowiedzi ( brak danych ). W 1 przypadku respondent zamieszkiwał tereny wiejskie (stanowił 0,1 % wszystkich zatrudnionych z terenów wiejskich), w 3 przypadkach zamieszkiwał tereny miejsko-wiejskie (0,74 % wszystkich zatrudnionych z takich terenów). Szczegółowe zestawienia ilościowe prezentowane są w aneksie (tabela 5). Badania wykazały, że osoby niepełnosprawne, które znalazły zatrudnienie, były zazwyczaj związane z pracodawcą umową o pracę (prawie 80 % wskazań) w tym 44,08 % umową na czas nieokreślony. Co dziesiąty badany pracował też na rachunek własny. 25

2.1.5. Satysfakcja z wykonywanej pracy Jedno z pytań badawczych dotyczyło zadowolenia respondentów z wykonywanej przez nie pracy. W tym celu zastosowano w ankiecie skalę, która umożliwiła badanym odpowiedź od zdecydowanie tak do zdecydowanie nie. Tabela 1. Sposób zadowolenia osób niepełnosprawnych z wykonywanej pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM PRACUJE 1359 953 406 ZADOWOLENIE Z PRACY zdecydowanie tak n 406 303 103 % 29,87% 31,79% 25,37% raczej tak n 684 482 202 % 50,33% 50,58% 49,75% ani tak, ani nie n 188 115 73 % 13,83% 12,07% 17,98% raczej nie n 66 42 24 % 4,86% 4,41% 5,91% zdecydowanie nie n 11 9 2 % 0,81% 0,94% 0,49% brak danych n 4 2 2 OCENA ZADOWOLENIA Z PRACY % 0,29% 0,21% 0,49% ŚREDNIA (*) 4,04 4,08 3,94 Uwagi: % liczony z kolumny z ogółu pracujących respondentów (wiersz nr 1) (*) - średnia arytmetyczna, gdzie 1 - zdecydowania nie, 2 - raczej nie, 3 - ani tak, ani nie, 4 - raczej tak, 5 - zdecydowanie tak Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Analiza wyników wykazała, że odpowiedź skrajną zdecydowanie tak, czyli największe, zadowolenie z wykonywanych obowiązków służbowych wybrało 406 osób (29,87 % badanych). Spośród nich 303 to mieszkańcy terenów wiejskich (31,79 % wszystkich zatrudnionych z tych terenów) i 103 osoby mieszkające na terenach miejsko-wiejskich (25,37 % wszystkich niepełnosprawnych pracujących z takiego typu gmin). Najwięcej osób odpowiedziało raczej tak 684, co stanowi 50,33 % badanej grupy. W tej zbiorowości 482 niepełnosprawnych pochodziło z terenów gmin wiejskich (tj. 50,58 % wszystkich zatrudnionych z takich gmin), 202 niepełnosprawnych 26

z terenów gmin miejsko-wiejskich (49,75 % zatrudnionych z gmin miejsko-wiejskich). Odpowiedzi ani tak, ani nie udzieliło 188 badanych (13,83 %). 115 osób to mieszkańcy gmin wiejskich (stanowiący 12,07 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z gmin wiejskich) i 73 osoby mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich (stanowiący 17,98 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z gmin miejskowiejskich). Nie wszystkie osoby niepełnosprawne były zadowolone z pracy. Niezadowolenie ( raczej nie ) wyraziło 66 pracujących (4,86 %); 42 osoby z terenów wiejskich (4,41 % wszystkich pracujących niepełnosprawnych z takich terenów) i 24 osoby z terenów miejsko-wiejskich (5,91 % wszystkich zatrudnionych niepełnosprawnych z takich terenów). Zdecydowanie nie zadeklarowało 11 osób (0,81 %), z których 9 pochodziło z terenów wiejskich (0,94 % wszystkich badanych z takich terenów) i 2 z terenów miejsko-wiejskich (0,49 % wszystkich badanych z takich terenów). W 4 przypadkach (0,29 %) brak było danych. Po przyporządkowaniu wartości liczbowych określonym kategoriom (tj. zdecydowanie tak - 5, raczej tak - 4, ani tak, ani nie - 3, raczej nie - 2, zdecydowanie nie - 1) można było ocenić stopień zadowolenia osoby niepełnosprawnej z pracy. Średnia ocena zadowolenia wyliczona w skali 5-stopniowej osiągnęła poziom 4,04. W gminach o charakterze wiejskim współczynnik zadowolenia był nieco wyższy i wynosił 4,08. W gminach o charakterze mieszanym (miejsko-wiejskim) zadowolenie niepełnosprawnych z pracy oceniono na poziomie 3,94. 2.1.6. Bezrobocie osób niepełnosprawnych oraz czynniki je determinujące Ogółem w badanej próbie 649 osób stanowili bezrobotni. Dane zawarte na wykresie 7 wskazują na czas pozostawania bez pracy. 27

250 200 177 195 150 100 91 108 50 12 47 19 0 do 1 miesiąca 2-6 miesięcy 7-12 miesięcy 13-36 miesięcy 37-60 miesięcy powyżej 60 miesięcy brak danych Wykres 7. Czas pozostawania bez pracy bezrobotnych osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne Największą kategorię bezrobotnych stanowiły osoby niepełnosprawne pozostające bez pracy powyżej 60 miesięcy. Takich osób było195 i stanowiły one aż 30,05 % ogółu bezrobotnych niepełnosprawnych. W tej najliczniejszej grupie 136 osób pochodziło z gmin wiejskich (stanowili 31,42 % wszystkich bezrobotnych z takich gmin) i 59 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (stanowili 27,31 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z takich terenów). 13-36 miesięcy wskazało 177 niepełnosprawnych (27,27 %); 118 osób pochodziło z terenów wiejskich (27,25 % wszystkich niepełnosprawnych z takich gmin), 59 osób pochodziło z terenów miejsko-wiejskich (27,31 % wszystkich niepełnosprawnych z takich gmin). Dalej wskazywano 37-60 miesięcy i łącznie tyle czasu bezrobotnymi było 108 osób (16,64 %); 77 osób pochodziło z gmin wiejskich (tj. 17,78 % wszystkich bezrobotnych respondentów z takich gmin), 31 osób pochodziło z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 14,35 % wszystkich bezrobotnych respondentów z takich gmin). Biorąc pod uwagę długość okresu przez jaki pozostawali respondenci bez pracy, do 1 miesiąca bezrobotnymi było 12 niepełnosprawnych (tj. 1,85 % ogółu bezrobotnych respondentów). W tej grupie 7 osób zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 1,62 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin wiejskich) i 5 gminy miejskowiejskie (tj. 2,31 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin miejskowiejskich). Drugą kategorię stanowili pozostający bez pracy 2-6 miesięcy. W badaniu ogólnopolskim 47 respondentów wybrało tę odpowiedź, co stanowiło 7,24 % wszystkich badanych niepełnosprawnych. 29 spośród tych osób zamieszkiwało tereny 28

gmin wiejskich (tj. 6,70 % wszystkich bezrobotnych z takich gmin), 18 osób zamieszkiwało tereny gmin miejsko-wiejskich (tj. 8,33 % wszystkich bezrobotnych z takich gmin). 7-12 miesięcy bez pracy pozostawało 91 osób (14,02 %). Tutaj 54 osoby pochodziły z gmin wiejskich (12,47 % respondentów z gmin wiejskich) i 37 % respondentów z gmin miejsko-wiejskich (17,13 % respondentów z gmin miejskowiejskich). Brak danych zaznaczono w 19 przypadkach (2,93 % badanych przypadków); 12 przypadków z gmin wiejskich (2,77 % wszystkich bezrobotnych z takich gmin) i 7 przypadków z gmin miejsko-wiejskich (3,24 % wszystkich bezrobotnych z gmin mieszanych). Uzyskane wyniki nie napawają optymizmem, wykazały, że 74 % bezrobotnych niepełnosprawnych respondentów (74 %) było bezrobotnych, w chwili badania, dłużej niż rok. Badanie w ramach projektu Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich miało na celu również zdiagnozowanie, jakie czynniki zdaniem bezrobotnych niepełnosprawnych wpłynęły na utratę przez nich pracy. Badani informowali, czy w ciągu ostatnich 5 lat pracowali zawodowo poza rolnictwem. Twierdząco odpowiedziały 324 osoby (49,92 % niepełnosprawnych bezrobotnych). W tej grupie znalazło się 207 niepełnosprawnych z terenów wiejskich (tj. 47,81 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin o charakterze wiejskim) i 117 niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin o charakterze mieszanym, tzn. miejsko-wiejskim (54,17 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin o charakterze mieszanym). Podobna liczba respondentów bezrobotnych 317 osób (48,84 %), w przeciągu ostatnich 5 lat nie pracowało poza rolnictwem; wśród nich 220 pochodziło z terenów wiejskich (stanowili 50,81 % wszystkich badanych bezrobotnych z gmin wiejskich) i 97 z terenów miejsko-wiejskich (stanowili 44,91 % wszystkich badanych bezrobotnych z gmin miejsko-wiejskich). Brak danych zaznaczono w 8 przypadkach (1,23 %), 6 osób z gmin wiejskich nie wybrało odpowiedzi (tj. 1,39 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin o charakterze wiejskim) oraz 2 z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,93 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin o charakterze miejsko-wiejskim). 29

160 140 134 120 100 97 80 60 48 55 40 20 19 12 7 13 0 Wykres 8. Przyczyny utraty pracy bezrobotnych osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne Czynniki, jakie zdaniem respondentów, wpłynęły na utratę przez nich zatrudnienia są różne. Największy odsetek badanych (134 osoby 41,36 %) wskazało na pogarszający się stan zdrowia, dużą grupę (97 osób 29,94 %) stanowiły osoby, które jako przyczynę utraty pracy podały reorganizację/redukcję zatrudniania. Najmniej respondentów wymieniło takie przyczyny, jak problemy ze zdobywaniem nowych kwalifikacji (7 osób 2,16 %), zbyt niskie kwalifikacje (12 osób 3,70 %) i konflikty w miejscu pracy (13 4,01 %). Pogarszający się stan zdrowia, czy nasilenia choroby był główną przyczyna dla 85 osób z terenów wiejskich (tj. 41,06 % wszystkich bezrobotnych z terenów wiejskich) i dla 49 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 41,88 % wszystkich bezrobotnych z terenów miejsko-wiejskich). Reorganizację/redukcję zatrudnienia wskazało 66 respondentów z gmin wiejskich (stanowili 31,88 % wszystkich respondentów z takiego typu gmin) oraz 31 z miejsko-wiejskich (stanowili 26,50 % ogółu badanych z gmin o charakterze mieszanym). wskazało 9 mieszkańców gmin wiejskich i 3 mieszkańców gmin miejskowiejskich (tj. odpowiednio 4,35 % i 2,56 % ogółu niepełnosprawnych bezrobotnych z danego typu gminy). Badane osoby jako mało istotny powód wskazywały także problemy ze zdobywaniem nowych kwalifikacji/umiejętności 3 osoby z terenów wiejskich (tj. 1,45 % wszystkich bezrobotnych niepełnosprawnych z terenów wiejskich) 30

i 4 z terenów miejsko-wiejskich (tj. 3,42 % wszystkich bezrobotnych niepełnosprawnych z terenów miejsko-wiejskich); konflikty w miejscu pracy 10 mieszkańców badanych niepełnosprawnych z gmin wiejskich (tj. 4,83 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin wiejskich) i 3 z terenów miejsko-wiejskich (tj. 2,56 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin miejsko-wiejskich). Stosunkowo liczną grupę stanowili w badaniu również respondenci wskazujący jeszcze inne powody utraty pracy (55 osób, tj. 16,98 %), w tym wyróżniono 34 osoby z terenów wiejskich (tj. 16,43 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin wiejskich) i 21 osób z terenów miejsko-wiejskich (tj. 17,95 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z gmin miejsko-wiejskich). Wskazano w 25 przypadkach problemy z dojazdem do pracy (7,72 % bezrobotnych). W tej grupie respondentów znalazło się 17 mieszkańców gmin wiejskich i 8 gmin miejsko-wiejskich (odpowiednio 8,21 % i 6,84 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych pochodzących z danego typu gminy). Likwidacje firmy jako przyczynę utraty pracy w badaniu wskazało 48 ankietowanych (tj. 14,81 %), z czego 28 ankietowanych zamieszkiwało tereny wiejskie (stanowili 13,53 % wszystkich bezrobotnych niepełnosprawnych z terenów wiejskich) oraz 20 zamieszkiwało tereny miejsko-wiejskie (stanowili 17,09 % wszystkich bezrobotnych z miejsko-wiejskiego typu gmin). Dalej, 19 osób (5,86 %) podało jako przyczynę niesprostanie oczekiwaniom pracodawcy. Problem taki dotyczył 13 respondentów z terenów gmin wiejskich (stanowili oni 6,28 % wszystkich respondentów zatrudnionych z gmin wiejskich) i 6 z gmin miejsko-wiejskich (stanowili oni 5,13 % respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich). W wielu przypadkach badani respondenci, zgodnie z założeniami metodologicznymi, wskazywali na kilka przyczyn utraty pracy. Podkreślić należy, że najczęstszymi powodami utraty pracy przez niepełnosprawnych, zarówno z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich, były: pogarszający się stan zdrowia, czy nasilenie choroby oraz reorganizacja/redukcja zatrudnienia. 31

Tabela 2. Zainteresowanie podjęciem pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 W ROLNICTWIE tak n 104 70 34 % 16,02% 16,17% 15,74% nie n 405 266 139 % 62,40% 61,43% 64,35% nie wiem n 101 68 33 % 15,56% 15,70% 15,28% brak danych n 39 29 10 % 6,01% 6,70% 4,63% POZA ROLNICTWEM tak n 583 387 196 % 89,83% 89,38% 90,74% nie n 30 21 9 % 4,62% 4,85% 4,17% nie wiem n 33 23 10 % 5,08% 5,31% 4,63% brak danych n 3 2 1 % 0,46% 0,46% 0,46% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Spośród 649 bezrobotnych, jedynie 104 (16,02 %) chciałoby podjąć pracę. W grupie zainteresowanych zatrudnieniem znalazło się 70 respondentów z gmin wiejskich (stanowili 16,17 % wszystkich respondentów z gmin wiejskich) oraz 34 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (stanowili 15,74 % wszystkich respondentów z gmin miejsko-wiejskich). Brak zainteresowania podjęciem pracy odnotowano w przypadku 405 bezrobotnych niepełnosprawnych (62,40 % badanych); w tym 266 z gmin wiejskich (tj. 61,43 % bezrobotnych niepełnosprawnych z terenów gmin wiejskich) i 139 z gmin miejsko-wiejskich (tj. 64,35 % bezrobotnych z terenów gmin miejskowiejskich). Odpowiedź nie wiem wskazało 101 (15,56 %) niezdecydowanych. W tej grupie 68 respondentów to ankietowani pochodzący z gmin wiejskich (tj. 15,70 ogółu bezrobotnych z tego typu jst.) i 33 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 15,28 % ogółu bezrobotnych z tego typu jst.). 32

Jasnej deklaracji nie otrzymano od 39 osób (tj. 6,01 %). Przedmiotowy brak danych dotyczył w 29 przypadkach mieszkańców gmin wiejskich (tj. 6,70 % ogółu bezrobotnych z terenów wiejskich) i w 10 przypadkach mieszkańców terenów miejskowiejskich (4,63 % mieszkańców terenów o charakterze mieszanym). Interesujących danych dostarczyły odpowiedzi ankietowanych na pytanie, czy chciałyby podjąć pracę poza rolnictwem. Ochotę zatrudnienia poza rolnictwem zadeklarowało aż 89,83 % respondentów (583 osoby); w tym 387 osób z terenów wiejskich (tj. 89,38 % wszystkich respondentów z tych terenów) i 196 osób z gmin miejsko-wiejskich (tj. 90,74 % ogółu respondentów z tych terenów). Pracą poza rolnictwem nie było zainteresowanych 30 respondentów (4,62 %). Do tej grupy zaliczono 21 osób z gmin wiejskich (tj. 4,85 % wszystkich bezrobotnych z gmin wiejskich) oraz 9 osób z gmin miejsko-wiejskich (tj. 4,17 % wszystkich respondentów z gmin miejsko-wiejskich). W badaniu odnotowano 33 osobową (5,08 %) grupę niezdecydowanych. W tej liczebności znaleźli się w liczbie 23 przedstawiciele z gmin wiejskich (tj. 5,31 % respondentów z tych gmin) oraz 10 przedstawicieli z gmin miejsko-wiejskich (tj. 4,63 % respondentów z gmin miejsko-wiejskich). Na postawione pytanie nie otrzymano odpowiedzi od 3 respondentów tj. 0,46 % badanych ( brak danych ). Nie potrafiło wskazać żadnej odpowiedzi 2 respondentów z terenów wiejskich (stanowili 0,46 % ogółu respondentów z terenów wiejskich) i 1 respondent z terenów miejsko-wiejskich (brak odpowiedzi stanowił także w tej grupie 0,46 %). Z analizy przedstawionych danych wynika, że niepełnosprawni respondenci oczekują raczej propozycji pracy poza rolnictwem (9 na 10 wskazań) niż w rolnictwie. Być może ze względu na swoją dysfunkcję uważają, że nie są w stanie podołać obowiązkom stosunkowo ciężkiej pracy w rolnictwie. Typ gminy, z której pochodzili respondenci (wiejska lub miejsko-wiejska) dobrani do badania, w zasadzie nie miał tu większego znaczenia. Na pytanie dotyczące sposobów szukania pracy, respondenci mieli możliwość kilku wyborów. 33

600 500 400 522 381 300 240 238 200 100 0 przez Powiatowy Urząd Pracy 28 przez biuro bezpośrednio przeglądam pośrednictwa pracy, agencję doradztwa personalnego u pracodawcy ogłoszenie w prasie, Internecie 26 korzystam z pomocy organizacji i stowarzyszeń korzystam z pomocy rodziny, znajomych 38 34 sam dałem ogłoszenie w prasie, Internecie w inny sposób Wykres 9. Sposób szukania pracy przez bezrobotne osoby niepełnosprawne Źródło: opracowanie własne Najwięcej ankietowanych wymieniło: przez Powiatowy Urząd Pracy 522 wskazania (80,43 % bezrobotnych); w tym 342 osoby z terenów wiejskich (tj. 78,98 % respondentów z terenów wiejskich) i 180 osób z terenów gmin o charakterze miejskowiejskim (tj. 83,33 % wszystkich respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich). Poprzez bezpośrednie wizyty jedynie 28 ankietowanych (4,31 %) poszukiwało pracy przez biuro pośrednictwa pracy czy agencję doradztwa personalnego. W tej kategorii 16 respondentów pochodziło z terenów wiejskich (tj. 3,70 % wszystkich respondentów z gmin wiejskich) oraz 12 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 5,56 % wszystkich respondentów z gmin miejsko-wiejskich); U pracodawcy 240 ankietowanych (36,98 %). Z tej formy skorzystało 171 respondentów z gmin wiejskich (tj. 39,49 % wszystkich respondentów z takich gmin) i 69 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (tj. 31,94 % respondentów z takiego typu gmin). Niemalże tyle samo osób 238 (36,67 %) odpowiedziało, że poszukuje pracy poprzez przeglądanie ogłoszeń w prasie i Internecie. Ten sposób wykorzystało 173 bezrobotnych z terenów gmin wiejskich (stanowili 39,95 % ogółu bezrobotnych z terenów gmin wiejskich) i 65 bezrobotnych niepełnosprawnych z terenu gmin miejsko-wiejskich (stanowili 30,09 % respondentów z terenów miejsko-wiejskich). 26 ankietowanych zadeklarowało, że przy poszukiwaniu pracy korzysta z pomocy organizacji i stowarzyszeń (tj. 4,01 % wskazań). Na ten sposób wskazało 19 osób z terenów wiejskich (tj. 4,39 %) i 7 osób z terenów miejsko-wiejskich (3,24 %). Wyniki 34

badań pokazały, że wielu niepełnosprawnych bezrobotnych (381 osób tj. 58,71 %) w poszukiwaniu pracy korzysta również z pomocy rodziny i znajomych; 259 respondentów z terenów gmin wiejskich (tj. 59,82 % wszystkich respondentów z gmin wiejskich) oraz 122 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 56,48 % respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich). Niewielu respondentów stwierdziło, że sami dawali ogłoszenie w prasie lub Internecie (38 odpowiedzi tj. 5,86 % badanych); 23 osoby z terenów wiejskich (tj. 5,31 % wszystkich respondentów z terenów wiejskich) i 15 osób z terenów miejsko-wiejskich (tj. 6,94 % respondentów z terenów miejskowiejskich). Inny, niesprecyzowany sposób znalezienia pracy zadeklarowało 34 ankietowanych (tj. 5,24%). W 22 przypadkach to mieszkający z terenów wiejskich (tj. 5,08 % respondentów z takich gmin ) i w 12 przypadkach mieszkający na terenach miejsko-wiejskich (tj. 5,56 % respondentów z takich gmin).badania pokazały, że niepełnosprawni bezrobotni szukają pracy przede wszystkim: przez Powiatowy Urząd Pracy (80,43 %), korzystając z pomocy rodziny i znajomych (58,71 %) oraz bezpośrednio u pracodawcy i przeglądając ogłoszenia w prasie, Internecie (prawie 37 %). Z tej ostatniej formy zdecydowanie częściej korzystają bezrobotni niepełnosprawni z terenów gmin wiejskich. Oczekiwania bezrobotnych respondentów dotyczące pomocy w znalezieniu pracy ilustruje wykres 10. Z danych wynika, że 493 osoby (tj.75,96 % ankietowanych) oczekują pomocy w znalezieniu pracy. Taką odpowiedź wskazało 327 niepełnosprawnych z terenów gmin wiejskich (tj. 75,52 % wszystkich respondentów takich terenów) i 166 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 76,85 % wszystkich niepełnosprawnych z takich terenów). Pomocy nie oczekuje 140 respondentów (21,57 % badanych) licząc, że poradzą sobie sami; w tym 93 respondentów zamieszkiwało tereny wiejskie (21,48 % wszystkich respondentów zamieszkałych na terenach wiejskich) oraz 47 respondentów zamieszkałych tereny mieszane tj. miejsko-wiejskie (stanowili 21,76 % wszystkich respondentów zamieszkałych tereny miejsko-wiejskie). Na postawione pytanie o pomoc w znalezieniu pracy, 16 ankietowanych (tj. 2,47 %) nie udzieliło odpowiedzi. W tej grupie 13 osób zamieszkiwało gminy wiejskie (tj. 3 % wszystkich respondentów z takich terenów) i 3 osoby zamieszkiwały w gminach miejsko-wiejskich (tj. 1,39 % respondentów z takich gmin). 35

Z badań wynika, że większość niepełnosprawnych respondentów oczekuje pomocy w znalezieniu pracy 429 osób (tj. 87,02 % respondentów oczekujących pomocy). 500 450 429 400 350 300 250 200 150 100 50 209 163 97 111 63 0 porady w przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych porady w przygotowaniu do rozmowy kwalifikacyjnej pomocy w poszukiwaniu ofert pracy rozmowy zachęcającej do podjęcia działania, motywacji pomocy w postaci transportu innej pomocy Wykres 10. Oczekiwania pomocy w związku z poszukiwaniem pracy Źródło: opracowanie własne W tym 281 zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 85,93 % oczekujących pomocy respondentów z terenów gmin wiejskich) oraz 148 osób (tj. 89,16 %) respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich. Znacznie mniej respondentów - 209 osób (tj. 42,39 %) oczekiwało porady w przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych. Zainteresowani taką formą wsparcia byli w 141 przypadkach mieszkańcy gmin wiejskich (tj. 43,12 %) i w 68 przypadkach mieszkańcy gmin miejsko-wiejskich (tj. 40,96 %). Porady w przygotowaniu do rozmowy kwalifikacyjnej oczekiwało 163 ankietowanych (tj. 33,06 %); w tym 110 osób z gmin wiejskich (33,64 %) i 53 osoby z gmin miejskowiejskich (31,93 %). Znacząca grupa respondentów - 111 osób (22,52 %) deklarowała kłopoty w przemieszczaniu się i w związku z tym oczekuje pomocy w transporcie. W grupie tej znalazło się 70 osób z terenów wiejskich (21,41 %) i 41 osób z terenów miejsko-wiejskich (tj. 24,70 %). Poza wskazanymi wyżej formami pomocy respondenci zgłaszali potrzebę motywacji - rozmowy zachęcającej do podjęcia działania (97 osób - 19,68 %). Wśród tych ankietowanych 59 osób zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 18,04 %) i 38 osób z terenów miejsko-wiejskich (tj. 22,89 %). Jeszcze innej pomocy oczekiwało 63 bezrobotnych niepełnosprawnych (12,78 %) - 41 respondentów z gmin wiejskich (12,54 %) i 22 respondentów z gmin miejsko-wiejskich (13,25 %). 36

Analiza wyników badań wykazała, że najbardziej pożądanymi formami pomocy zgłaszanymi przez bezrobotnych respondentów są: wsparcie w poszukiwaniu ofert pracy (87,02 %) oraz porady w przygotowaniu dokumentów aplikacyjnych - CV, listu motywacyjnego, podania (42,39 %). Interesujące dla realizacji szczegółowych celów badań było uzyskanie od bezrobotnych respondentów odpowiedzi, od kogo i w jakim zakresie oczekują pomocy w znalezieniu pracy. Tabela 3. Oczekiwania pomocy bezrobotnych osób niepełnosprawnych od Powiatowego Urzędu Pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska oczekuje pomocy ogółem 493 327 166 OD POWIATOWEGO URZĘDU PRACY liczę całkowicie na pomoc n 187 120 67 % 37,93% 36,70% 40,36% w dużym stopniu n 203 143 60 % 41,18% 43,73% 36,14% w niewielkim stopniu n 53 29 24 % 10,75% 8,87% 14,46% nie liczę na pomoc n 41 30 11 % 8,32% 9,17% 6,63% brak danych n 9 5 4 % 1,83% 1,53% 2,41% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Respondenci oczekiwali pomocy przede wszystkim od Powiatowego Urzędu Pracy - 187 wskazań, tj. 37,93 % oczekujących całkowitej pomocy (120 mieszkańców z gmin wiejskich tj. 36,70 % oraz 67 mieszkańców z terenów gmin miejsko-wiejskich tj. 40,36 %). W mniejszym stopniu takiej pomocy oczekiwało 203 respondentów (41,18 %), w tym 143 potrzebujących pomocy respondentów zamieszkiwało tereny wiejskie (43,73 %) i 60 osób zamieszkiwało tereny miejsko-wiejskie (36,14 %). 53 ankietowanych pomocy PUP w znalezieniu pracy oczekiwało (10,75 %) - 29 osób z terenów gmin wiejskich (8,87 %) i 24 osoby z terenów gmin miejsko-wiejskich (14,46 %). Na pomoc PUP nie liczyło 41 respondentów (8,32 %) - 30 ankietowanych z terenów gmin wiejskich (9,17 %) oraz 11z terenów miejsko-wiejskich (6,63 %). W 9 przypadkach 37

(1,83 %) odnotowano brak danych ; w tym brak 5 wskazań od respondentów z gmin wiejskich (1,53 %) i brak 4 wskazań od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (2,14 %). Duża grupa bezrobotnych respondentów oczekuje pomocy w znalezieniu pracy od rodziny i znajomych (Tabela 4). Tabela 4. Oczekiwania pomocy bezrobotnych osób niepełnosprawnych od rodziny i znajomych Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska oczekuje pomocy ogółem 493 327 166 OD RODZINY, ZNAJOMYCH liczę całkowicie na pomoc n 99 63 36 % 20,08% 19,27% 21,69% w dużym stopniu n 201 150 51 % 40,77% 45,87% 30,72% w niewielkim stopniu n 103 64 39 % 20,89% 19,57% 23,49% nie liczę na pomoc n 66 34 32 % 13,39% 10,40% 19,28% brak danych n 24 16 8 % 4,87% 4,89% 4,82% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa grupa respondentów 201 osób (40,77 %) oczekiwała pomocy dużym stopniu od rodziny i znajomych; 150 potrzebujących pomocy respondentów zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 45,87 %) i 51 osób zamieszkiwało tereny miejskowiejskie (30,72 %). Na całkowitą pomoc liczyło tylko 99 osób (20,08 % pytanych), w tym 63 respondentów zamieszkiwało gminy wiejskie (19,27 %) i 36 respondentów zamieszkiwało gminy miejsko-wiejskie (21,69 %). W niewielkim stopniu pomocy w znalezieniu pracy od najbliższych oczekiwało 103 respondentów (tj. 20,89 % ankietowanych); 64 osoby z terenów gmin wiejskich (19,57 %) i 39 osób z terenów gmin miejsko-wiejskich (23,49 %). Na pomoc znajomych i rodziny nie liczyło 66 respondentów (13,39 %). W tej grupie takie przekonanie wyraziło 34 ankietowanych z terenów gmin wiejskich (10,40 %) oraz 32 z terenów miejsko-wiejskich (19,28 %). W 24 przypadkach (4,87 % odpowiedzi) odnotowano brak danych ; w tym brak 16 38

wskazań od respondentów z gmin wiejskich (4,89 %) i brak 8 wskazań od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (4,82 %). Respondenci oczekiwali też pomocy od Urzędu Gminy. Tabela 5. Oczekiwania pomocy bezrobotnych osób niepełnosprawnych od Urzędu Gminy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska oczekuje pomocy ogółem 493 327 166 OD URZĘDU GMINY liczę całkowicie na pomoc N 40 24 16 % 8,11% 7,34% 9,64% w dużym stopniu N 85 57 28 % 17,24% 17,43% 16,87% w niewielkim stopniu N 143 100 43 % 29,01% 30,58% 25,90% nie liczę na pomoc N 180 119 61 % 36,51% 36,39% 36,75% brak danych N 45 27 18 % 9,13% 8,26% 10,84% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa grupa 180 bezrobotnych (36,51 %) nie liczy na pomoc urzędu gminy (względnie miasta i gminy). Wśród nich jest 119 osób z gmin wiejskich (36,39 %) i 61 osób z gmin miejsko-wiejskich (36,75 %). Na całkowitą pomoc lokalnych władz samorządowych liczyło 40 respondentów (8,11 % pytanych). W grupie tej znalazło się 24 respondentów z terenów gmin wiejskich (tj. 7,34 % ogółu respondentów zrekrutowanych z terenów wiejskich) oraz 16 respondentów pochodzących z terenów miejsko-wiejskich (tj. 9,64 % pytanych respondentów z terenów gmin miejskowiejskich). W dużym stopniu na wójtów w poszukiwaniu pracy liczyło 85 respondentów (17,24 %); w tym 57 respondentów z gmin typowo wiejskich (tj. 17,43 % respondentów zamieszkałych na terenach wiejskich) oraz 28 respondentów z gmin miejsko-wiejskich (tj. 16,87 %). W niewielkim stopniu na pomoc jednostek samorządu terytorialnego liczyło 143 niepełnosprawnych (29,01 %) - 100 z gmin wiejskich (30,58 %) oraz 43 respondentów 39

z terenów miejsko-wiejskich (25,90 %). W 45 ankietach brakowało odpowiedzi (9,13 %). Brak danych dotyczył oczekiwań 27 mieszkańców gmin wiejskich (8,26 %) i 18 mieszkańców gmin miejsko-wiejskich (10,84 %). Badani wskazywali również na swoje oczekiwania dotyczące pomocy w znalezieniu pracy pod adresem sektora pozarządowego (Tabela 6). Tabela 6. Oczekiwania pomocy bezrobotnych osób niepełnosprawnych od sektora pozarządowego Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska oczekuje pomocy ogółem 493 327 166 OD ORGANIZACJI I STOWARZYSZEŃ POZARZĄDOWYCH liczę całkowicie na pomoc n 13 8 5 % 2,64% 2,45% 3,01% w dużym stopniu n 33 20 13 % 6,69% 6,12% 7,83% w niewielkim stopniu n 114 71 43 % 23,12% 21,71% 25,90% nie liczę na pomoc n 274 191 83 % 55,58% 58,41% 50,00% brak danych n 59 37 22 % 11,97% 11,31% 13,25% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa grupa respondentów nie liczyła na pomoc organizacji pozarządowych i stowarzyszeń - 274 osób (55,58 %). W tej grupie takie przekonanie wyraziło 191 ankietowanych z terenów gmin wiejskich (58,41 % respondentów z takich gmin) oraz 83 ankietowanych z terenów miejsko-wiejskich (50 %). Takie oczekiwania (odpowiedź liczę całkowicie ) łącznie zgłosiło 13 respondentów (2,64 % pytanych), w tym 8 respondentów zamieszkiwało gminy wiejskie (2,45 %) i 5 zamieszkiwało gminy miejsko-wiejskie (3,01 %). W dużym stopniu od sektora pozarządowego pomocy oczekiwało 33 respondentów (6,69 %) - 20 potrzebujących pomocy respondentów zamieszkiwało tereny wiejskie (6,12 %) i 13 osób zamieszkiwało tereny miejskowiejskie ( 7,83 %). W niewielkim stopniu pomocy w znalezieniu pracy od trzeciego sektora oczekiwało 114 respondentów (23,12 %); 71 osób z terenów gmin wiejskich (21,71 %) i 43 osoby 40

z terenów gmin miejsko-wiejskich (25,90 %). Ponadto w 59 przypadkach (11,97 % odpowiedzi) odnotowano brak danych ; w tym brak 37 wskazań od respondentów z gmin wiejskich (11,31 %) i brak wskazania od 22 respondentów z terenów miejskowiejskich (13,25 %). Niewielka grupa bezrobotnych respondentów liczy na pomoc parafii i kościoła w znalezieniu pracy (Tabela 7). Tabela 7. Oczekiwania pomocy bezrobotnych osób niepełnosprawnych od parafii i Kościoła Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska oczekuje pomocy ogółem 493 327 166 OD PARAFII, KOŚCIOŁA liczę całkowicie na pomoc n 5 4 1 % 1,01% 1,22% 0,60% w dużym stopniu n 10 6 4 % 2,03% 1,83% 2,41% w niewielkim stopniu n 78 59 19 % 15,82% 18,04% 11,45% nie liczę na pomoc n 337 220 117 % 68,36% 67,28% 70,48% brak danych n 63 38 25 % 12,78% 11,62% 15,06% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Przeważająca grupa ankietowanych nie liczyła na pomoc kościoła - 337 osób (68,36 %); w tym 220 z gmin wiejskich (67,28 %) i 117 z gmin miejsko-wiejskich (70,48 %).Całkowicie na pomoc parafii i kościoła liczy jedynie 5 niepełnosprawnych bezrobotnych (1,01 %); w tym 4 osoby z gmin wiejskich (1,22 %) i 1 osoba z gmin miejsko-wiejskich (0,60 %). W dużym stopniu na parafie i kościoły liczyło 10 respondentów (2,03 % pytanych), w tym 6 pytanych z gmin wiejskich (1,83 %) oraz 4 z gmin miejsko-wiejskich (2,41 %). W niewielkim stopniu na taką pomoc liczyło 78 zapytanych (15,82 %) - 59 zapytanych z gmin wiejskich (18,04 %) oraz 19 zapytanych z terenów miejsko-wiejskich (11,45 %). Brak danych odnotowano w 63 wywiadach (12,78 % pytanych); w tym nie wyraziło zdania 38 osób z gmin wiejskich (11,62 %) oraz 25 osób z terenów miejsko-wiejskich (15,06 %). Rozkład odpowiedzi sugeruje, że 41

na pomoc parafii i kościoła liczą bardziej mieszkańcy gmin wiejskich. Badani oczekiwali też pomocy od innych (Tabela 8). Bezrobotni niepełnosprawni w 261 przypadkach (52,94 %) nie liczyli na pomoc innych. W tej grupie takie przekonanie takie wyraziło 169 ankietowanych z terenów gmin wiejskich (51,68 %) oraz 92 ankietowanych z terenów miejsko-wiejskich (55,42 %). Całkowicie od kogoś innego pomocy oczekiwało 20 osób (4,06 % pytanych); w tym po 10 osób z gmin wiejskich i gmin miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 3,06 % i 6,02 % pytanych z danego typu gminy). Tabela 8. Oczekiwania pomocy bezrobotnych osób niepełnosprawnych od innych Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska oczekuje pomocy ogółem 493 327 166 OD INNYCH liczę całkowicie na pomoc n 20 10 10 % 4,06% 3,06% 6,02% w dużym stopniu n 42 27 15 % 8,52% 8,26% 9,04% w niewielkim stopniu n 101 76 25 % 20,49% 23,24% 15,06% nie liczę na pomoc n 261 169 92 % 52,94% 51,68% 55,42% brak danych n 69 45 24 % 14,00% 13,76% 14,46% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety W dużym stopniu od innych pomocy oczekiwało 42 respondentów (8,52 %), w tym 27 z gmin wiejskich (8,26 %) i 15 z gmin miejsko-wiejskich (9,04 %). W niewielkim stopniu pomocy w znalezieniu pracy od kogoś innego oczekiwało 101 respondentów (20,49 %); 76 osób z terenów gmin wiejskich (23,24 %) i 25 osób z terenów gmin miejsko-wiejskich (15,06 %). Ponadto w 69 przypadkach (14 % odpowiedzi) odnotowano brak danych ; w tym brak 45 wskazań od respondentów z gmin wiejskich (13,76 %) i brak 24 wskazań od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (14,46 %). Okazuje się, że bezrobotni niepełnosprawni najczęściej liczą na pomoc Powiatowego Urzędu Pracy, rodziny i znajomych. Zaskakujące jest tutaj, że większość respondentów 42

odpowiedziała, iż nie liczy na pomoc organizacji i stowarzyszeń pozarządowych (np. Caritas) oraz parafii i kościoła. 2.1.7. Podjęcie zatrudnienia na lokalnym rynku pracy Respondenci mieli także możliwość dokonania oceny lokalnego rynku pracy biorąc pod uwagę szanse na znalezienie pracy przez osoby niepełnosprawne, liczbę i atrakcyjność ofert pracy. Do oceny lokalnego rynku pracy ankietowani wykorzystali 6 stopniową skalę (bardzo dobrze, dobrze, ani dobrze ani źle, źle, bardzo źle, nie wiem. Największa grupa respondentów 1666 osób (33,32 %) źle oceniło rynek pracy. W tym 1161 z terenów wiejskich i 505 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 34,23 % i 31,41 % ogółu zapytanych respondentów z poszczególnych typów gmin). Duży odsetek badanych 1283 osoby (25,66 %) udzielił odpowiedzi ani dobrze, ani źle ; w tym 909 z gmin o specyfice wiejskiej (26,80 %) i 374 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (23,26 %). Z kolei szanse na znalezienie pracy na lokalnym rynku oceniło bardzo źle 955 respondentów (19,10 %), z tego 647 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 308 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (odpowiednio 19,07 % i 19,15 %). Bardzo dobrze pod tym względem oceniło lokalny rynek w czasie badania 18 respondentów (0,36 %); w tym 14 zamieszkałych na terenach wiejskich (0,41 %) oraz 4 na terenach miejsko-wiejskich (0,25 %). Dobrze odpowiedziało 200 badanych (4 %) - 145 respondentów z terenów wiejskich i 55 respondentów z terenów miejskowiejskich (odpowiednio 4,27 % i 3,42 %). Nie wiem oceniając lokalny rynek pod względem możliwości znalezienia przez niepełnosprawnych zatrudnienia odpowiedziało 870 ankietowanych (17,40 %), z których 515 osób to respondenci z terenów gmin wiejskich (15,18 %) i 355 z terenów gmin miejsko-wiejskich (22,08 %). W 8 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,16 %); w 1 przypadku od respondenta z terenów wiejskich (0,03 %) i w 7 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,44 %). Kolejne pytanie badawcze dotyczyło liczby ofert pracy skierowanych do osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku. Największa grupa ankietowanych źle lub bardzo źle oceniła lokalny rynek. Źle odpowiedziało 1658 pytanych (33,16 %); w tym 1174 z terenów wiejskich i 484 z terenów miejsko-wiejskich (odpowiednio 34,61 43

% i 30,10 %). Z kolei oferty pracy i ich ilość na lokalnym rynku oceniło bardzo źle 970 respondentów (19,40 %), z tego 656 (19,34 %) zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 314 (19,53 %) zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich. Bardzo dobrze pod tym względem oceniło tylko16 respondentów (0,32 %); w tym 11 zamieszkałych na terenach wiejskich (0,32 %) oraz 5 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (0,31 %). Dobrze, jeśli idzie o liczę propozycji pracy, odpowiedziało 165 badanych (3,30 %), w tym 123 respondentów z terenów wiejskich i 42 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (odpowiednio 3,63 % i 2,61 %). Duża grupa badanych lokalnego rynku pod względem liczby ofert pracy nie oceniła ani dobrze, ani źle - 1265 zapytanych (25,30 %); w tym 885 osób z gmin o specyfice wiejskiej (26,09 %) i 380 osób z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (23,63 %). Nie wiem oceniając lokalny rynek pod względem liczby oferowanych etatów dla niepełnosprawnych odpowiedziało 916 ankietowanych (18,32 %), z których 541 osób to respondenci z terenów gmin wiejskich (15,95 %) i 375 z terenów gmin miejskowiejskich (23,32 %). W 10 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,2 %); w 2 przypadkach od badanych z terenów wiejskich (0,06 %) i w 8 przypadkach od osób z terenów miejsko-wiejskich (0,5 %). Ankietowani oceniali również atrakcyjność ofert pracy dla osób niepełnosprawnych. Największa grupa badanych źle oceniła atrakcyjność propozycji pracy - 1668 pytanych (33,36 %); w tym 1163 z terenów wiejskich i 505 z terenów miejskowiejskich (odpowiednio 34,29 % i 31,41 %). Do tego 1336 osób (26,72 %) nie potrafiła wskazując ani dobrze, ani źle ocenić atrakcyjności ofert na lokalnym rynku; w tym 944 osób z gmin o specyfice wiejskiej (27,83 %) i 392 osoby z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (24,38 %). Z kolei za bardzo atrakcyjne (alternatywa bardzo dobrze ) oferty pracy skierowane do osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku uznało oceniło 19 osób (0,38 %); w tym 15 zamieszkałych na terenach wiejskich (0,44 %) oraz 4 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (0,25 %). Atrakcyjność ofert podsumowało dobrze 264 badanych (5,28 %), w tym 191 respondentów z terenów wiejskich i 73 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (odpowiednio 5,63 % i 4,54 %). Z kolei atrakcyjność oferty pracy na lokalnym rynku oceniło bardzo źle 874 respondentów (17,48 %), z tego 588 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 286 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (odpowiednio 17,33 % wszystkich oraz 17,79 %). Nie wiem oceniając oferty pod względem atrakcyjności dla niepełnosprawnych odpowiedziało 832 ankietowanych (16,64 %) - 490 osób to 44

respondenci z terenów gmin wiejskich (14,45 %) i 342 osoby z terenów gmin miejsko-wiejskich (21,27 %). Nie udało się uzyskać informacji w tym zakresie od 7 osób (0,14 %); w 1 wywiadzie od badanego z terenów wiejskich (0,03 %) i w 6 wywiadach od badanych z terenów miejsko-wiejskich (0,37 %). Szczegółowe zestawienia ilościowe w formie tabel prezentowane są w aneksie (tabela 24). Badania nasze i innych autorów wykazały, że sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy jest trudna. Ankietowani wskazywali przede wszystkim na: mniejsze szanse na znalezienie pracy, za małą liczbę i atrakcyjność ofert pracy. Najgorzej wygląda sprawa liczby ofert pracy kierowanych do osób niepełnosprawnych, tutaj jej potrzebujący mają największe oczekiwania. W. Otrębski i B. Rożnowski stwierdzają, że pozycja osób z niepełnosprawnością na rynku pracy jest wyraźnie słabsza od sytuacji osób sprawnych. Wynika to głównie z mniejszej liczby oferowanych im miejsc pracy, a także negatywnego wpływu barier mentalnych. Pomimo, że osoby z niepełnosprawnością stanowią około 17% populacji, to odsetek ofert pracy dla nich jest znacznie niższy 10. Potwierdzają to również wyniki naszych badań dotyczących lokalnego rynku pracy. Bezrobotni niepełnosprawni mają też określone preferencje dotyczące miejsca podjęcia ewentualnej pracy. 400 350 300 250 200 150 100 50 0 124 343 144 16 12 4 6 Wykres 11. Preferencje miejsca zatrudnienia Źródło: opracowanie własne 10 W. Otrębski, B. Rożnowski, Sytuacja psychologiczna osób z niepełnosprawnością na rynku pracy - Badania percepcji pracodawców, pracowników i poszukujących pracy, Lublin 2008, s. 25 45

Najwięcej badanych było zainteresowanych podjęciem pracy w dowolnym miejscu na terenie gminy 343 osoby (tj. 52,85 % bezrobotnych respondentów). W grupie tej znalazło się 226 osób (tj. 52,19 %) pytanych bezrobotnych z gmin wiejskich oraz bezrobotni pochodzący z terenów gmin miejsko-wiejskich 117 (tj. 54,17 % ogółu pytanych bezrobotnych z gmin miejsko-wiejskich). Zdecydowanie mniej osób (144, tj. 22,19 %) podjęłoby pracę w dowolnym miejscu na terenie powiatu; w tym 109 osób z terenów wiejskich (tj. 25,17 % wszystkich respondentów z takich gmin) oraz 35 osób z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 16,20 % respondentów z gmin miejskowiejskich). Jeszcze mniej respondentów (124 osoby 19,11 %) chciałaby podjąć pracę tylko w swojej miejscowości/wsi. Tak odpowiedziało 76 osób z gmin wiejskich (tj. 17,55 % takich respondentów) i 48 osób z gmin miejsko-wiejskich (tj. 22,22 % respondentów z takich gmin). W dowolnym miejscu na terenie województwa podjęłoby pracę 16 ankietowanych (2,47 %), na terenie całej Polski 12 respondentów (1,85 %), a za granicą 4 osoby (0,62 %). Gotowość taką zgłosiła 1 osoba z terenów wiejskich oraz 3 osoby z terenów miejsko-wiejskich. W zadanym pytaniu w 6 przypadkach (0,92 % pytanych) nie otrzymano żadnej odpowiedzi od 5 osób z terenów wiejskich oraz od 1 osoby z terenów gmin miejsko-wiejskich. Analiza wyników badań wskazuje, że respondenci za najbardziej atrakcyjne miejsce pracy uznali teren gminy, w następnej kolejności teren powiatu i własną miejscowość/wieś. Motywy pojęcia pracy określali respondenci według 5 stopniowej skali: zdecydowanie tak, raczej tak, ani tak ani nie, raczej nie, zdecydowanie nie (Tabele 9-16). 46

Tabela 9. Chęć zarabiania na życie jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 CHCĘ ZARABIAĆ NA ŻYCIE zdecydowanie tak n 523 343 180 % 80,59% 79,21% 83,33% raczej tak n 100 71 29 % 15,41% 16,40% 13,43% ani tak, ani nie n 11 8 3 % 1,69% 1,85% 1,39% raczej nie n 3 2 1 % 0,46% 0,46% 0,46% zdecydowanie nie n 1 0 1 % 0,15% 0,00% 0,46% brak danych n 11 9 2 % 1,69% 2,08% 0,93% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Zdecydowanie najważniejszy powód był to dla 523 respondentów (80,59 % zapytanych); w tym 343 respondentów z terenów gmin wiejskich (tj. 79,21 % wszystkich respondentów z terenu gmin wiejskich) oraz 180 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 83,33 % wszystkich respondentów z terenu gmin miejskowiejskich). Raczej tak jako ważny powód odpowiedziało 100 respondentów, tj. 15,41 % zapytanych. W grupie tej odpowiedź wskazało 71 respondentów z terenu gmin wiejskich (16,40 % ogółu respondentów z gmin wiejskich) oraz 29 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 13,43 % ogółu respondentów z gmin miejskowiejskich). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (alternatywa ani tak, ani nie) chęć zarabiania na życie uznało 11 zapytanych (1,69 %); w tym 8 z gmin o specyfice wiejskiej (tj. 1,85 % zapytanych respondentów z takich gmin) i 3 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (tj. 1,39 % zapytanych respondentów z takich gmin). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) potrzebę zarobkowania wskazało 3 bezrobotnych (0,46 %); w tym 2 z terenów wiejskich i 1 z terenów miejsko-wiejskich (tj. po 0,46 % respondentów z poszczególnych typów gmin). Zdecydowanie za nieważne zarobkowanie na życie uznał tylko 1 respondent (0,15 %). Zamieszkiwał on w czasie 47

badania na terenach miejsko-wiejskich stanowiąc 0,46 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z tego terenu poszukujących pracy. W 11 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (1,69 %); w 9 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (2,08 %) i w 2 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,93 %). Powodem podjęcia aktywności przez niepełnosprawnych była także chęć przebywania wśród ludzi. Tabela 10. Chęć bycia wśród ludzi jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 CHCĘ BYĆ WŚRÓD LUDZI zdecydowanie tak n 295 185 110 % 45,45% 42,73% 50,93% raczej tak n 238 174 64 % 36,67% 40,18% 29,63% ani tak, ani nie n 84 54 30 % 12,94% 12,47% 13,89% raczej nie n 17 11 6 % 2,62% 2,54% 2,78% zdecydowanie nie n 2 0 2 % 0,31% 0,00% 0,93% brak danych n 13 9 4 % 2,00% 2,08% 1,85% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Najwięcej spośród ankietowanych - 295 zapytanych osób (tj. 45,45 %) uznało potrzebę przebywania z innymi za najważniejszy powód, dla którego chcą podjąć pracę (odpowiedź zdecydowanie tak ); w tym taką potrzebę zauważyło 185 respondentów z gmin wiejskich (42,73 %) oraz 110 respondentów z gmin mieszanych, tj. miejskowiejskich (50,93 %). Ponadto raczej tak dla potrzeby przebywania z innymi wskazało 238 respondentów, tj. 36,67 % zapytanych. W grupie tej odpowiedź wskazało 174 respondentów z terenu gmin wiejskich (40,18 %) oraz 64 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (29,63 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny ( ani tak, ani nie ) bycie z innymi uznało 84 zapytanych (12,94 %); w tym 54 z gmin o specyfice wiejskiej (12,47 %) i 30 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (13,89 48

%). Jako powód raczej nieważny (alternatywa raczej nie ) potrzebę integracji społecznej wskazało 17 bezrobotnych (2,62 %); w tym 11 z terenów wiejskich i 6 z terenów miejsko-wiejskich (odpowiednio 2,54 % i 2,78%). Zdecydowanie za nieważne przebywanie z innymi uznało tylko 2 respondentów (0,31 %). Zamieszkiwali oni w czasie badania na terenach miejsko-wiejskich stanowiąc 0,93% wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z tego terenu poszukujących pracy. W 13 przypadkach badacze nie otrzymali żadnego wskazania (2 %) - w 9 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (2,08 %) i w 4 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (1,85 %). Innym motywem podejmowania pracy była chęć usamodzielnienia się. Tabela 11. Chęć usamodzielnienia się jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 CHCĘ SIĘ USAMODZIELNIĆ zdecydowanie tak n 250 156 94 % 38,52% 36,03% 43,52% raczej tak n 133 98 35 % 20,49% 22,63% 16,20% ani tak, ani nie n 163 106 57 % 25,12% 24,48% 26,39% raczej nie n 78 56 22 % 12,02% 12,93% 10,19% zdecydowanie nie n 12 7 5 % 1,85% 1,62% 2,31% brak danych n 13 10 3 % 2,00% 2,31% 1,39% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Odpowiedzi zdecydowanie tak udzieliło 250 badanych (38,52 %). Pośród mieszkańców terenów wiejskich alternatywę taką wybrało156 bezrobotnych z terenów gmin wiejskich (36,03 % ogółu bezrobotnych z takich terenów) i 94 bezrobotnych z terenów gmin miejsko-wiejskich (43,52 % ogółu bezrobotnych z takich terenów). Raczej tak uznało 133 pytanych (20,49 % odpowiedzi); w tym 98 osób z gmin wiejskich (tj. 22,63 % wszystkich pytanych z takich terenów) oraz 35 osób z gmin 49

miejsko-wiejskich (tj. 16,20 % wszystkich pytanych z takich terenów). Brak zdania w tej kwestii miało 163 ankietowanych (25,12 %); 106 ankietowanych pochodziło z terenów wiejskich (stanowili 24,48 % wszystkich ankietowanych z takich gmin) i 57 ankietowanych pochodziło z terenów miejsko-wiejskich (stanowili 26,39 % wszystkich ankietowanych z takich gmin). Raczej nie z potrzeby usamodzielnienia się pracy poszukiwało 78 niepełnosprawnych (12,02 %); w tym 56 pochodziło z terenów wiejskich (12,93 %) oraz 22 pochodziło z terenów miejsko-wiejskich (10,19 %). Potrzeba usamodzielnienia się zdecydowanie nie była motywem podjęcia zatrudniania dla 12 pytanych (1,85 %) - 7 osób zamieszkiwało tereny wiejskie (1,62 %) i 5 osób zamieszkiwało tereny miejsko-wiejskie (2,31 %). Badacze nie uzyskali odpowiedzi ( brak danych ) od 13 respondentów (2 %); w tym od 10 respondentów z gmin wiejskich ( 2,31 %) i 3 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (1,39 %). Tabela 12. Chęć bycia potrzebnym jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 CHCĘ POCZUĆ SIĘ POTRZEBNYM zdecydowanie tak n 235 143 92 % 36,21% 33,03% 42,59% raczej tak n 219 154 65 % 33,74% 35,57% 30,09% ani tak, ani nie n 143 102 41 % 22,03% 23,56% 18,98% raczej nie n 32 21 11 % 4,93% 4,85% 5,09% zdecydowanie nie n 6 2 4 % 0,92% 0,46% 1,85% brak danych n 14 11 3 % 2,16% 2,54% 1,39% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Chęć poczucia się potrzebnym, jako najważniejszy powód (odpowiedź zdecydowanie tak ) podjęcia pracy uznało 235 ankietowanych (36,21 %), z których 143 pochodziło z gmin wiejskich (stanowili 33,03 % wszystkich respondentów z terenów gmin wiejskich) i 92 z gmin miejsko-wiejskich (stanowili 42,59 % respondentów z tereny gmin miejsko-wiejskich). Raczej tak dla poczucia się przydatnym wskazało 219 50

respondentów, tj. 33,74 % zapytanych. Odpowiedzi takiej udzieliło 154 respondentów z terenu gmin wiejskich (35,57 % ogółu respondentów z gmin wiejskich) oraz 65 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 30,09 % ogółu respondentów z gmin miejsko-wiejskich). Dla 143 ankietowanych (22,03 %) chęć poczucia się potrzebnym, jako motyw podjęcia pracy, był obojętny odpowiedź ani tak, ani nie ; w tym 102 z gmin o specyfice wiejskiej (tj. 23,56 % zapytanych respondentów z takich gmin) i 41 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (tj. 18,98 % zapytanych respondentów z takich gmin). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 32 niepełnosprawnych bezrobotnych (4,93 %); w tym 21 z terenów wiejskich i 11 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 4,85 % i 5,09 % ogółu respondentów z poszczególnych typów gmin). Bycie potrzebnym, jako motyw podjęcia pracy, za nieważny ( zdecydowanie nie ) uznało tylko 6 respondentów (0,92 %). 2 osoby zamieszkiwały na terenach wiejskich (tj. 0,46 % ogółu respondentów z takiego typu gmin) i 4 osoby zamieszkiwały w czasie badania na terenach miejsko-wiejskich (stanowiąc 1,85 % wszystkich niepełnosprawnych bezrobotnych z tego terenu poszukujących pracy). W 14 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (2,16 %); w 11 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 2,54 % ogółu respondentów z terenów wiejskich) i w 3 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 1,39 % wszystkich respondentów z terenów miejsko-wiejskich). Dla 218 ankietowanych niepełnosprawnych (33,59 %) ważnym motywem ( zdecydowanie tak ) podjęcia pracy była chęć własnego rozwoju. Z grupy tej 139 badanych zamieszkiwało tereny wiejskie (tj. 32,10 %) i 79 osób tereny miejsko-wiejskie (tj. 36,57 %). Odpowiedź raczej tak dla własnego rozwoju zadeklarowało 183 respondentów, tj. 28,20 % zapytanych. W grupie tej odpowiedź wskazało 123 respondentów z terenu gmin wiejskich (28,41 %) oraz 60 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (27,78 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny ( ani tak, ani nie ) konieczność rozwoju uznało 187 zapytanych (28,81 %) -133 z gmin o specyfice wiejskiej (30,72 %) i 54 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (25 %). 51

Tabela 13. Chęć własnego rozwoju jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 CHCĘ SIĘ ROZWIJAĆ zdecydowanie tak n 218 139 79 % 33,59% 32,10% 36,57% raczej tak n 183 123 60 % 28,20% 28,41% 27,78% ani tak, ani nie n 187 133 54 % 28,81% 30,72% 25,00% raczej nie n 41 27 14 % 6,32% 6,24% 6,48% zdecydowanie nie n 5 2 3 % 0,77% 0,46% 1,39% brak danych n 15 9 6 % 2,31% 2,08% 2,78% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) potrzebę rozwoju wskazało 41 bezrobotnych (6,32 %); w tym 27 z terenów wiejskich i 14 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 6,24 % i 6,48 %). Zdecydowanie za nieważne własne rozwijanie się uznało 5 respondentów (0,77 %). Tutaj, 2 osoby pochodziły z gmin wiejskich (0,46 %) oraz 3 z gmin miejsko-wiejskich (1,39 %). W 15 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (2,31 %); w 9 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (2,08 %) i w 6 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (2,78 %). Dla 186 respondentów (28,66 %) chęć spełnienia swoich marzeń była zdecydowanie bardzo ważnym powodem podjęcia pracy. Taki motyw zadeklarowało 111 respondentów z terenów gmin wiejskich (stanowili 25,64 % wszystkich respondentów z terenów wiejskich) oraz 75 respondentów (stanowili 34,72 % wszystkich respondentów z terenów miejsko-wiejskich). Własne marzenia, za raczej ważny powód do podjęcia zarobkowania uznało 157 niepełnosprawnych (24,19 %); w tym 109 osób zamieszkujących tereny wiejskie (tj. 25,17 %) oraz 48 osób z terenów miejskowiejskich (22,22 %). 52

Za powód ani ważny, ani nieważny uznało 215 zapytanych (33,13 %), w tym 151 z gmin wiejskich (34,87 % ogółu pytanych z gmin wiejskich) i 64 z gmin miejskowiejskich (29,63 % ogółu pytanych z terenów miejsko-wiejskich). Za powód mało znaczący ( raczej nie ) marzenia uznało 68 respondentów, w tym 48 z gmin wiejskich (tj. 11,09 %) i 20 z gmin miejsko-wiejskich (tj. 9,26 %). Tabela 14. Marzenia jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 CHCĘ SPEŁNIĆ SWOJE MARZENIA zdecydowanie tak n 186 111 75 % 28,66% 25,64% 34,72% raczej tak n 157 109 48 % 24,19% 25,17% 22,22% ani tak, ani nie n 215 151 64 % 33,13% 34,87% 29,63% raczej nie n 68 48 20 % 10,48% 11,09% 9,26% zdecydowanie nie n 10 5 5 % 1,54% 1,15% 2,31% brak danych n 13 9 4 % 2,00% 2,08% 1,85% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Zdecydowanie za nieważny uznało 10 ankietowanych (1,54 %); po 5-ciu z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 1,15 % i 2,31 % respondentów pytanych z danego typu gminy). W 13 przypadkach (2 %) nie otrzymano żadnej odpowiedzi ( brak danych ); w tym nie określiło swojego stosunku 9 mieszkańców gmin wiejskich (2,08 %) i 4 respondentów z gmin miejsko-wiejskich (1,85 %). Namowę ze strony rodziny za zdecydowanie ważny powód uznało 134 respondentów (20,65 %), w tym 81 z terenów gmin wiejskich (tj. 18,71 % pytanych z tego typu gmin) i 53 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 24,54 % pytanych z tego typu gmin). Za raczej ważny ( raczej tak ) powód do podjęcia pracy 145 respondentów (22,34 %) wskazało namowę rodziny. W grupie tej znalazło się 99 respondentów z terenu gmin wiejskich (22,86 % ogółu respondentów z gmin wiejskich) oraz 46 respondentów 53

z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 21,30 % ogółu respondentów z gmin miejskowiejskich). Tabela 15. Namowa rodziny jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 RODZINA NAMAWIA MNIE DO PODJĘCIA PRACY zdecydowanie tak n 134 81 53 % 20,65% 18,71% 24,54% raczej tak n 145 99 46 % 22,34% 22,86% 21,30% ani tak, ani nie n 174 130 44 % 26,81% 30,02% 20,37% raczej nie n 135 87 48 % 20,80% 20,09% 22,22% zdecydowanie nie n 47 26 21 % 7,24% 6,00% 9,72% brak danych n 14 10 4 % 2,16% 2,31% 1,85% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Odpowiedź ani tak, ani nie udzieliło 174 zapytanych (26,81 %); w tym 130 z gmin o specyfice wiejskiej (30,02 %) i 44 respondentów z gmin o charakterze miejskowiejskim (20,37 %). Uznali oni wpływ rodziny jako obojętny. Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) namowę rodziny wskazało 135 osób (20,80 %); w tym 87 z terenów wiejskich i 48 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 20,09 % i 22,22 %). Zdecydowanie za nieważne namowy ze strony rodziny, jako motyw podjęcia pracy, uznało 47 respondentów (7,24 %) - 26 osób pochodziło z gmin wiejskich (6 %) oraz 21 z gmin miejsko-wiejskich (9,72 %). W 14 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (2,16 %); w 10 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (2,31 %) i w 4 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (1,85 %). Namowy ze strony znajomych również były wskazywane jako powód podjęcia zatrudnienia. Za zdecydowanie ważny powód podjęcia pracy namowę ze strony znajomych uważa 105 respondentów (16,18 %), w tym 65 z terenów gmin wiejskich (tj. 15,01 % pytanych 54

z tego typu gmin) i 40 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 18,52 % pytanych z tego typu gmin). Za raczej ważny ( raczej tak ) 114 respondentów, tj. 17,57 % zapytanych. 71 respondentów pochodziło z terenu gmin wiejskich (16,40 %) oraz 43 z terenu gmin miejsko-wiejskich (19,91 %). Tabela 16. Namowa znajomych jako powód podjęcia pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM BEZROBOTNYCH 649 433 216 ZNAJOMI NAMAWIAJĄ MNIE DO PODJĘCIA PRACY zdecydowanie tak n 105 65 40 % 16,18% 15,01% 18,52% raczej tak n 114 71 43 % 17,57% 16,40% 19,91% ani tak, ani nie n 201 144 57 % 30,97% 33,26% 26,39% raczej nie n 152 101 51 % 23,42% 23,33% 23,61% zdecydowanie nie n 62 41 21 % 9,55% 9,47% 9,72% brak danych n 15 11 4 % 2,31% 2,54% 1,85% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Duża grupa badanych 201 osób (30,97 %) wpływ znajomych uznała jako obojętny ( ani tak, ani nie ). Wśród nich 144 z gmin o specyfice wiejskiej (33,26 %) i 57 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (26,39 %). Jako raczej nieważny powód podjęcia pracy ( raczej nie ) namowę znajomych uznało 152 bezrobotnych (23,42 %); w tym 101 z terenów wiejskich i 51 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 23,33 % i 23,61 % ogółu respondentów z poszczególnych typów gmin). Zdecydowanie za nieważne takie namowy uważa 62 respondentów (9,55 %); 41 osób z gmin wiejskich (9,47 %) oraz 21 z gmin miejsko-wiejskich (9,72 %). W 15 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (2,31 %); w 11 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (2,54 %) i w 4 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (1,85 %). 55

Z badań wynika, że najważniejszymi motywami do podjęcia pracy, w przypadku osób niepełnosprawnych zamieszkujących tereny wiejskie i miejsko-wiejskie są w kolejności: chęć zarabiania na życie, chęć bycia wśród ludzi, chęć poczucia się potrzebnym oraz chęć usamodzielnienia się. Badania pokazały także, że bardziej umotywowani do podjęcia pracy są respondenci zamieszkujący tereny gmin miejskowiejskich. Z badań wynika, że w najmniejszym stopniu motywują niepełnosprawnych do podjęcia pracy namowy znajomych i argumenty rodziny. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że 2992 osoby niepełnosprawne są bierne zawodowo (2006 osób zamieszkuje na terenach gmin wiejskich i 986 na terenach gmin miejsko-wiejskich). W ostatnich 5 latach pracę podejmowało 413 niepełnosprawnych, którzy w czasie badania byli bezrobotni. Wśród nich 290 zamieszkuje gminy wiejskie (14,46 %) oraz 123 gminy miejsko-wiejskie (12,47 %). Zdecydowana większość ankietowanych (2567 osób, tj. 85,80 %) nie pracowała poza rolnictwem w przeciągu 5 lat poprzedzających badanie. W grupie tej 1708 to mieszkańcy terenów wiejskich (tj. 85,14 %) i 859 mieszkańcy terenów miejsko-wiejskich (tj. 87,12 %). Poza tym w 12 przypadkach tj. 0,4 % wywiadów nie otrzymano wskazania ( brak danych ). Ni uzyskano odpowiedzi od 8 respondentów z gmin wiejskich i 4 z gmin miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 0,40 % i 0,41 %). Z badań wynika, że ponad 85 % respondentów uznanych za biernych zawodowo nie pracowało i nie poszukiwało pracy poza rolnictwem w ostatnich 5 latach. Jest wiele powodów bierności osób niepełnosprawnych w poszukiwaniu pracy (Wykres 12). 56

2500 2306 2000 1500 1000 500 0 470 259 106 279 167 528 213 470 169 171 77 102 297 241 Wykres 12. Dlaczego osoby niepełnosprawne nie poszukują pracy? Źródło: opracowanie własne Najwięcej ankietowanych 2306 osób (tj. 77,07 %) z terenu całego kraju wskazało, że rodzaj posiadanej niepełnosprawności uniemożliwia im podjęcie pracy. W grupie tej 1554 osoby to mieszkańcy gmin wiejskich (77,47 %) i 752 mieszkańcy gmin miejskowiejskich (tj. 76,27 %). Duża grupa respondentów (528 odpowiedzi tj. 17,65 %) w obawie utraty świadczeń rentowych lub emerytalnych nie poszukuje pracy. Obawy takie miało 364 mieszkańców gmin wiejskich (tj. 18,15 %) i 164 mieszkańców z gmin miejsko-wiejskich (tj. 16,63 %). Duża też ilość respondentów (470-15,71 %) nie jest zainteresowana podjęciem jakiejkolwiek pracy. Takiej odpowiedzi udzieliło 312 respondentów z gmin wiejskich (tj. 15,55 %) oraz 158 respondentów z gmin miejskowiejskich (tj. 16,02 %). Zbyt niski poziom, jako powód braku zainteresowania poszukiwaniem pracy wymieniło 259 respondentów (8,66 %). Wśród nich 185 z terenów gmin wiejskich (tj. 9,22 %) i 75 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 7,51 %). Część biernych zawodowo niepełnosprawnych respondentów nie poszukuje pracy, ponieważ uczy się lub studiuje (106 osób, tj. 3,54 badanych). W grupie tej 80 osób zamieszkuje na terenach wiejskich (tj. 3,99 %) i 26 osób na terenach miejsko-wiejskich (tj. 2,64 %). Liczną grupę 279 osób (9,32 %) stanowili ci respondenci, którzy uznali, że posiadają niewystarczające kwalifikacje zawodowe; 191 zamieszkiwało tereny wiejskie 57

(tj. 9,52 %) oraz 88 osób z terenów miejsko-wiejskich (tj. 8,92 %). 167 badanych (5,58 %) wskazało że brak doświadczenia zawodowego uniemożliwia im znalezienie pracy; w tym 111 osób z terenów wiejskich (5,53 %) i 56 osób z terenów miejsko-wiejskich (5,68 %). W obawie utraty świadczeń socjalnych 213 ankietowanych (7,12 %) nie poszukuje pracy. Taką przyczynę zadeklarowało 137 respondentów z gmin wiejskich (tj. 6,83 %) i 76 respondentów z gmin miejsko-wiejskich (tj. 7,71 %). 470 respondentów (15,71 %) oświadczyło, że nie poszukuje pracy bo na lokalnym rynku pracy nie ma ofert pracy dla osób niepełnosprawnych. W tej grupie 312 respondentów zamieszkuje tereny gmin wiejskich (15,55 %) i 158 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (16,02 %). Poza tym 169 ankietowanych (5,65 %) nie wie jak poszukiwać pracy; w tym takiej umiejętności nie posiada 121 biernych zawodowo respondentów z gmin wiejskich (tj. 6,03) i 48 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (4,87 %). Poszukiwanie pracy hamuje także brak umiejętności pisania dokumentów aplikacyjnych (CV, list motywacyjny) w 171 przypadkach (5,72 % wskazań). Nie radzi sobie z tym 123 respondentów z gmin wiejskich (tj. 6,13 %) oraz 48 z terenów gmin miejsko-wiejskich (4,87 %). Zdarzały się opinie (77 osób, tj. 2,57 % odpowiadających), że rodzina i znajomi nie wspierali osoby niepełnosprawnej w dążeniu do poszukiwania i podjęcia pracy. Takie doświadczenia posiada 49 badanych z terenów wiejskich (tj. 2,44 %) i 28 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 2,84 %). Niepełnosprawni bierni zawodowo także w 102 wskazaniach (3,41 %) wyrazili opinię, że obawiają się kontaktów z pełnosprawnymi współpracownikami; w tym 67 mieszkańców gmin wiejskich ma takie obawy oraz 35 mieszkańców z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 3,34 % i 3,55 %). 297 ankietowanych (9,93 %) uważa, że pracodawcy nie chcą zatrudniać osób niepełnosprawnych; 205 osób z gmin wiejskich (tj. 10,22 %) i 92 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 9,33 ). Powodem, dla których niepełnosprawni nie poszukują i nie podejmują pracy są też problemy z fizycznym dostaniem się do niej. 241 ankietowanych (8,05 %) uważało, że nawet gdyby znaleźli pracę, to mieliby problemy z dojazdem. Taką opinię podzielało w czasie zbierania danych 177 respondentów z gmin wiejskich (tj. 8,82 %) oraz 64 respondentów z gmin miejskowiejskich (tj. 6,49 %). Dane w formie tabel zamieszczone są w aneksie (tabela 16). 58

Badania wykazały, że względy zdrowotne, rodzaj niepełnosprawności stanowiły główną przyczynę braku zainteresowania respondentów poszukiwaniem pracy. Ważnym powodem bierności zawodowej jest również obawa przed utratą świadczeń rentowych lub emerytalnych. Warto zaznaczyć, że ponad 15 % ankietowanych w ogóle nie jest zainteresowanych podjęciem jakiejkolwiek pracy, tyle samo jako przyczynę bierności zawodowej podaje brak ofert dla osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy. Respondenci niepełnosprawni bierni zawodowo zostali zapytani, czy gdyby uzyskali pomoc i wsparcie, to czy byliby zainteresowani podjęciem pracy. Ankietowani mieli możliwość udzielenia odpowiedzi w związku z propozycją pracy w rolnictwie i poza rolnictwem. 50 180 574 2188 tak nie nie wiem brak danych Wykres 13. Zainteresowanie pracą w rolnictwie Źródło: opracowanie własne W rolnictwie chciałoby pracować 180 respondentów (tj. 6,02 %); w tym 122 biernych zawodowo niepełnosprawnych z terenów gmin wiejskich (tj. 5,58 %) oraz 68 biernych zawodowo niepełnosprawnych z terenów miejsko-wiejskich (tj. 6,90 %). Jednak aż 2188 osób (73,13 %) zadeklarowało, że nie jest zainteresowanych podjęciem pracy w rolnictwie. W grupie tej znalazło się 1464 ankietowanych z gmin wiejskich (72,98 %) oraz 724 ankietowanych z terenów gmin miejsko-wiejskich (73,43 %). Duża grupa respondentów - 574 osoby (19,18 %) nie ma zdania (odpowiedzi nie wiem ). Z tej grupy 391 respondentów zamieszkuje na terenach wiejskich (19,49 %) oraz 183 pytanych zamieszkiwało tereny miejsko-wiejskie (18,56 %). Odpowiedzi na postawione pytanie nie udzieliło 50 respondentów; w tym 39 respondentów z terenów gmin wiejskich (tj. 1,94 %) oraz 11 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 1,12 %). 59

Osoby niepełnosprawne, bierne zawodowo, wykazały większe zainteresowanie uzyskaniem pracy w rolnictwie niż poza nim (Wykres 14). 17 689 1507 779 tak nie nie wiem brak danych Wykres 14. Zainteresowanie pracą poza rolnictwem Źródło: opracowanie własne Zdecydowanie większa grupa respondentów 1507 osób (50,37 %) nie była zainteresowana pracą poza rolnictwem; z tego 1029 osób zamieszkiwało tereny gmin wiejskich (tj. 51,30 %) oraz 478 osób zamieszkiwało tereny gmin miejsko-wiejskich (tj. 48,48 %). Tylko 779 osób (26,04 %) badanych wyraziło takie zainteresowanie w tym 509 osób z gmin wiejskich (tj. 25,37 %) i 270 z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 27,38 %). 689 zapytanych (23,03 %) nie wiedziało w chwili badania czy chce podjąć pracę poza rolnictwem. W grupie taj znalazło się 455 mieszkańców gmin wiejskich (tj. 22,68 %) oraz 234 gmin miejsko-wiejskich (tj. 23,73 %). W 17 przypadkach (0,57 %) pojawił się brak danych ; w 13 dotyczących mieszkańców gmin wiejskich (0,65 %) oraz 4 dotyczących gmin miejsko-wiejskich (tj. 0,41 %). Analiza wyników wykazała, że niepełnosprawni respondenci, bierni zawodowo, w zasadzie nie byli zainteresowani podjęciem pracy, nawet w sytuacji gdyby uzyskali pomoc i wsparcie. Szczególnie nie są zainteresowani podjęciem pracy zarobkowej w rolnictwie; miejsce zamieszkania respondenta (tzn. typ gminy, z jakiej pochodził) nie ma tu większego znaczenia. 60

2.1.8. Wpływ aktywności zawodowej na życie osoby niepełnosprawnej Wszystkim respondentom objętym badaniem, zarówno biernym zawodowo jak również pracującym zadano pytanie dotyczące wpływu aktywności zawodowej na samoocenę (Tabela 17). Respondenci wskazywali, że poprzez aktywność zawodową sami o sobie lepiej myślą. Tabela 17. Wpływ aktywności zawodowej na myślenie o samym sobie Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 SAM O SOBIE LEPIEJ MYŚLĘ zdecydowanie tak n 1932 1319 613 % 38,64% 38,89% 38,12% raczej tak n 2095 1429 630 % 41,90% 42,13% 39,18% ani tak, ani nie n 771 496 275 % 15,42% 14,62% 17,10% raczej nie n 211 134 77 % 4,22% 3,95% 4,79% zdecydowanie nie n 23 12 11 % 0,46% 0,35% 0,68% brak danych n 4 2 2 % 0,08% 0,06% 0,12% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety W badaniu wzięło udział 5000 osób 3392 osoby zamieszkujące tereny wiejskie i 1608 tereny miejsko-wiejskie. Respondenci odpowiadali wykorzystując 5 stopniową skalę ( zdecydowanie tak, raczej tak, ani tak, ani nie, raczej nie, zdecydowanie nie ). Raczej tak, jako ważny powód dla którego respondenci sami o sobie lepiej myśleli, odpowiedziało 2095 respondentów, tj. 41,90 % zapytanych. W grupie tej odpowiedź wskazało 1429 respondentów z terenu gmin wiejskich (42,13 % ogółu respondentów z gmin wiejskich) oraz 630 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 39,18 % ogółu respondentów z gmin miejsko-wiejskich). 61

Zdecydowanie miało to najważniejszy wpływ dla 1932 respondentów (38,64 %); w tym 1319 respondentów z terenów gmin wiejskich (tj. 38,89 % w) oraz 613 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 38,12 %). Przeciwnie, za zdecydowanie nieważne lepsze myślenie o samym sobie na skutek podjętej aktywności zawodowej uznało 23 respondentów (0,46 %), z tego 12 zamieszkiwało w gminach wiejskich (tj. 0,35 %) oraz 11 w gminach miejsko-wiejskich (tj. 0,68 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (alternatywa ani tak, ani nie) lepsze myślenie o samym sobie uznało 771 zapytanych (15,42 %); w tym 496 z gmin o specyfice wiejskiej (tj. 14,62 % zapytanych respondentów z takich gmin) i 275 respondentów z gmin o charakterze miejskowiejskim (tj. 17,10 % zapytanych respondentów z takich gmin). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 211 pytanych (4,22 %); w tym 134 z terenów wiejskich i 77 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 3,95 % i 4,79 %). W 4 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,08 %); w 2 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,06 %) i w 2 z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,12 %). Aktywność zawodowa, w ocenie respondentów, ma wpływ na łatwość nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi. Tabela 18. Wpływ aktywności zawodowej na kontakty międzyludzkie Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ŁATWIEJ NAWIĄZUJĘ KOTAKTY Z INNYMI LUDŹMI zdecydowanie tak n 1775 1217 558 % 35,50% 35,88% 34,70% raczej tak n 1956 1358 598 % 39,12% 40,04% 37,19% ani tak, ani nie n 989 638 351 % 19,78% 18,81% 21,83% raczej nie n 253 165 88 % 5,06% 4,86% 5,47% zdecydowanie nie n 21 12 9 % 0,42% 0,35% 0,56% brak danych n 6 2 4 % 0,12% 0,06% 0,25% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 62

Najwięcej ankietowanych uważa, że podjęcie aktywności zawodowej raczej ma wpływ na łatwość nawiązywania kontaktów międzyludzkich - 1965 badanych, w tym 1358 respondentów z terenów wiejskich i 598 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 40,04 % i 37,19 % badanych respondentów z poszczególnych typów gmin w badaniu). Przeciwnego zdania jest 21 respondentów (0,42 %), z tego 12 zamieszkiwało w gminach wiejskich (tj. 0,35 %) oraz 9 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (tj. 0,56 %). Wyniki wskazują też, że dla 1775 respondentów (35,50 %) aktywność zawodowa ma zdecydowanie najważniejszy wpływ na kontakty międzyludzkie. W grupie tej znalazło się 1217 mieszkańców (35,88 %) respondentów z terenów gmin wiejskich oraz 558 (34,7 %) respondentów z gmin miejsko-wiejskich. Za powód tak samo ważny jak i nieważny (alternatywa ani tak, ani nie) uznało 989 zapytanych (19,78 %); w tym 638 z gmin o specyfice wiejskiej (tj. 18,81 %) i 351 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (tj. 21,83 %). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 253 pytanych (5,06 %); w tym 165 z terenów wiejskich i 88 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 4,86 % i 5,47 %). W 6 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,12 %); w 2 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,06 %) i w 4 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,25 %). Tabela 19. Wpływ aktywności zawodowej na rozwój zawodowy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ROZWIJAM SIĘ ZAWODOWO zdecydowanie tak n 1730 1172 558 % 34,60% 34,55% 34,70% raczej tak n 1920 1326 594 % 38,40% 39,09% 36,94% ani tak, ani nie n 1065 714 351 % 21,30% 21,05% 21,83% raczej nie n 257 166 91 % 5,14% 4,89% 5,66% zdecydowanie nie n 20 10 10 % 0,40% 0,29% 0,62% brak danych n 8 4 4 % 0,16% 0,12% 0,25% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 63

W opinii większości badanych aktywność zawodowa ma wpływ na rozwój zawodowy. Raczej takiego zdania jest 1920 badanych (39,09 %). W tej grupie zadeklarowało się 1326 respondentów z gmin wiejskich (tj. 39,09 %) oraz 594 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (tj. 36,94 %). Potwierdziło to też 1730 respondentów (34,60 %), którzy odpowiedzieli zdecydowanie tak ; w tym 1172 ankietowanych z terenów wiejskich i 558 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. po ok. 35%). Zdecydowanie za nieważne doskonalenie się zawodowo na skutek podjętej aktywności zawodowej uznało 20 respondentów (0,40 %), z tego 10 zamieszkiwało w gminach wiejskich (tj. 0,29 %) i 10 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (tj. 0,62 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (alternatywa ani tak, ani nie) podjęcie aktywności zawodowej wpływa na rozwój zawodowy uznało 1065 zapytanych (21,30 %); w tym 714 z gmin o specyfice wiejskiej (21,05 %) i 351 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (21,83 %). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 257 pytanych (5,14 %); w tym 166 z terenów wiejskich i 91 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 4,89 % i 5,66 %). W 8 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,16 %); po 4 przypadki od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,12 %) i w od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,25 %). Tabela 20. Wpływ aktywności zawodowej na poziom życia Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 POPRAWIAM POZIOM ŻYCIA zdecydowanie tak n 2224 1518 706 % 44,48% 44,75% 43,91% raczej tak n 1908 1334 574 % 38,16% 39,33% 35,70% ani tak, ani nie n 688 436 252 % 13,76% 12,85% 15,67% raczej nie n 158 93 65 % 3,16% 2,74% 4,04% zdecydowanie nie n 15 7 8 % 0,30% 0,21% 0,50% brak danych n 7 4 3 % 0,14% 0,12% 0,19% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 64

Według większości ankietowanych 2224 osób (44,48 %) aktywność zawodowa ma wpływ na poziom życia. Zdecydowanie zgodziło się z tym poglądem 2224 ankietowanych (44,48 %); w tym 1518 ankietowanych z terenów wiejskich (44,75 %) oraz 706 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (43,91 %). Odpowiedzi raczej tak udzieliła również duża grupa badanych - 1908 badanych (38,16 %). W tej grupie zadeklarowało się 1334 respondentów z gmin wiejskich (39,33 %) oraz 574 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich (35,70 %). Znacznie mniej respondentów odpowiedziało ani tak, ani nie - 688 zapytanych (13,76 %); w tym 436 z gmin o specyfice wiejskiej (12,85 %) i 252 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (15,67 %). Jeszcze mniejsza grupa badanych udzielając odpowiedzi raczej nie uznała, że aktywność zawodowa nie ma większego wpływu na poprawę poziomu życia - 158 odpowiedzi (3,16 %); w tym 93 z terenów wiejskich i 65 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 2,74 % i 4,04 % ogółu zapytanych respondentów z poszczególnych typów gmin). Najmniej respondentów 15 (0,3 %) zadeklarowało odpowiedź zdecydowanie nie, uznając, że aktywność zawodowa nie wpływa na poziom życia; z tego 7 osób zamieszkiwało w gminach wiejskich (tj. 0,21 %) i 8 w gminach miejskowiejskich (tj. 0,5 %). W 7 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,14 %); w 4 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,12 %) i w 3 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,19 %). Tabela 21. Wpływ aktywności zawodowej na niezależność finansową Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 UZYSKUJĘ NIEZALEŻNOŚĆ FINANSOWĄ zdecydowanie tak n 2187 1510 677 % 43,74% 44,52% 42,10% raczej tak n 1807 1275 532 % 36,14% 37,59% 33,08% ani tak, ani nie n 739 447 292 % 14,78% 13,18% 18,16% raczej nie n 215 128 87 % 4,30% 3,77% 5,41% zdecydowanie nie n 35 20 15 % 0,70% 0,59% 0,93% brak danych n 17 12 5 % 0,34% 0,35% 0,31% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 65

Najwięcej respondentów uznało, że aktywność zawodowa wpływa na niezależność finansową (odpowiedzi zdecydowanie tak ) - 2187 ankietowanych (43,74 %); w tym 1510 ankietowanych z terenów wiejskich (44,52 %) oraz 677 respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich (42,10 %). Raczej takiego zdania było do tego 1807 badanych (36,14 %). W tej grupie zadeklarowało się 1275 respondentów z gmin wiejskich (37,59 %) oraz 532 respondentów z terenu gmin miejsko-wiejskich 33,08 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (alternatywa ani tak, ani nie) podjęcie aktywności zawodowej uznaje 739 zapytanych (14,78 %); w tym 447 z gmin o specyfice wiejskiej (13,18 %) i 292 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (18,16 %). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 215 pytanych (4,3 %) - 128 z terenów wiejskich i 87 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 3,77 % i 5,41 % ogółu zapytanych respondentów z poszczególnych typów gmin). Zdecydowanie za nieważne uzyskanie niezależności finansowej na skutek podjętej aktywności zawodowej uznało 35 respondentów (0,7 %), z tego 20 zamieszkiwało w gminach wiejskich (0,59 %) i 15 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (0,93 %). W 17 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,34 %); w 12 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,35 %) i w 5 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,31 %). Poza tym 15 respondentów wskazało jeszcze inne czynniki (na pytanie: inne, jakie? ), na które pozytywnie wpływa podjęcie aktywności zawodowej przez osobę niepełnosprawną. Jednokrotnie wskazano odpowiedzi: chcę być potrzebny, czuję się przydatna, potrzebna, nie muszę prosić o środki na życie, nie myślę o chorobie, nie siedzę w domu i nie myślę o chorobie, mam motywację do życia, nie nudzę się, odczuwam satysfakcję, łatwiej walczyć z chorobą, pomagam innym, satysfakcja z oszczędności, lepszy nastrój, gdybym pracował lepszy nastrój, lepsze samopoczucie. Badania wykazały, że w opinii niepełnosprawnych respondentów, podjęcie aktywności zawodowej wpływa przede wszystkim na poprawę poziomu ich życia. Za ważny uznali także wpływ na niezależność finansową, lepszą samoocenę i łatwiejsze nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi. 2.1.9. Czynniki wzmacniające szanse niepełnosprawnych na rynku pracy Respondenci oceniali w badaniu, czy wskazane działania mogłyby zwiększyć ich 66

szanse na rynku pracy. Na pytania z wykorzystaniem 5 stopniowej skali ocen odpowiadało 5000 respondentów, w tym 3392 zamieszkujących gminy wiejskie i 1608 zamieszkujących gminy miejsko-wiejskie. Tabela 22. Podniesienie poziomu wykształcenia jako czynnik zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 PODNIESIENIE POZIOMU WYKSZTAŁCENIA zdecydowanie tak n 1455 981 474 % 29,10% 28,92% 29,48% raczej tak n 2438 1707 731 % 48,76% 50,32% 45,46% ani tak, ani nie n 844 520 324 % 16,88% 15,33% 20,15% raczej nie n 214 146 68 % 4,28% 4,30% 4,23% zdecydowanie nie n 46 37 9 % 0,92% 1,09% 0,56% brak danych n 3 1 2 % 0,06% 0,03% 0,12% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa ilość ankietowanych zadeklarowała, że dostęp do rynku pracy raczej jest uzależniony od podniesienia poziomu wykształcenia - 2438 (48,76%), w tym 1707 respondentów z terenów wiejskich i 731 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 50,32 % i 45,46 % badanych respondentów z poszczególnych typów gmin w badaniu). Podniesienie poziomu wykształcenia (dostęp do edukacji) zdecydowanie zwiększa też szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy w ocenie 1455 osób (tj. 29,10 %); w tym 981 respondentów zamieszkiwało tereny wiejskie (28,92 %) oraz 474 respondentów zamieszkujących tereny miejsko-wiejskie (29,48 %). Według 844 (16,88 %) podniesienie poziomu wykształcenia nie ma większego znaczenia (odpowiedź ani tak, ani nie) na zwiększenie szans niepełnosprawnych na rynku pracy. W tym 520 osób z gmin o specyfice wiejskiej (15,33 %) i 324 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (20,15 %). Jako powód raczej nieważny (odpowiedź raczej nie ) 67

wskazało 214 pytanych (4,28 %) - 146 z terenów wiejskich i 68 z terenów miejskowiejskich (odpowiednio 4,30 % i 4,23%). Najmniej respondentów określiło dostęp do edukacji jako zdecydowanie nieważny - 46 osób (0,92 %), z tego 37 zamieszkiwało w gminach wiejskich (1,09 %) oraz 9 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (tj. 0,56 %). W 3 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,06 %); w 1 przypadku od respondenta z terenów wiejskich (0,03 %) i w 2 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,12 %). Tabela 23. Nowe umiejętności jako czynnik zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ZDOBYCIE NOWYCH UMIEJĘTNOŚCI zdecydowanie tak n 1432 968 464 % 28,64% 28,54% 28,86% raczej tak n 2460 1724 736 % 49,20% 50,83% 45,77% ani tak, ani nie n 887 569 318 % 17,74% 16,77% 19,78% raczej nie n 196 117 79 % 3,92% 3,45% 4,91% zdecydowanie nie n 19 12 7 % 0,38% 0,35% 0,44% brak danych n 6 2 4 % 0,12% 0,06% 0,25% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Większość respondentów 2460 osób (49,20 %) uważa, że nowe umiejętności zwiększają raczej ( raczej tak ) szanse niepełnosprawnych na rynku pracy - 1724 respondentów z gmin wiejskich (50,83 %) oraz 736 z gmin miejsko-wiejskich (45,77 %). Duża grupa stwierdza, że zdecydowanie zgadza się z takim stwierdzeniem - 1432 respondentów (28,64 %); w tym 968 zamieszkałych na terenach wiejskich (28,54 %) oraz 464 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (28,86 %). Za działanie tak samo ważne jak i nieważne (alternatywa ani tak, ani nie) nabycie nowych umiejętności uznało 877 zapytanych (17,74 %); w tym 569 z gmin o specyfice wiejskiej (16,77 %) 68

i 318 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (19,78 %). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 196 pytanych (3,92 %); w tym 117 z terenów wiejskich i 79 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 3,45 % i 4,93%). Najmniejsza grupa wskazała zdecydowanie nie - 19 respondentów (0,38 %), z tego12 zamieszkiwało w gminach wiejskich (0,35 %) oraz 7 w gminach miejsko-wiejskich (0,44 %). W 6 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,12 %); w 2 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,06 %) i w 4 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,25 %). Tabela 24. Nowe kwalifikacje jako czynnik zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ZDOBYCIE NOWYCH KWALIFIKACJI zdecydowanie tak n 1492 1011 481 % 29,84% 29,81% 29,91% raczej tak n 2496 1756 740 % 49,92% 51,77% 46,02% ani tak, ani nie n 813 508 305 % 16,26% 14,98% 18,97% raczej nie n 176 102 74 % 3,52% 3,01% 4,60% zdecydowanie nie n 22 15 7 % 0,44% 0,44% 0,44% brak danych n 1 0 1 % 0,02% 0,00% 0,06% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa grupa ankietowanych odpowiedziała raczej tak - 2496 (stanowili 49,92 % ankietowanych ogółem). W grupie tej znaleźli się mieszkańcy gmin wiejskich 1756 osób (tj. 51,77 % ankietowanych z gmin wiejskich) oraz mieszkańcy gmin miejskowiejskich 740 osób (tj. 46,02 % ankietowanych z gmin miejsko-wiejskich). Zdecydowanie tak uważało 1492 badanych (29,84 %), w tym 1011 respondentów z terenu gmin wiejskich (29,81 %) oraz 481 respondentów z terenu gmin miejskowiejskich (29,91 %). Mieszane odczucia dotyczące zdobywania nowych kwalifikacji (odpowiedź w badaniu ani tak, ani nie ) miało 813 respondentów (16,26 %), z których 69

508 zamieszkiwało tereny wiejskie (14,98 %) oraz 305 z terenów gmin miejskowiejskich (18,97 %). Raczej przeciwnego zdania (odpowiedziało raczej nie ) było 176 zapytanych (tj. 3,52 %); w tym 102 zapytanych z terenów gmin wiejskich (tj. 3,01 % ogółu respondentów z terenów gmin wiejskich) oraz 74 zapytanych z terenów gmin miejsko-wiejskich (tj. 4,60 % ogółu respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich). Zdecydowanie nowe kwalifikacje, kursy, szkolenia nie zwiększa szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy uważa 22 respondentów (0,44 %). Taką opinię wyraziło 15 respondentów z gmin wiejskich oraz 7 respondentów z gmin miejskowiejskich (tj. po 0,44 % respondentów z takich gmin). W 1 przypadku ankietowany nie potrafił wskazać własnych preferencji (0,02 %). Ów brak danych dotyczył mieszkańca z terenu gminy miejsko-wiejskiej (stanowił 0,06 % respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich). Tabela 25. Zmiany w prawie pracy jako czynnik zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ZMIANY W PRAWIE DOTYCZĄCE ZATRUDNIANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH zdecydowanie tak n 1238 803 435 % 24,76% 23,67% 27,05% raczej tak n 1795 1244 551 % 35,90% 36,67% 34,27% ani tak, ani nie n 1639 1137 502 % 32,78% 33,52% 31,22% raczej nie n 296 188 108 % 5,92% 5,54% 6,72% zdecydowanie nie n 22 15 7 % 0,44% 0,44% 0,44% brak danych n 10 5 5 % 0,20% 0,15% 0,31% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa grupa ankietowanych uznała zmiany legislacyjne za raczej ważny y czynnik zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy - 1795 osób (35,90 %). 70

Tak uważa 1244 respondentów z gmin wiejskich (36,67 % pytanych z takich gmin) oraz 551 z gmin miejsko-wiejskich (tj. 34,27 % pytanych z takich gmin). Na drugim miejscu wskazywano, że zmiany w przepisach są tak samo ważne jak i nieważne (alternatywa ani tak, ani nie) - 1639 zapytanych (32,78 %); w tym 1137 z gmin o specyfice wiejskiej (33,52 %) i 502 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (31,22 %). Zdecydowanie zgadza się taką tezą 1238 respondentów (24,76 %) - 803 zamieszkałych na terenach wiejskich (23,67 %) oraz 435 na terenach miejsko-wiejskich (27,05 %). Jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 296 pytanych (5,92 %); w tym 188 z terenów wiejskich i 108 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 5,54 % i 6,72%). Najmniejsza grupa ankietowanych uznała zmiany w prawie jako zdecydowanie nieważne - 22 respondentów (0,44 %), z tego15 zamieszkiwało w gminach wiejskich (0,44 %) oraz 7 w gminach miejsko-wiejskich (0,44 %). W 10 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,2 %); po 5 wskazań z terenów gmin wiejskich i gmin miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 0,15 % i 0,31 %). Również zorganizowanie dowożenia osób niepełnosprawnych do pracy (transport) zwiększa ich szanse na rynku pracy. Tabela 26. Dowóz do pracy jako czynnik zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ZORGANIZOWANIE DOWOŻENIA OSÓB NIEPEŁNOSPRWNYCH DO PRACY zdecydowanie tak n 1275 839 436 % 25,50% 24,73% 27,11% raczej tak n 1975 1369 606 % 39,50% 40,36% 37,69% ani tak, ani nie n 1348 917 431 % 26,96% 27,03% 26,80% raczej nie n 362 243 119 % 7,24% 7,16% 7,40% zdecydowanie nie n 31 21 10 % 0,62% 0,62% 0,62% brak danych n 9 3 6 % 0,18% 0,09% 0,37% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 71

Transport do pracy raczej zwiększa, jak uznała najliczniejsza grupa ankietowanych, szanse bezrobotnych niepełnosprawnych na rynku pracy - 1975 odpowiedzi (39,50 %), w tym 1369 z terenów wiejskich i 606 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 40,36 % i 37,69 % badanych respondentów z poszczególnych typów gmin w badaniu). Nieco mniej liczna grupa uważa za działanie tak samo ważne jak i nieważne (alternatywa ani tak, ani nie) wsparcie w postaci dowożenia do pracy - 1348 osób (26,96 %); w tym 917 z gmin o specyfice wiejskiej (t27,03 %) i 431 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (26,80 %). Zdecydowanie za dowozem do pracy jest 1275 respondentów (25,50 %) - 839 zamieszkałych na terenach wiejskich (24,73 %) oraz 436 na terenach miejsko-wiejskich (27,11 % zamieszkałych). Transport do miejsca zatrudniania jako powód raczej nieważny ( raczej nie ) wskazało 362 pytanych (7,24 %); w tym 243 z terenów wiejskich i 119 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 7,16 % i 7,40 %). Najmniejsza grupa ankietowanych uważa za zdecydowanie nieważne wsparcie w postaci dowożenia do pracy - 31 respondentów (0,62 %), z tego 21 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 10 zamieszkiwało w gminach miejskowiejskich (tj. po 0,62 % wszystkich respondentów z gmin wiejskich i gmin miejskowiejskich). W 9 przypadkach badacze nie otrzymali odpowiedzi (0,18 %); w 3 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,09 %) i w 6 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,37 %). Szanse niepełnosprawnych na rynku pracy zwiększa także powołanie osób pomagających przyuczyć do zawodu (tzw. trenerów pracy). 72

Tabela 27. Udział trenera pracy w zwiększaniu szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 POWOŁANIE OSÓB POMAGAJĄCYCH PRZYUCZYĆ DO ZAWODU zdecydowanie tak n 887 567 320 % 17,74% 16,72% 19,90% raczej tak n 1717 1163 554 % 34,34% 34,29% 34,45% ani tak, ani nie n 1759 1225 534 % 35,18% 36,11% 33,21% raczej nie n 531 370 161 % 10,62% 10,91% 10,01% zdecydowanie nie n 95 63 32 % 1,90% 1,86% 1,99% brak danych n 11 4 7 % 0,22% 0,12% 0,44% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Większość uważa, że czynnik ten nie ma większego wpływu ( ani tak, ani nie ) - 1759 odpowiedzi (tj. 35,18 % wszystkich respondentów). Do tej grupy należą respondenci z gmin wiejskich -1225 osób (tj. 36,11 % respondentów z takich gmin) oraz 534 z gmin miejsko-wiejskich (tj. 33,21 % respondentów z terenów gmin miejsko-wiejskich). Nieco mniejsza grupa uważa, że udział trenera raczej zwiększa szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy - 1717 respondentów (34,34 %), z tego 1163 zterenów wiejskich (tj. 34,29 %) oraz 554 z terenów miejsko-wiejskich (34,45 %). Zdecydowanie trener jest pomocny w ocenie 887 respondentów (17,74 %); w tym 567 respondentów z terenów wiejskich (tj. 17,74 %) oraz 320 z terenów miejsko-wiejskich (19,90 %). Dalej, grupa pytanych 531 respondentów (10,62 %) uważa, że powołanie osób pomagających przyuczyć do zawodu raczej nie zwiększa szans osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Pośród tak wypowiadających się znalazła się 370 osobowa grupa mieszkańców gmin wiejskich (10,91 %) oraz 161 osobowa grupa mieszkańców gmin miejsko-wiejskich (10,01 %). Zdecydowanie nie poprawia sytuacji osób niepełnosprawnych (najmniej wskazań) powołanie trenerów pracy w ocenie 95 badanych (tj. 1,90 %), w tym 63 badanych z terenów wiejskich (1,86 %) oraz 32badanych z terenów gmin miejsko-wiejskich (1,99 %). W pytaniu o trenera pracy 73

zanotowano 11 braków danych (tj. 0,22 %). W grupie respondentów, którzy nie dokonali wskazania znalazło się 4 mieszkańców gmin wiejskich (0,12 %) i 7 z gmin miejsko-wiejskich (0,44 %). Tabela 28. Komputer, jako element zwiększający szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 WYKORZYSTANIE KOMPUTERA Z DOSTĘPEM DO INTERNETU zdecydowanie tak n 1063 707 356 % 21,26% 20,84% 22,14% raczej tak n 1903 1342 561 % 38,06% 39,56% 34,89% ani tak, ani nie n 1536 1017 519 % 30,72% 29,98% 32,28% raczej nie n 408 270 138 % 8,16% 7,96% 8,58% zdecydowanie nie n 69 43 26 % 1,38% 1,27% 1,62% brak danych n 21 13 8 % 0,42% 0,38% 0,50% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Zdecydowana większość badanych uznała, że komputer zwiększa szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy - 1903 respondentów (38,06 %) zadeklarowało odpowiedź raczej tak, w tym 1342 respondentów z terenów wiejskich i 561 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 39,56 % i 34,89 % badanych respondentów z poszczególnych typów gmin w badaniu). Także 1063 respondentów (21,26 %); w tym 707 zamieszkałych na terenach wiejskich (20,84 %) oraz 356 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (22,14 %) odpowiedziało zdecydowanie tak. Zaledwie 9,54 % respondentów nie dostrzega pozytywnego wpływu komputera na zwiększenie możliwości zdobycia pracy. Odpowiedzi zdecydowanie nie udzieliło 1,38 % badanych, raczej nie 8,16 % respondentów. Respondenci wskazywali również inne czynniki, które w ich ocenie zwiększają szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Zaliczyli do nich: większa świadomość społeczeństwa, miejsca pracy dla niepełnosprawnych, zachęty dla pracodawców, zacząć w Polsce jakąś produkcję, na 74

ścianie wschodniej zwłaszcza, nie ma produkcji na "ścianie wschodniej", pomoc państwa w tworzeniu miejsc pracy, gdy będzie mniejsze bezrobocie w/w działania są zbędne, tworzenie miejsc pracy w gospodarce, mentalność pracodawców, podejście pracodawcy oraz więcej miejsc pracy (tutaj 3 wskazania). Analiza wyników badań pokazała, że respondenci zarówno z terenów gmin wiejskich jak i miejsko-wiejskich za ważny czynnik zwiększający szanse niepełnosprawnych na rynku pracy uznali rozwój własny. Najczęściej poprawy swego losu upatrują w podniesieniu poziomu wykształcenia, w zdobyciu nowych umiejętności czy kwalifikacji, na przykład poprzez kursy i szkolenia. 2.1.10. Znaczenie barier w rozwijaniu aktywności zawodowej W badaniu zapytano również wszystkich respondentów (5000 osób) o znaczenie barier w podnoszeniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne. Ankietowani oceniali wpływ15 różnych barier, napotykanych przy podejmowaniu pracy, mogli również wskazać jeszcze inne ograniczenia i ocenić ich ważność. Wpływ poszczególnych barier na podjęcie pracy zarobkowej, oceniali respondenci według 5 stopniowej skali ( zdecydowanie tak, raczej tak, ani tak ani nie, raczej nie, zdecydowanie nie ). Ponad połowa ankietowanych udzieliła odpowiedzi, że brak kwalifikacji, doświadczenia to raczej ważna bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej - 2534 odpowiedzi (50,68 %), w tym 1731 respondentów z terenów wiejskich i 803 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 51,03 % i 49,94 % badanych respondentów z poszczególnych typów gmin w badaniu). Brak kwalifikacji za zdecydowanie istotną barierę w uznaje 1261 respondentów (25,22 %); w tym 859 zamieszkałych na terenach wiejskich (25,32 %) oraz 402 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (25 %). 75

Tabela 29. Brak kwalifikacji jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BRAK KWALIFIKACJI, DOŚWIADCZENIA zdecydowanie tak 1261 859 402 % 25,22% 25,32% 25,00% raczej tak n 2534 1731 803 % 50,68% 51,03% 49,94% ani tak, ani nie n 743 487 256 % 14,86% 14,36% 15,92% raczej nie n 401 275 126 % 8,02% 8,11% 7,84% zdecydowanie nie n 56 38 18 % 1,12% 1,12% 1,12% brak danych n 5 2 3 % 0,10% 0,06% 0,19% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Za barierę tak samo ważną jak i nieważną (alternatywa ani tak, ani nie) niewystarczające kwalifikacje uznało 743 zapytanych (14,86 %); w tym 487 z gmin o specyfice wiejskiej (tj. 14,36) i 256 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (15,92 %). Jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 401 pytanych (8,02 %) - 275 z terenów wiejskich i 126 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 8,11 % i 7,84 %). Najmniejsza grupa uznała zdecydowanie za nieważne ograniczenie w postaci braku kwalifikacji, doświadczenia - 56 respondentów (1,12 %), z tego 38 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 18 w gminach miejsko-wiejskich (tj. po 1,12 %). W 5 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,1 %); w 2 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,06 %) i w 3 od respondentów z terenów miejskowiejskich (0,19 %). Raczej tak odpowiedziało najwięcej badanych 2435 osób (48,70 %), w tym 1661 respondentów z terenów wiejskich i 774 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 48,70 % i 48,13 %). Do tego zdecydowanie tak, za poważną barierę w podjęciu aktywności zawodowej, uważa 1138 badanych (22,76 %); w tym 780 zamieszkałych na terenach wiejskich (23 %) oraz 358 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich 76

(22,26 %). Najmniejsza grupa ankietowanych uznaje zdecydowanie za nieważne ograniczenie w postaci braku właściwego poziomu wykształcenia - 72 respondentów (1,44 %), z tego 53 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 19 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (tj. 1,56 % wszystkich respondentów z gmin wiejskich oraz 1,18 % ogółu respondentów z gmin miejsko-wiejskich). Tabela 30. Poziom wykształcenia, jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 POZIOM WYKSZTAŁCENIA zdecydowanie tak n 1138 780 358 % 22,76% 23,00% 22,26% raczej tak n 2435 1661 774 % 48,70% 48,97% 48,13% ani tak, ani nie n 881 581 300 % 17,62% 17,13% 18,66% raczej nie n 470 315 155 % 9,40% 9,29% 9,64% zdecydowanie nie n 72 53 19 % 1,44% 1,56% 1,18% brak danych n 4 2 2 % 0,08% 0,06% 0,12% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Za barierę tak samo ważną jak i nieważną (alternatywa ani tak, ani nie) niski poziom wykształcenia uznało 881 zapytanych (17,62 %); w tym 581osób z gmin o specyfice wiejskiej (17,13 %) i 300 respondentów z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (18,66 %). Jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 470 pytanych (9,40 %); w tym 315 z terenów wiejskich i 155 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 9,29 % i 9,64 %). W 4 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,08 %); po 2 przypadki od respondentów z terenów wiejskich (0,06 %) oraz od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,12 %). Najliczniejsza grupa respondentów - 2447 badanych (48,94 %) odpowiedziała, że brak umiejętności poszukiwania pracy jest przeszkodą w podejmowaniu aktywności 77

zawodowej przez osoby niepełnosprawne odpowiedź raczej tak, w tym 1693 respondentów z terenów wiejskich i 754 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 49,91 % i 46,89 %). Za barierę tak samo ważną jak i nieważną (alternatywa ani tak, ani nie) brak umiejętności poszukiwania zatrudnienia uznało 1129 zapytanych (22,58 %); w tym 753 badanych z gmin o specyfice wiejskiej (22,20 %) i 376 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (23,38 %). Przy tym pytaniu za zdecydowanie istotną barierę (wybór zdecydowanie tak ) uznało 862 respondentów (12,24 %). Tabela 31. Brak umiejętności poszukiwania pracy jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BRAK UMIEJĘTNOŚCI POSZUKIWANIA PRACY zdecydowanie tak n 862 571 291 % 17,24% 16,83% 18,10% raczej tak n 2447 1693 754 % 48,94% 49,91% 46,89% ani tak, ani nie n 1129 753 376 % 22,58% 22,20% 23,38% raczej nie n 529 354 175 % 10,58% 10,44% 10,88% zdecydowanie nie n 29 19 10 % 0,58% 0,56% 0,62% brak danych n 4 2 2 % 0,08% 0,06% 0,12% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety W grupie tej określiło się 571 respondentów zamieszkałych na terenach wiejskich (16,83 %) oraz 291 zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (18,10 %). Jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 529 pytanych (10,58 %); w tym 354 z terenów wiejskich i 175 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 10,44 % i 10,88 % ogółu zapytanych respondentów z poszczególnych typów gmin). Zdecydowanie za nieważną nieumiejętność szukania pracy uznało najmniej - 29 respondentów (0,58 %), z tego 19 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 10 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (tj. 0,56 % wszystkich respondentów z gmin wiejskich oraz 0,62 % ogółu respondentów z gmin miejsko-wiejskich). 78

Identycznie jak przy ocenie poziomu wykształcenia, w 4 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,08 %); po 2 przypadki od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,06 % ogółu respondentów z terenów wiejskich) oraz od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,12 % wszystkich respondentów z terenów miejsko-wiejskich). Tabela 32. Bariery społeczne w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BARIERY SPOŁECZNE zdecydowanie tak n 712 505 207 % 14,24% 14,89% 12,87% raczej tak n 1872 1237 635 % 37,44% 36,47% 39,49% ani tak, ani nie n 1512 1023 489 % 30,24% 30,16% 30,41% raczej nie n 811 565 246 % 16,22% 16,66% 15,30% zdecydowanie nie n 80 57 23 % 1,60% 1,68% 1,43% brak danych n 13 5 8 % 0,26% 0,15% 0,50% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Bariery społeczne jako przeszkodę w podejmowaniu aktywności wskazała największa grupa respondentów - 1872 (37,44 %), w tym 1237 respondentów z terenów wiejskich i 635 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 36,47 % i 39,49 %). Na drugim miejscu, za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) bariery społeczne uznało 1512 zapytanych (30,24 %); w tym 1023 z gmin o specyfice wiejskiej (30,16 %) i 489 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (30,41 %). Czynniki pochodzenia społecznego za zdecydowaną barierę w czasie badania uznało 712 respondentów (14,24 %); w tym 505 tak oceniających zamieszkiwało na terenach wiejskich (14,89 %) oraz 207 zamieszkiwało na terenach miejsko-wiejskich (12,87 %). Jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 811 pytanych (16,22 %); 79

w tym 565 z terenów wiejskich i 246 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 16,66 % i 15,30 %). Zdecydowanie za nieważne ograniczenie w postaci braku kwalifikacji, doświadczenia uznała najmniej liczna grupa 80 respondentów (1,60 %), z tego 57 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 23 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 1,68 % oraz 1,43 %). W 13 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,26 %); w 5 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,15 %) i w 8 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,50 %). Ocenie respondentów podlegały również cechy osobowości hamujące podjęcie aktywności zawodowej. Zinwentaryzowano je w badaniu przede wszystkim, jako brak wiary w siebie, brak motywacji, lęk. Tabela 33. Cechy osobowości jako bariery w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 CECHY OSOBOWOŚCI zdecydowanie tak n 790 537 253 % 15,80% 15,83% 15,73% raczej tak n 2209 1564 645 % 44,18% 46,11% 40,11% ani tak, ani nie n 1395 905 490 % 27,90% 26,68% 30,47% raczej nie n 527 342 185 % 10,54% 10,08% 11,50% zdecydowanie nie n 67 39 28 % 1,34% 1,15% 1,74% brak danych n 12 5 7 % 0,24% 0,15% 0,44% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa grupa odpowiedziała, że cechy osobowości raczej są barierą w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne 2209 badanych (44,18 %), w tym 1564 respondentów z terenów wiejskich i 645 respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 46,11 % i 40,11 %). Na drugim miejscu, za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) znalazł się brak wiary w siebie, brak motywacji i lęk - 1395 odpowiedzi (27,90 %); w tym 905 z gmin 80

o specyfice wiejskiej (tj. 26,68 %) i 490 respondentów z gmin o charakterze miejskowiejskim (30,47 %). Za zdecydowaną barierę w postaci cech osobowości w czasie badania uznało 790 respondentów (15,80 %); w tym 537 tak oceniających zamieszkiwało na terenach wiejskich (15,83 %) oraz 253 zamieszkiwało na terenach miejsko-wiejskich (15,73 %). Jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 527 pytanych (10,54 %); w tym 342 z terenów wiejskich i 185 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 10,08 % i 11,50 %). Zdecydowanie za nieważne, najmniej wskazań, ograniczenie w postaci cech osobowości uznało 67 respondentów (1,34 %), z tego 39 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 28 w gminach miejskowiejskich (tj. odpowiednio 1,15 % oraz 1,74 %). W 12 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,24 %); w 5 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,15 %) i w 7 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,44 %). Ankietowani także oceniali na ile w podejmowaniu aktywności zawodowej przez niepełnosprawne osoby ważne są znajomości. Tabela 34. Brak znajomości jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BRAK ZNAJOMOŚCI zdecydowanie tak n 1430 1007 423 % 28,60% 29,69% 26,31% raczej tak n 1966 1364 602 % 39,32% 40,21% 37,44% ani tak, ani nie n 1082 704 378 % 21,64% 20,75% 23,51% raczej nie n 448 269 179 % 8,96% 7,93% 11,13% zdecydowanie nie n 65 44 21 % 1,30% 1,30% 1,31% brak danych n 9 4 5 % 0,18% 0,12% 0,31% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Brak znajomości, jako barierę w uzyskaniu pracy zawodowej przez osoby niepełnosprawne wymieniło najwięcej respondentów (67,92 %), z których 39,32 % 81

udzieliło odpowiedzi raczej tak i 28,60 % zdecydowanie tak. Raczej tak odpowiedziało 1966 badanych - 1364 respondentów z terenów wiejskich i 602 z terenów miejsko-wiejskich (tj. odpowiednio 40,21 % i 37,44 %). Zdecydowanie tak uznało 1430 zapytanych; do tej grupy należeli respondenci 1007 z gmin wiejskich i 423 z gmin miejsko-wiejskich. Za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) znajomości uznało 1082 zapytanych (21,64 %); w tym 704 z gmin o specyfice wiejskiej (20,75 %) i 378 z gmin o charakterze miejsko-wiejskim (23,51 %). Układy i powiązania personalne jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 448 pytanych (8,96). Zdecydowanie za nieważne ograniczenie w postaci znajomości uznało najmniej respondentów 65 (1,30 %), z tego 44 zamieszkiwało w gminach wiejskich oraz 21 zamieszkiwało w gminach miejsko-wiejskich (po ok. 1,30 %). W 9 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,18 %). Tabela 35. Bariery architektoniczne w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BARIERY ARCHITEKTONICZNE zdecydowanie tak n 742 513 229 % 14,84% 15,12% 14,24% raczej tak n 1977 1351 626 % 39,54% 39,83% 38,93% ani tak, ani nie n 1556 1053 503 % 31,12% 31,04% 31,28% raczej nie n 626 410 216 % 12,52% 12,09% 13,43% zdecydowanie nie n 85 59 26 % 1,70% 1,74% 1,62% brak danych n 14 6 8 % 0,28% 0,18% 0,50% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Bardzo istotnym ograniczeniem według respondentów są bariery architektoniczne. Odpowiedzi zdecydowanie tak udzieliło 742 respondentów (14,84%). Raczej tak uważało najwięcej pytanych 1977 (39,54 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) bariery architektoniczne oceniło 1555 82

zapytanych (31,12 %) natomiast ograniczenia konstrukcyjne jako bariery raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 626 pytanych (12,52 %). Najmniej liczna grupa uznała ograniczenia architektoniczne za zdecydowanie nieważne - 85 respondentów (1,70 %). W 14 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,28 %). Największa grupa pytanych udzieliła odpowiedzi raczej tak - 2055 badanych (41,10 %) uznając trudności komunikacyjne jako znaczącą barierę w podejmowaniu zatrudniania. Ponadto za zdecydowanie ważny transport uznało 989 zapytanych (19,78 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) trudności komunikacyjne uznało 1269 zapytanych (25,38 %). Transport jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 610 pytanych (12,20 %). Najmniej liczna grupa uznaje za zdecydowanie nieważne ograniczenie w postaci komunikacji - 64 osoby (1,28 %). W 13 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,26 %); w 5 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (tj. 0,15 % ogółu respondentów z terenów wiejskich) i w 8 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (tj. 0,5 % wszystkich respondentów z terenów miejsko-wiejskich). Tabela 36. Trudności komunikacyjne jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 TRUDNOŚCI KOMUNIKACYJNE zdecydowanie tak n 989 661 328 % 19,78% 19,49% 20,40% raczej tak n 2055 1411 644 % 41,10% 41,60% 40,05% ani tak, ani nie n 1269 870 399 % 25,38% 25,65% 24,81% raczej nie n 610 403 207 % 12,20% 11,88% 12,87% zdecydowanie nie n 64 42 22 % 1,28% 1,24% 1,37% brak danych n 13 5 8 % 0,26% 0,15% 0,50% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 83

Przeszkodą w podejmowaniu pracy przez osoby niepełnosprawne jest w ocenie respondentów także postrzeganie niepełnosprawnych jako pracowników mało wydajnych. Najbardziej liczna grupa respondentów odpowiedziała raczej tak - 1862 badanych (37,24 %), uznając negatywny stereotyp osoby niepełnosprawnej jako istotną barierę w podejmowaniu aktywności zawodowej. Poza tym zdecydowanie zgadzało się z taką opinią 757 zapytanych (15,15 %). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) postrzeganie osób niepełnosprawnych jako mało wydajnych pracowników uznało 1540 zapytanych (30,80 %). Tabela 37. Negatywny stereotyp osoby niepełnosprawnej jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 POSTRZEGANIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH JAKO MAŁO WYDAJNYCH PRACOWNIKÓW zdecydowanie tak n 757 514 243 % 15,14% 15,15% 15,11% raczej tak n 1862 1274 588 % 37,24% 37,56% 36,57% ani tak, ani nie n 1540 1041 499 % 30,80% 30,69% 31,03% raczej nie n 766 519 247 % 15,32% 15,30% 15,36% zdecydowanie nie n 59 38 21 % 1,18% 1,12% 1,31% brak danych n 16 6 10 % 0,32% 0,18% 0,62% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Niska wydajność pracowników niepełnosprawnych jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 766 pytanych (15,32 %). Najmniej osób uznaje - 59 (1,18 %), że ograniczenie w postaci spodziewanej niższej wydajności pracy nie jest ważną przeszkodą w uzyskiwaniu pracy. W 16 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,32 %); w 6 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,18 %) i w 10 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,62 %). 84

Aż 1781(35,62 %) pytanych uznaje, że postrzeganie osób niepełnosprawnych jako pracowników niekonkurencyjnych jest barierą w podejmowaniu aktywności zawodowej (odpowiedź raczej tak ). Jest to też bardzo istotnym ograniczeniem (odpowiedź zdecydowanie tak ) w ocenie 730 respondentów (14,60 % pytanych. Za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) postrzeganie osób niepełnosprawnych jako pracowników niekonkurencyjnych oceniło 1638 zapytanych (32,76 %), a raczej nie uznaje 775 pytanych (15,50 %). Najmniej liczną grupę stanowili respondenci uznający za zdecydowanie nieważne ograniczenie w postaci postrzegania osób niepełnosprawnych jako pracowników niekonkurencyjnych - 62 respondentów (1,24 %). W 14 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,28 %); w 4 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,12 %) i w 10 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,62 %). Tabela 38. Postrzeganie osób niepełnosprawnych jako pracowników niekonkurencyjnych jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 POSTRZEGANIE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH JAKO PRACOWNIKÓW NIEKONKURENCYJNYCH zdecydowanie tak n 730 498 232 % 14,60% 14,68% 14,43% raczej tak n 1781 1206 575 % 35,62% 35,55% 35,76% ani tak, ani nie n 1638 1114 524 % 32,76% 32,84% 32,59% raczej nie n 775 532 243 % 15,50% 15,68% 15,11% zdecydowanie nie n 62 38 24 % 1,24% 1,12% 1,49% brak danych n 14 4 10 % 0,28% 0,12% 0,62% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 85

Tabela 39. Ograniczenia prawne, jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 PRAWO PRACY DOTYCZĄCE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH zdecydowanie tak n 856 548 308 % 17,12% 16,16% 19,15% raczej tak n 1581 1079 502 % 31,62% 31,81% 31,22% ani tak, ani nie n 1747 1203 544 % 34,94% 35,47% 33,83% raczej nie n 739 513 226 % 14,78% 15,12% 14,05% zdecydowanie nie n 58 42 16 % 1,16% 1,24% 1,00% brak danych n 19 7 12 % 0,38% 0,21% 0,75% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Najwięcej ankietowanych uznaje za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) bariery prawne w podejmowaniu zatrudnienia - 1747 osób (34,94 %). Najmniej osób udzieliło odpowiedzi zdecydowanie nie 58 (1,16 %). Do tego za zdecydowanie ważną barierę w przepisy prawa pracy uznaje 856 zapytanych (17,12 %), za raczej ważną uznaje 1581 badanych (31,62 %). Przepisy prawa pracy dotyczące osób niepełnosprawnych jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 739 pytanych (14,78 %); w 19 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,38 %); w 7 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,21 %) i w 12 przypadkach od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,75 %). 86

Tabela 40. Obawa przed utratą renty, jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 UTRATA RENTY W PRZYPADKU ZATRUDNIENIA zdecydowanie tak n 1586 1094 492 % 31,72% 32,25% 30,60% raczej tak n 1945 1375 570 % 38,90% 40,54% 35,45% ani tak, ani nie n 879 549 330 % 17,58% 16,19% 20,52% raczej nie n 498 321 177 % 9,96% 9,46% 11,01% zdecydowanie nie n 78 46 32 % 1,56% 1,36% 1,99% brak danych n 14 7 7 % 0,28% 0,21% 0,44% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Najwięcej osób 1945 (38,90 %) obawia się raczej utraty renty w przypadku zatrudnienia jako istotnej bariery w podejmowaniu aktywności zawodowej. Bardzo istotnym ograniczeniem ( zdecydowanie tak ) jest utrata świadczenia (renty inwalidzkiej) w ocenie 1586 respondentów (31,72 % pytanych). Za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) utratę renty oceniło 879 zapytanych (17,58 %). Utrata świadczenia jako barierę raczej nieważną (alternatywa w badaniu raczej nie ) wskazało 498 pytanych (9,96 %). Najmniejsza grupa ankietowanych uznaje za zdecydowanie nieważne ograniczenie w postaci postrzegania osób niepełnosprawnych jako pracowników niekonkurencyjnych - 78 odpowiedzi (1,56 %); w 14 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,28 %); po 7 przypadków od respondentów z terenów wiejskich i z terenów miejsko-wiejskich. Obawa przed utratą świadczeń socjalnych, emerytury, czy renty skutecznie demotywuje niepełnosprawnych do podjęcia pracy. 87

Tabela 41. Zły stan zdrowia jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 ZŁY STAN ZDROWIA zdecydowanie tak n 2401 1641 760 % 48,02% 48,38% 47,26% raczej tak n 1776 1238 538 % 35,52% 36,50% 33,46% ani tak, ani nie n 606 370 236 % 12,12% 10,91% 14,68% raczej nie n 172 117 55 % 3,44% 3,45% 3,42% zdecydowanie nie n 33 22 11 % 0,66% 0,65% 0,68% brak danych n 12 4 8 % 0,24% 0,12% 0,50% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Za zdecydowaną, najczęściej podkreślaną barierę w postaci złego stanu zdrowia uznaje 2401 respondentów (48,02 %). Raczej tak odpowiedziało 1776 badanych (35,52 %) a za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) stopień i rodzaj posiadanej niepełnosprawności uznało 606 zapytanych (12,12 %). Jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 172 pytanych (3,44 %). Najmniej liczna grupa ankietowanych uznaje za zdecydowanie nieważne ograniczenie z tytułu złego zdrowia - 33 respondentów (0,66 %); w 12 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,24 %); w 4 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,12 %) i w 8 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,5 %). Najwięcej respondentów odpowiedziało, że brak możliwości podnoszenia kwalifikacji raczej ogranicza podejmowanie aktywności zawodowej - 1825 odpowiedzi (36,50 %). Nieco mniejsza grupa uznaje za barierę tak samo ważną jak i nieważną (alternatywa ani tak, ani nie) niewystarczającą liczbę kursów zawodowych - 1644 zapytanych (32,88 %). Najmniej osób wskazuje, że brak szkoleń dla niepełnosprawnych podnoszących ich kwalifikacje nie stanowi ważnej bariery w podejmowaniu aktywności zawodowej - 156 respondentów (3,12 %). Poza tym niemożność dokształcania za zdecydowaną barierę 88

uznało 615 respondentów (12,30 %), a jako ograniczenie raczej nieważne ( raczej nie ) wskazało 740 pytanych. W 20 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (0,4 %); w 8 przypadkach od respondentów z terenów wiejskich (0,24 %) i w 12 od respondentów z terenów miejsko-wiejskich (0,75 %). Tabela 42. Brak możliwości dokształcania, jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BRAK OFERT KURSÓW I SZKOLEŃ PODNOSZĄCYCH KWALIFIKACJE ZAWODOWE zdecydowanie tak n 615 380 235 % 12,30% 11,20% 14,61% raczej tak n 1825 1294 531 % 36,50% 38,15% 33,02% ani tak, ani nie n 1644 1114 530 % 32,88% 32,84% 32,96% raczej nie n 740 493 247 % 14,80% 14,53% 15,36% zdecydowanie nie n 156 103 53 % 3,12% 3,04% 3,30% brak danych n 20 8 12 % 0,40% 0,24% 0,75% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Badania pokazały, że największa liczba respondentów uznaje za powód tak samo ważny jak i nieważny (wskazanie ani tak, ani nie ) brak akceptacji od rodziny, znajomych i przyjaciół - 1533 osób (30,66 %). Najmniej osób odpowiedziało zdecydowanie tak - 232 wskazania (4,64 %). Ponadto raczej tak odpowiedziało 1094 badanych (21,88 %), raczej nie wskazało 1405 pytanych (28,10 %). Zdecydowanie za nieważne ograniczenie w postaci niezrozumienia uznało 679 respondentów (13,58 %). W 57 przypadkach badacze nie otrzymali wskazania (1,14 %). 89

Tabela 43. Brak akceptacji ze strony najbliższych, jako bariera w podejmowaniu aktywności zawodowej przez osoby niepełnosprawne Polska Typ gminy wiejska miejsko - wiejska OGÓŁEM 5000 3392 1608 BRAK AKCEPTACJI ZE STRONY RODZINY, PRZYJACIÓŁ I ZNAJOMYCH zdecydowanie tak n 232 145 87 % 4,64% 4,27% 5,41% raczej tak n 1094 775 319 % 21,88% 22,85% 19,84% ani tak, ani nie n 1533 1029 504 % 30,66% 30,34% 31,34% raczej nie n 1405 959 446 % 28,10% 28,27% 27,74% zdecydowanie nie n 679 455 224 % 13,58% 13,41% 13,93% brak danych n 57 29 28 % 1,14% 0,85% 1,74% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Respondenci w badaniu wskazywali również inne bariery, które w ich ocenie ograniczają podejmowanie przez osoby niepełnosprawne aktywności zawodowej. Do takich barier, spontanicznie wymienianych poza piętnastoma wyżej przytoczonymi zaliczyli: większą świadomość społeczeństwa, miejsca pracy dla niepełnosprawnych, zachęty dla pracodawców, rozpoczęcie w Polsce jakiejś produkcji na ścianie wschodniej zwłaszcza, brak produkcji na ścianie wschodniej", pomoc państwa w tworzeniu miejsc pracy, gdy będzie mniejsze bezrobocie w/w działania są zbędne, tworzenie miejsc pracy w gospodarce, mentalność pracodawców, podejście pracodawcy oraz więcej miejsc pracy (tutaj wyjątkowo 3 wskazania). Analiza wyników badań wskazuje, że niepełnosprawni respondenci zarówno z terenów gmin wiejskich, jak i miejsko-wiejskich za najważniejsze bariery w podejmowaniu aktywności zawodowej, uznali: zły stan zdrowia, stopień i rodzaj niepełnosprawności, w następnej kolejności: brak kwalifikacji, doświadczenia, dalej poziom wykształcenia i utratę renty w przypadku zatrudnienia. W ocenie badanych, poważnej bariery nie stanowi brak akceptacji ze strony rodziny, przyjaciół i znajomych oraz brak ofert 90

kursów i szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe. Pięć lat wcześniej (2006) nieco inne wyniki swych badań dotyczących podobnych problemów uzyskała J. Kalita 11. Z jej badań wynika, że głównymi barierami w podejmowaniu przez osoby niepełnosprawne pracy są bariery edukacyjne i niski poziom wykształcenia, co jest konsekwencją trudności w dostępie do nauki, szczególnie na poziomie studiów wyższych w porównaniu do ludzi sprawnych. Prawie 50 % osób niepełnosprawnych objętych badaniami J. Kality posiadało najwyżej wykształcenie podstawowe, a liczba niepełnosprawnych kończących studia wyższe nie przekraczała kilku procent. Autorka dochodzi do wniosku, że system wsparcia niepełnosprawnych na polskich uczelniach wyższych, jest mało przejrzysty i niejednorodny. Na poziomie szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół średnich placówki oświatowe w niedostatecznym stopniu odpowiadają na specyficzne potrzeby edukacyjne młodzieży niepełnosprawnej 12. 2.1.11. Udział doradcy zawodowego w wyjściu z bezrobocia Respondenci informowali również, czy kiedykolwiek korzystali z konsultacji z doradcą zawodowym. Z badań wynika, że większość ankietowanych 4135 osób (82,70 %) z takiej pomocy nie korzystało. Różnica między mieszkańcami gmin wiejskich i miejsko-wiejskich jest niewielka (wielkości 2-3%). Respondenci, którzy korzystali z pomocy doradcy zawodowego różnie oceniali jej skuteczność w podjęciu aktywności zawodowej. Oceny dokonało 856 badanych, spośród których zaledwie 4,44 % (korzystających z pomocy doradcy) zadeklarowało, że pomoc doradcy zdecydowanie pomogła im w podjęciu aktywności zawodowej. Większość respondentów oceniło rolę doradcy zawodowego, w aktywizacji zawodowej jako mało istotną. Odpowiedzi ani tak, ani nie udzieliło 276 badanych (32,24 %), 11 J. Kalita, Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy oraz rola organizacji pozarządowych świadczących usługi dla tej grupy beneficjentów, Warszawa 2006 12 Kalita, s. 5 91

niewielu mniej 248 (28,97 %) odpowiedziało raczej nie. Różnice procentowe między mieszkańcami gmin wiejskich i miejsko-wiejskich są nieistotne. Znaczny odsetek badanych uznał, że pomoc doradcy jest mało ważna lub zdecydowanie nieważna. Dane w postaci tabel zawarte są w aneksie (tabela 21). 300 276 250 248 200 150 151 140 100 50 38 0 zdecydowanie tak raczej tak ani tak, ani nie raczej nie zdecydowanie nie 3 brak danych Wykres 15. Rola doradcy zawodowego w aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne 2.2. Ocena działań otoczenia instytucjonalnego 2.2.1 Ocena działań placówek w terenie Istotne z punktu wiedzenia realizacji szczegółowych celów, było zbadanie opinii respondentów na temat funkcjonowania wybranych instytucji, organizacji i placówek wspierających ludzi niepełnosprawnych w terenie. Badaniami objęto 5000 niepełnosprawnych - 3392 respondentów z gmin wiejskich i 1608 respondentów z gmin miejsko-wiejskich. 92

Tabela 44. Wiedza na temat funkcjonowania w gminach wiejskich wybranych instytucji, organizacji i placówek Instytucje, organizacje, placówki Czy w gminie działa: GMINA WIEJSKA (N=3392) tak nie nie wiem brak danych Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej n 3095 38 259 0 % 91,24% 1,12% 7,64% 0,00% Komisja/stanowisko w Urzędzie Gminy ds. n 1197 558 1635 2 problemów społecznych/socjalnych % 35,29% 16,45% 48,20% 0,06% Komisja/stanowisko w Urzędzie Gminy ds. n 654 769 1964 5 problemów ON % 19,28% 22,67% 57,90% 0,15% informacja dla ON n 794 715 1881 2 % 23,41% 21,08% 55,45% 0,06% szkoła integracyjna n 709 1105 1573 5 % 20,90% 32,58% 46,37% 0,15% przedszkole integracyjne n 422 1279 1688 3 % 12,44% 37,71% 49,76% 0,09% koła/klub/ świetlica/ośrodek dla ON n 683 1200 1505 4 % 20,14% 35,38% 44,37% 0,12% ZUS n 497 2268 624 3 % 14,65% 66,86% 18,40% 0,09% KRUS n 454 2209 724 5 % 13,38% 65,12% 21,34% 0,15% PCPR n 610 2080 695 7 % 17,98% 61,32% 20,49% 0,21% PUP n 657 2128 604 3 % 19,37% 62,74% 17,81% 0,09% organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, fundacje n 894 1277 1216 5 % 26,36% 37,65% 35,85% 0,15% poradnia psychologiczna dla ON n 498 1498 1385 11 % 14,68% 44,16% 40,83% 0,32% WTZ n 995 1255 1135 7 % 29,33% 37,00% 33,46% 0,21% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 93

Tabela 45. Wiedza na temat funkcjonowania w gminach miejsko-wiejskich wybranych instytucji, organizacji i placówek Instytucje, organizacje, placówki GMINA MIEJSKO-WIEJSKA (N=1608) Czy w gminie działa: tak nie nie wiem brak danych Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej n 1418 23 167 0 % 88,18% 1,43% 10,39% 0,00% Komisja/stanowisko w Urzędzie Gminy ds. problemów n 435 273 896 4 społecznych/socjalnych % 27,05% 16,98% 55,72% 0,25% Komisja/stanowisko w Urzędzie Gminy ds. problemów n 234 319 1051 4 ON % 14,55% 19,84% 65,36% 0,25% informacja dla ON n 353 269 981 5 % 21,95% 16,73% 61,01% 0,31% szkoła integracyjna n 340 356 908 4 % 21,14% 22,14% 56,47% 0,25% przedszkole integracyjne n 255 402 946 5 % 15,86% 25,00% 58,83% 0,31% koła/klub/ świetlica/ośrodek dla ON n 349 302 953 4 % 21,70% 18,78% 59,27% 0,25% ZUS n 463 688 456 1 % 28,79% 42,79% 28,36% 0,06% KRUS n 287 739 577 5 % 17,85% 45,96% 35,88% 0,31% PCPR n 607 572 425 4 % 37,75% 35,57% 26,43% 0,25% PUP n 623 575 406 4 % 38,74% 35,76% 25,25% 0,25% organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, fundacje n 628 320 655 5 % 39,05% 19,90% 40,73% 0,31% poradnia psychologiczna dla ON n 344 407 846 11 % 21,39% 25,31% 52,61% 0,68% WTZ n 672 301 634 1 % 41,79% 18,72% 39,43% 0,06% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety 94

Najbardziej znaną placówką, zarówno wśród respondentów zamieszkałych w gminach wiejskich jak i miejsko-wiejskich, jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Wymieniło go 91,24 % badanych z gmin wiejskich i 88,18% z gmin miejsko-wiejskich. Zaledwie 1,12 % respondentów z gmin wiejskich i 1,43 % z gmin miejsko-wiejskich nie wiedziało, że na ich terenie funkcjonuje taka placówka. Zbliżone odsetki ankietowanych, posiada wiedzę na temat funkcjonowania innych instytucji, organizacji czy placówek. Zaznaczyły się jednak różnice w odpowiedziach respondentów mieszkających w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich (Tabele 44 i 45). Najbardziej zauważalne różnice są w odpowiedziach dotyczących funkcjonowania ZUS-u, PCPR, PUP, WTZ. Poproszono ankietowanych, o określenie czy w ich gminie istnieje ZUS. Istnienie takiej instytucji potwierdziło 14,65 % osób z terenów wiejskich oraz 28,79 % respondentów z terenów miejsko-wiejskich. Zaprzeczyło udzielając odpowiedzi nie 66,86 % osób z gmin wiejskich i 42,79 % osób z gmin miejsko-wiejskich. O istnieniu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie wiedziało 18,40 % respondentów z obszarów wiejskich i 28,36 % z obszarów miejsko-wiejskich. Od 0,09 %). Nie uzyskano odpowiedzi od mniej niż 1 % ankietowanych. Badani oceniali istnienie na swoich obszarach Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. O ich istnieniu jest przekonanych 17,98 % badanych z obszarów wiejskich i 37,75 % z obszarów miejsko-wiejskich. Odpowiedzi nie udzieliło 61,32 % ankietowanych z gmin wiejskich i 35,57 % z gmin miejsko-wiejskich. 20,49 % badanych z gmin wiejskich i 26,43 % z gmin miejsko-wiejskich nie wie czy PCPR działa na ich terenie. Nie otrzymano odpowiedzi od 0,21 % ankietowanych zamieszkałych na terenach wiejskich i od 0,25 % ankietowanych z terenów miejskowiejskich. Respondenci określali też, czy istnieje PUP; 19,37 % badanych z terenów wiejskich oraz 38,74 % z terenów miejsko-wiejskich wie o istnieniu takiego urzędu; 62,74 % z obszarów wiejskich i 35,76 % z obszarów miejsko-wiejskich stwierdziło, że taki urząd nie działa u nich w gminie. 17,81 % badanych z gmin wiejskich i 25,25 % z gmin miejsko-wiejskich nie wie nic na ten temat. Nie uzyskano odpowiedzi od kilku respondentów (mniej niż 1%). 95

Badani odpowiadali, czy w gminie istnieje WTZ; 29,33 % badanych z gmin wiejskich i 41,79 % z gmin miejsko-wiejskich udzieliło odpowiedzi tak ; nie odrzekło 37 % osób zamieszkałych na terenach wiejskich i 18,72 % zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich. O istnieniu Warsztatów Terapii Zajęciowej nie wie 33,46 % respondentów z gmin wiejskich i 39,43 % z gmin miejsko-wiejskich. W badaniu nie uzyskano odpowiedzi ( brak danych ) od 7 osób (0,15 %) z gmin wiejskich i od 1 osoby (0,06 %) z gmin miejsko-wiejskich. Z analizy uzyskanych danych wynika, że wskazania respondentów z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich nie różnią się znacząco. Największa ilość badanych wie o działaniu na ich terenie Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej. Duża świadomość istnienia GOPS zapewne w praktyce umożliwia osobom niepełnosprawnym i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać samodzielnie, wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia 13. Na terenach gmin wiejskich, wg znacznej części ankietowanych, nie działają placówki ZUS i KRUS. Respondenci mają do tego niewystarczającą wiedzę nt. istnienia w gminach Komisji/stanowiska ds. problemów ON, Komisji/stanowiska ds. problemów społecznych/socjalnych oraz działania punktu informacji dla osób niepełnosprawnych. 2.2.2. Formy otrzymanej pomocy Interesujące dla badań było uzyskanie wiedzy, z jakich wymienionych form pomocy korzystali niepełnosprawni respondenci w ciągu ostatnich 3 lat i kto im tej pomocy udzielił. Oceny dokonało 5000 respondentów, w tym 3392 pochodzących z terenu gmin wiejskich i 1608 pochodzących z terenów gmin miejsko-wiejskich. Ponadto uzyskano szczegółowe informacje dotyczące tego, kto i w jakim zakresie udzielał niepełnosprawnym pomocy w różnych formach. Dane te ilustruje tabela 3a umieszczona w aneksie. 13 por. Ustawa o pomocy społecznej, Rozdział I (Dz.U. z 2009 r. Nr 175 poz.1362 z późn. zm.) 96

Tabela 46. Formy pomocy udzielonej respondentom w ciągu ostatnich 3 lat, z uwzględnieniem typu gminy Forma pomocy Ogółem Korzystało z % pomocy zapomoga, darowizna gmina wiejska 3392 619 18,25% gmina miejsko-wiejska 1608 264 16,42% POLSKA 5000 887 17,74% pomoc w formie kredytu/pożyczki gmina wiejska 3392 198 5,84% gmina miejsko-wiejska 1608 45 2,80% POLSKA 5000 243 4,86% dofinansowanie działalności gospodarczej lub rolniczej gmina wiejska 3392 45 1,33% gmina miejsko-wiejska 1608 12 0,75% POLSKA 5000 57 1,14% pomoc w formie rzeczowej gmina wiejska 3392 458 13,50% gmina miejsko-wiejska 1608 189 11,75% POLSKA 5000 647 12,94% pomoc w formie opieki bytowej gmina wiejska 3392 465 13,71% gmina miejsko-wiejska 1608 179 11,13% POLSKA 5000 644 12,88% pomoc prawna gmina wiejska 3392 127 3,74% gmina miejsko-wiejska 1608 46 2,86% POLSKA 5000 173 3,46% pomoc psychologiczna gmina wiejska 3392 352 10,38% gmina miejsko-wiejska 1608 235 14,61% POLSKA 5000 587 11,74% pomoc terapeutyczna gmina wiejska 3392 371 10,94% gmina miejsko-wiejska 1608 260 16,17% POLSKA 5000 631 12,62% 97

Forma pomocy Ogółem Korzystało z usługi rehabilitacyjne pomocy % gmina wiejska 3392 880 25,94% gmina miejsko-wiejska 1608 449 27,92% POLSKA 5000 1329 26,58% pomoc w zakupie sprzętu rehabilitacyjnego i ortopedycznego gmina wiejska 3392 211 6,22% gmina miejsko-wiejska 1608 98 6,09% POLSKA 5000 309 6,18% wypożyczanie sprzętu rehabilitacyjnego gmina wiejska 3392 52 1,53% gmina miejsko-wiejska 1608 31 1,93% POLSKA 5000 83 1,66% pomoc w zakresie remontów gmina wiejska 3392 127 3,74% gmina miejsko-wiejska 1608 59 3,67% POLSKA 5000 186 3,72% inna pomoc gmina wiejska 3392 22 0,65% gmina miejsko-wiejska 1608 7 0,44% POLSKA 5000 29 0,58% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Największa liczba ankietowanych wskazała na usługi rehabilitacyjne. Z gmin wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 880 respondentów ( 25,94 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (68 razy), Ministerstwo Zdrowia i NFZ (542 razy), ZUS (10 razy), KRUS (2 razy), samorząd terytorialny (3 razy), PCPR (24 razy), GOPS (39 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe - najczęściej (98 razy), firmy prywatne (7 raz), pracodawca (50 razy), rodzina (4 razy), osoby prywatne spoza rodziny (5 razy), inne podmioty (26 razy). W 2 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im tak pomógł. Z gmin miejsko-wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 449 respondentów (27,92 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (33 razy), Ministerstwo Zdrowia i NFZ najczęściej (251 razy), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (1 raz), ZUS (6 razy), KRUS (1 raz), samorząd terytorialny (6 razy), PCPR (15 razy), GOPS (26 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (59 razy), parafia i ksiądz (1 raz), szkoła i nauczyciele (2 razy), firmy prywatne (3 razy), pracodawca (14 98

razy), rodzina (3 razy), osoby prywatne spoza rodziny (2 razy), inne podmioty (23 razy). W 3 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im tak pomógł. Na drugim miejscu ankietowani wymienili pomoc w postaci zapomóg i darowizn. Z gmin wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 619 respondentów (18,25 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (33 razy), Ministerstwo Zdrowia, NFZ (4 razy), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (7 razy), ZUS (8 razy), KRUS (1 raz), samorząd terytorialny (12 razy), PCPR (15 razy), PUP (2 razy), GOPS najczęściej (441 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (13 razy), parafia i ksiądz (7 razy), szkoła i nauczyciele (1 raz), firmy prywatne (1 raz), pracodawca (22 razy), rodzina (30 razy), osoby prywatne spoza rodziny (7 razy), inne podmioty (7 razy). W 8 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im tak pomógł. Z gmin miejsko-wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 264 respondentów (tj. 16,42 % respondentów z terenów miejsko-wiejskich). Respondentom pomocy udzielił PFRON (17 razy), Ministerstwo Zdrowia i NFZ (2 razy), ZUS (2 razy), samorząd terytorialny (14 razy), PCPR (12 razy), GOPS - najczęściej (163 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (4 razy), parafia i ksiądz (1 raz), szkoła i nauczyciele (1 raz), firmy prywatne (1 raz), pracodawca (12 razy), rodzina (19 razy), osoby prywatne spoza rodziny (6 razy), inne podmioty (6 razy). W 6 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają, kto im pomógł udzielając zapomogi lub darowizny. Na trzecim miejscu pod względem formy udzielonej pomocy respondentom w ciągu ostatnich 3 lat wymieniano pomoc w formie rzeczowej. Z gmin wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 458 respondentów (13,50 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (39 razy), Ministerstwo Zdrowia i NFZ (16 razy), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2 razy), samorząd terytorialny (5 razy), PCPR (12 razy), GOPS - najczęściej (208 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (62 razy), parafia i ksiądz (16 razy), szkoła i nauczyciele (12 razy), firmy prywatne (1 raz), pracodawca (2 razy), rodzina (50 razy), osoby prywatne spoza rodziny (10 razy), inne podmioty (19 razy). W 4 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im tak pomógł. Z gmin miejsko-wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 189 respondentów (11,75 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (19 razy), Ministerstwo Zdrowia, NFZ (2 razy), samorząd terytorialny (5 razy), PCPR (12 razy), GOPS najczęściej (208 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (62 razy), parafia i ksiądz (16 razy), szkoła 99

i nauczyciele (12 razy), firmy prywatne (1 raz), pracodawca (2 razy), rodzina (50 razy), osoby prywatne spoza rodziny (10 razy), inne podmioty (19 razy). W 4 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im pomógł w formie rzeczowej. Najmniejsza liczba ankietowanych otrzymała dofinansowanie do działalności gospodarczej lub rolniczej. Z gmin wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 45 respondentów (1,33 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (5 raz), KRUS (2 razy), PUP (11 razy), GOPS (2 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (2 razy), rodzina (3 razy), inne podmioty - najczęściej (18 razy). W 2 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im tak pomógł. Z gmin miejskowiejskich z tej formy pomocy skorzystało 12 respondentów (0,75 %). Respondentom pomocy udzielił KRUS (1 raz), samorząd terytorialny (1 raz), PUP (2 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (1 raz), inne podmioty najczęściej (6 razy). W 1 przypadku respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im w taki sposób pomógł. Formą pomocy niepełnosprawnym, także stosunkowo rzadko praktykowaną było wypożyczenie sprzętu rehabilitacyjnego. Z gmin wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 52 respondentów (1,53 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (11 razy), Ministerstwo Zdrowia, NFZ (21 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (10 razy), firmy prywatne (2 razy), rodzina (1 raz), osoby prywatne spoza rodziny (2 razy), inne podmioty (3 razy). W 2 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają kto im tak pomógł. Z gmin miejsko-wiejskich z tej formy pomocy skorzystało 31 respondentów (1,93 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (7 razy), Ministerstwo Zdrowia i NFZ (6 razy), samorząd terytorialny (1 raz), PCPR (5 razy), GOPS (3 razy), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (4 razy), firmy prywatne (1 raz), rodzina (1 raz), osoby prywatne spoza rodziny (2 razy). W 1 przypadku respondent nie wiedział lub nie pamiętał kto mu pożyczył sprzęt rehabilitacyjny. Znikomym wskazaniem ankietowanych (mniej niż 1 %) była też inna pomoc. Z gmin wiejskich z innej jeszcze formy pomocy skorzystało 22 respondentów (0,65 %). Respondentom pomocy udzieliło Ministerstwo Zdrowia i NFZ (2 razy), PCPR (3 razy), PUP (2 razy), GOPS (1 raz), organizacje i stowarzyszenia pozarządowe (4 razy), parafia i ksiądz (1 raz), firmy prywatne (1 raz), pracodawca (1 raz), inne podmioty (5 razy). W 2 przypadkach respondenci nie wiedzieli lub nie pamiętają, kto im tak pomógł. Z gmin miejsko-wiejskich z innej pomocy skorzystało natomiast 7 respondentów (0,44 %). Respondentom pomocy udzielił PFRON (2 razy), organizacje 100

i stowarzyszenia pozarządowe (1 raz), szkoła i nauczyciele (1 raz), pracodawca (2 razy) oraz inne podmioty (1 raz). Badania pokazały, że pomoc oferowana przez różne instytucje, jest adresowana zarówno do osób niepełnosprawnych z terenów gmin wiejskich jak i miejsko-wiejskich. Najczęściej osoby niepełnosprawne (wg ich opinii) skorzystały z usług rehabilitacyjnych oraz zapomóg i darowizn. Rehabilitację rozumiemy jako zorganizowany system działania, którego celem jest przywrócenie osobom niepełnosprawnym w miarę możności najpełniejszej sprawności w sensie fizycznym, psychicznym, zdrowotnym i zawodowym. W takim działaniu chodzi zwłaszcza o uaktywnienie tych osób, o włączenie ich do czynnego życia społecznego, w tym i do procesów pracy. Rehabilitację rozwija się ze względów humanitarnych, społecznych i ekonomicznych 14. Z przeprowadzonych badań wynika, że najmniejszy odsetek respondentów skorzystał w ostatnich 3 latach z wypożyczenia sprzętu rehabilitacyjnego i dofinansowania działalności gospodarczej lub rolniczej. Warto także wspomnieć, że badania wykazały podmioty (instytucje), które najczęściej i w różnych formach wspomagają osoby niepełnosprawne. W różne formy pomocy niepełnosprawnym angażował Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej oraz rodzina. Bardzo ograniczoną pomoc, w wąskim zakresie niepełnosprawni mogli otrzymać w Powiatowych Urzędach Pracy (Tabela 3a w Aneksie). 2.2.3. Ocena działań gminy w aktywizacji niepełnosprawnych W prowadzonych badaniach respondenci oceniali wybrane działanie gminy dotyczące osób niepełnosprawnych. Warto nadmienić, że w wyniku przeprowadzonej reformy ustrojowej państwa oraz nowelizacji ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych realizacja znacznej części zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej powierzona została samorządom terytorialnym 15. 14 Podoski K. Turnowiecki W., Polityka społeczna, Gdańsk 1998, s. 126 15 Niepełnosprawność w Polsce Analiza organizacyjno-prawna, s. 3-4 101

3,03 2,85 2,92 2,91 2,83 2,88 2,88 2,85 2,88 2,84 2,77 2,61 Wykres 16. Ocena działań gmin wiejskich (od 1 do 5) Źródło: opracowanie własne 3,03 2,95 2,91 2,92 2,73 2,83 2,88 2,89 2,91 2,87 2,77 Wykres 17. Ocena działań gmin miejsko-wiejskich (od 1 do 5) Źródło: opracowanie własne Ankietowani (5000 osób; 3392 osób z gmin wiejskich i 1608 osób z gmin miejskowiejskich) wykorzystując 5 stopniową skalę (bardzo dobrze, dobrze, ani dobrze ani źle, źle, bardzo źle) oceniali działania samorządu lokalnego w zakresie tworzenia miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych. Respondenci zarówno z gmin wiejskich jak i miejsko-wiejskich najwyżej oceniają zadania gminy w organizacji spotkań 102

integracyjnych (np. festynów) i wydarzeń kulturalnych. Pośród respondentów z gmin wiejskich bardzo dobrze pod tym względem oceniło działania gminy w czasie badania 128 respondentów. Dobrze odpowiedziało 778 badanych; ani dobrze, ani źle spotkań integracyjnych dla osób niepełnosprawnych nie oceniło 1703 zapytanych. Źle działania takie samorządu podsumowało 629 pytanych. Najsurowsze oceny - bardzo źle dało 153 respondentów. Nie uzyskano oceny od 1 osoby. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gminy w organizacji spotkań integracyjnych 3,03 (gdzie 5 bardzo dobrze, 1 bardzo źle). Pośród respondentów z gmin miejsko-wiejskich bardzo dobrze pod tym względem oceniło działania gminy w czasie badania 54 respondentów. Dobrze do tego je oceniło 373 badanych; ani dobrze, ani źle organizowanej przez gminy integracji dla osób niepełnosprawnych nie oceniło 796 zapytanych; źle działania takie samorządu podsumowało 312 pytanych. Najsurowsze oceny bardzo źle dało 62 respondentów. Nie uzyskano wskazań od 11 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gminy w zakresie organizacji festynów integracyjnych zakresie 3,03. Wysoko także oceniono pod względem skuteczności działania jednostek samorządu terytorialnego uprawianie sportu. Pośród respondentów z gmin wiejskich bardzo dobrze pod tym względem ocenia działania gminy w czasie badania 112 respondentów. Dobrze odpowiedziało 526 badanych; ani dobrze, ani źle uprawiania sportu nie oceniło 1896 zapytanych. Źle działania takie samorządu podsumowało 704 pytanych. Najsurowsze oceny bardzo źle dało 152 respondentów. Nie uzyskano oceny od 2 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla przedmiotowych działań gminy 2,92. Pośród respondentów z gmin miejsko-wiejskich bardzo dobrze pod względem uprawiania sportu oceniło działania gminy w czasie badania 32 respondentów. Dobrze do tego je oceniło 283 badanych; ani dobrze, ani źle uprawiania sportu nie oceniło 863 zapytanych; źle działania takie samorządu podsumowało 368 pytanych. Najsurowsze oceny bardzo źle dało 58 respondentów. Nie uzyskano wskazań od 4 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gminy w tym zakresie 2,91. Najsłabiej z kolei respondenci oceniają tworzenie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych. Pośród respondentów z gmin wiejskich, bardzo dobrze pod tym względem ocenia działania gminy 63 respondentów. Dobrze odpowiedziało 263 badanych; ani dobrze, 103

ani źle tworzenia przez gminę miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych nie oceniło 1601 zapytanych. Źle działania takie samorządu podsumowało 1218 pytanych. Najsurowsze oceny - bardzo źle dało 245 respondentów. Nie uzyskano oceny od 2 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gmin wiejskich w tym zakresie 2,61. Pośród respondentów z gmin miejskowiejskich bardzo dobrze pod tym względem oceniło działania gminy w czasie badania 36 respondentów. Dobrze do tego je oceniło 131 badanych; ani dobrze, ani źle tworzenia przez gminę miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych nie oceniło 797 zapytanych; źle działania takie samorządu podsumowało 532 pytanych. Najsurowsze oceny bardzo źle dało 108 respondentów. Nie uzyskano wskazań od 4 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gmin miejsko-wiejskich w tym zakresie 2,66. Stosunkowo niskie oceny respondenci wyrazili oceniając działania gmin dotyczące dostępu do informacji dla osób niepełnosprawnych. Pośród respondentów z gmin wiejskich bardzo dobrze pod tym względem oceniło działania gminy w czasie badania 79 respondentów. Dobrze odpowiedziało 406 badanych; ani dobrze, ani źle dostępu do informacji dla osób niepełnosprawnych nie oceniło 1777 zapytanych. Źle działania takie samorządu podsumowało 921 pytanych. Najsurowsze oceny - bardzo źle dało 205 respondentów. Nie uzyskano oceny od 4 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gminy w tym zakresie 2,77. Pośród respondentów z gmin miejsko-wiejskich bardzo dobrze pod tym względem oceniło działania gminy w czasie badania 29 respondentów. Dobrze do tego je oceniło 198 badanych; ani dobrze, ani źle dostępu do informacji dla osób niepełnosprawnych nie oceniło 840 zapytanych; źle działania takie samorządu podsumowało 91 pytanych. Najsurowsze oceny bardzo źle dało 108 respondentów. Nie uzyskano wskazań od 8 respondentów. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią ocenę dla działań gmin miejsko-wiejskich w tym zakresie także 2,77. Szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie (tabela 4.2a). Powyższa analiza wyników badań wskazuje, że respondenci krytycznie odnoszą się do działań gminy zmierzających do aktywizacji osób niepełnosprawnych. W ocenie ankietowanych jedynie organizacja spotkań integracyjnych i imprez kulturalnych uzyskała najwyższą średnią, w 5 stopniowej skali 3,03 pkt. Być może niskie oceny innych przedsięwzięć gminy, wynikają z braku orientacji respondentów w zadaniach 104

własnych i zleconych gminy. Na większość z ocenianych zadań samorząd gminny ma mocno ograniczony wpływ. 2.2.4. Działania sektora pozarządowego na rzecz niepełnosprawnych Dla realizacji celu badań, ważne było uzyskanie informacji na temat działalności respondentów w organizacjach, stowarzyszeniach, fundacjach na rzecz osób niepełnosprawnych. Spośród 5000 ankietowanych taką działalność zadeklarowało zaledwie 467 respondentów (tj. 9,34 %) niespełna co 10-ty ankietowany; w 4 przypadkach nie uzyskano wskazania (tj. 0,08 %). 4 467 tak nie brak danych 4529 Wykres 18. Przynależność respondentów do organizacji pozarządowych działających na rzecz niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne W gminach o charakterze wiejskim zrzeszonych w organizacjach pozarządowych działających na rzecz ON było 9,35 % respondentów; w gminach miejsko-wiejskich jeszcze mniej - 9,33 %. Przeważająca część pytanych nie należy zatem do organizacji, stowarzyszeń i nie działa w fundacjach na rzecz osób niepełnosprawnych - 90,54 % z gmin wiejskich i 90,67 % respondentów z gmin miejsko-wiejskich. Ankietowani oceniali, na ile stowarzyszenia i instytucje zrzeszające i działające na niepełnosprawnych wpływają na rozwiązanie konkretnych problemów środowiska. Organizacje pozarządowe, stanowiące trzeci, obok publicznego i rynkowego, sektor są 105

znaczącą częścią każdego efektywnie i demokratycznie funkcjonującego państwa i społeczeństwa. Realizują zadania, które wynikają z polityki państwa, lub te, których mimo istniejącego zapotrzebowania, ani podmioty publiczne, ani prywatne zorientowane na zysk, nie podejmują 16. Tabela 47. Ocena organizacji pozarządowych dokonana przez respondentów z gmin wiejskich Działania /zadania GMINA WIEJSKA (N=3392) Czy stowarzyszenia i instytucje zrzeszające i działające na rzecz ON przyczyniają się do wymienionych działań? tak nie nie wiem brak danych integracja ON n 2371 138 881 2 podnoszenie świadomości na temat problematyki ON % 69,90% 4,07% 25,97% 0,06% n 2122 216 1051 3 % 62,56% 6,37% 30,98% 0,09% tworzenie korzystnego wizerunku ON n 1970 229 1188 5 % 58,08% 6,75% 35,02% 0,15% tworzenie miejsc pracy dla ON n 1127 699 1563 3 wpływ na zmianę przepisów prawa dotyczącego ON % 33,23% 20,61% 46,08% 0,09% n 1143 505 1743 1 % 33,70% 14,89% 51,39% 0,03% zwiększenie szans zatrudnienia ON n 1104 637 1647 4 świadczenie usług z zakresu doradztwa zawodowego pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych (organizacja kursów i szkoleń) % 32,55% 18,78% 48,56% 0,12% n 1256 379 1752 5 % 37,03% 11,17% 51,65% 0,15% n 1372 378 1638 4 % 40,45% 11,14% 48,29% 0,12% pośrednictwo w znajdowaniu pracy n 1029 544 1813 6 % 30,34% 16,04% 53,45% 0,18% Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety Respondenci z gmin o charakterze wiejskim wskazali na pierwszym miejscu, że organizacje pozarządowe funkcjonujące na rzecz osób niepełnosprawnych działają na rzecz integracji środowiska ON 2371 odpowiedzi 69,90 %), nie przyczyniają się do 16 Niepełnosprawność w Polsce Analiza organizacyjno-prawna, s. 4 106

tego w ocenie 138 osób (tj. 4,07 %), 881 osób (25,97 %) nie wie jak takie organizacje oddziałują. W 2 przypadkach nie otrzymano wskazania (0,06 %). Na drugim miejscu ankietowani odpowiedzieli, że ngo podnoszą świadomość na temat problematyki osób niepełnosprawnych. Tak odpowiedziało 2122 osób (62,56 %), nie wskazało 216 badanych (6,37 %), nie wiem podało 1051 osób (30,98 %). Do tego 3 osoby nie podały odpowiedzi (tj. 0,09 % respondentów z gmin wiejskich). Najmniej liczna grupa ankietowanych z terenów wiejskich wskazała, że organizacje pozarządowe pośredniczą w znajdowaniu pracy. Takiego zdania jest 1029 osób (30,34 %), odwrotnie uważa 544 badanych (16,04 %). 1813 badanych (53,45 %) nie ma wiedzy na ten temat; w 6 ankietach nie otrzymano odpowiedzi (0,18 %). Tabela 48. Ocena organizacji pozarządowych dokonana przez respondentów z gmin wiejskich Działania /zadania GMINA MIEJSKO-WIEJSKA (N=1608) Czy stowarzyszenia i instytucje zrzeszające i działające na rzecz ON przyczyniają się do wymienionych działań? tak nie nie wiem integracja ON n 1100 71 436 1 brak danych % 68,41% 4,42% 27,11% 0,06% podnoszenie świadomości na temat problematyk ON n 966 109 532 1 % 60,07% 6,78% 33,08% 0,06% tworzenie korzystnego wizerunku ON n 885 134 586 3 % 55,04% 8,33% 36,44% 0,19% tworzenie miejsc pracy dla ON n 471 356 777 4 % 29,29% 22,14% 48,32% 0,25% wpływ na zmianę przepisów prawa dotyczącego ON n 527 270 807 4 % 32,77% 16,79% 50,19% 0,25% zwiększenie szans zatrudnienia ON n 516 293 795 4 % 32,09% 18,22% 49,44% 0,25% świadczenie usług z zakresu doradztwa zawodowego n 547 225 832 4 pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych (organizacja kursów i szkoleń) % 34,02% 13,99% 51,74% 0,25% n 599 214 791 4 % 37,25% 13,31% 49,19% 0,25% pośrednictwo w znajdowaniu pracy n 447 284 872 5 Źródło: opracowanie zespołu badawczego na podstawie kwestionariusza ankiety % 27,80% 17,66% 54,23% 0,31% 107

Największa grupa ankietowanych z gmin miejsko-wiejskich odpowiedziała, że organizacje pozarządowe przyczyniają się do integracji osób niepełnosprawnych i podnoszą świadomość na temat ich problematyki. 1100 (68,41 %) badanych uznaje, że organizacje pozarządowe funkcjonujące na rzecz osób niepełnosprawnych działają na rzecz integracji środowiska ON, przeciwnie uważa 71 osób (4,42 %), nie wie 436 osób (27,11 %). Od 1 respondenta nie uzyskano odpowiedzi. Pytani odpowiadali także, że ngo podnosi świadomość na temat problematyki osób niepełnosprawnych. Tak odpowiedziało 966 osób (60,07 %), nie wskazało 109 badanych (6,78 %), nie wiem podało 532 osób (33,08 %). Tutaj także 1 osoba nie udzieliła odpowiedzi. Najmniejsza grupa ankietowanych - 447 osób (27,80 %), uważa że organizacje pozarządowe niepełnosprawnych pośredniczą w znajdowaniu pracy. Inaczej uważa 284 badanych (17,66 %), 872 badanych (54,23 %) nie ma wiedzy w tym zakresie. 5 osób nie odpowiedziało na to pytanie. Uzyskane wyniki pokazały, że w ocenie badanych, organizacje, stowarzyszenia lub fundacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych przyczyniają się przede wszystkim do integracji osób niepełnosprawnych, podnoszą poza tym świadomość na temat problematyki niepełnosprawności oraz tworzą korzystny wizerunek osób niepełnosprawnych. Według opinii ankietowanych, stowarzyszenia i instytucje nie pomagają w znalezieniu pracy niepełnosprawnym. 2.3. Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w kursach i szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe Jedno z pytań badawczych dotyczyło uczestnictwa respondentów w ostatnich 5 latach w szkoleniach i kursach podnoszących lub zmieniających ich kwalifikacje zawodowe. 108

23 900 4077 tak nie brak danych Wykres 19. Uczestnictwo niepełnosprawnych w kursach i szkoleniach Źródło: opracowanie własne Spośród 5000 respondentów jedynie 900 osób (tj. 18,00 % badanych) w ostatnich 5 latach uczestniczyło w szkoleniach i kursach; w tym 637 ankietowanych z terenów gmin wiejskich (18,78 %) oraz 263 z terenów gmin miejsko-wiejskich (16,36 %). Z kursów zmieniających kwalifikacje zawodowe nie korzystało 4077 pytanych (81,54 %) -2741 respondentów z terenów gmin wiejskich (80,81 %) oraz 1336 z terenów gmin miejsko-wiejskich (83,08 %). W 23 przypadkach badacze nie otrzymali odpowiedzi (0,46 %). Badani mieszkańcy gmin wiejskich i gmin miejsko-wiejskich w zdecydowanej większości nie uczestniczyli w ostatnich 5 latach w szkoleniach i kursach dokształcających. Respondenci nie są zainteresowani szkoleniami. Niewielki odsetek uczestniczył w kursach podnoszących umiejętności lub zmieniających kwalifikacje (18%). Typ gminy, z której pochodzili respondenci nie miał tu większego znaczenia. 2.3.1. Dokształcanie osób niepełnosprawnych w praktyce Respondenci, którzy korzystali z dokształcania się w ostatnich 5 latach, wskazywali także, kto był organizatorem tych kursów. 109

350 329 300 250 200 150 100 50 0 171 64 64 63 4 20 34 161 39 100 Wykres 20. Organizatorzy kursów i szkoleń podnoszących/zmieniających kwalifikacje zawodowe niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne Ankietowani wybierali alternatywy spośród 9 zaproponowanych przez badaczy lub wskazywali inne. Największa grupa ankietowanych udzieliła odpowiedzi, że organizatorem kursów, czy szkoleń podnoszących kwalifikacje wskazywano jest zakład pracy; taką alternatywę wybrało 329 respondentów (36,56 %). Ze szkolenia zorganizowanego przez zakład pracy skorzystało 241 mieszkańców gmin wiejskich (37,83 %) oraz 88 gmin miejsko-wiejskich (33,46 %). Jako drugiego organizatora dokształcania, pod względem ilości wskazań respondentów uznano Powiatowy Urząd Pracy. W ostatnich 5 latach z jego szkoleń skorzystało 171 badanych (tj. 19,00 % korzystających ze szkoleń); w tym 119 respondentów z terenów gmin wiejskich (18,68 %) oraz 52 z terenów gmin miejsko-wiejskich (19,77 %). Najrzadziej jako organizatora kursów i szkoleń dla niepełnosprawnych wymaniano Gminny Ośrodek Kultury. Jako organizatora wskazało GOK zaledwie 4 respondentów (0,44 % wskazań). W tym przypadku spośród przeszkolonych 3 osoby pochodziły z terenów wiejskich (0,47 %) oraz 1 osoba pochodziła z terenów miejsko-wiejskich (0,38 %). Szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie (tabela 22). Analiza odpowiedzi pokazała, że niepełnosprawni w niewielkim stopniu uczestniczą w szkoleniach zmieniających lub podnoszących ich kwalifikacje zawodowe. Najczęściej organizatorami takich szkoleń były zakłady pracy, Urzędy Pracy lub organizowano je w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. 110

2.3.2. Polityka informacyjna dotycząca dedykowanych szkoleń W realizacji badań ważne było uzyskanie od respondentów informacji, czy dociera do nich oferta o bezpłatnych kursach ułatwiających zdobycie pracy osobom niepełnosprawnym współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. 4061 930 tak nie brak danych 9 Wykres 21. Docieranie ofert o szkoleniach i kursach Źródło: opracowanie własne Do niewielkiej grupy ankietowanych 930 osób (18,60 %) dociera oferta o organizowanych kursach; do 667 respondentów zamieszkałych na terenach wiejskich (tj. 19,66 % ogółu respondentów z takich gmin) oraz 263 respondentów zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich (tj. 16,36 % respondentów zamieszkałych na terenach miejsko-wiejskich). Z ofertami kursów i szkoleń współfinansowanych ze środków UE z kolei nie spotkało się aż 4061 pytanych (81,22 % badanych). Podobne odsetki dotyczą respondentów z gmin wiejskich (80,10 %) i z gmin miejsko-wiejskich (83,58 %). Nie otrzymano odpowiedzi (brak danych) od 9 osób; w tym od 8 z terenów wiejskich (0,24 %) i od 1 osoby z terenów miejsko-wiejskich (0,06 %). Szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie (tabela 8a). Dostęp do bezpłatnych o kursów i szkoleń podnoszących kwalifikacje jest dla osób niepełnosprawnych bardzo trudne. Ponad 80 % pytanych nie otrzymuje informacji o kursach i szkoleniach, zwłaszcza, jeśli chodzi o projekty dofinansowywane ze środków pomocowych UE. 111

2.3.3. Programy adresowane do osób niepełnosprawnych Badania wykazały, że z programów adresowanych do osób niepełnosprawnych mających na celu poprawę sytuacji tej grupy na rynku pracy skorzystało zaledwie 10,68 % respondentów. 4458 534 8 tak nie brak danych Wykres 22. Uczestnictwo niepełnosprawnych w dedykowanych programach Źródło: opracowanie własne Otrzymano bardzo podobne odsetki z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich (10,85 % i 10,32 %). Można wnioskować, że takie programy docierają do małej grupy niepełnosprawnych. Ci respondenci, którzy z nich korzystali najczęściej nie pamiętali, jakie to były programy (30,15 %). Konkretne programy były wymieniane przez niewielkie odsetki badanych. Z programu Komputer dla Homera 2003 skorzystało najwięcej respondentów 17,4 %, z innych tylko nieliczni. Szczegółowe dane znajdują się na wykresie 23. 112

161 91 104 7 19 2 3 33 37 11 17 12 28 30 13 36 Wykres 23. Uczestnictwo w programach skierowanych do osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne Grupa 104 badanych (19,48 %) wymieniła inne programy. Szczegółowe zestawienia ilościowe zawarte są w aneksie (tabela 7a). Badania pokazały, że programy choć dedykowane osobom niepełnosprawnym nie cieszyły się zbytnim zainteresowaniem. Ich aktywizujący zawodowo wpływ na niepełnosprawnych respondentów okazał się bardzo ograniczony. 2.3.4. Wykluczenie z działań programowych Wśród przyczyn nieuczestniczenia w programach adresowanych do osób niepełnosprawnych, ankietowani w znacznej wielkości (64,36 %) wymieniali brak wiedzy o ich istnieniu (bardzo zbliżone odsetki z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich). Inne przyczyny wymieniane były przez niewielu respondentów, np. odpowiedź nie kwalifikuję się do uczestnictwa w takich programach 15,75 %, brak wiary, że uda im się zakwalifikować 14,06 %. Inne przyczyny wymieniali nieliczni ankietowani. W oparciu o analizę wyników badań nasuwa się wniosek, że główną przyczyną nieuczestniczenia osób niepełnosprawnych w aktywizacji zawodowej jest przede wszystkim brak informacji. Prawie 65 % badanych, nie wiedziało, że istnieją takie 113

programy. Należałoby więc w działalności na rzecz osób niepełnosprawnych, prowadzonej przez rożne instytucje, organizacje i placówki wziąć to pod uwagę. 10 nie wiedziałem, że istnieją takie programy 250 702 627 2869 nie potrafię przygotować dokumentów wymaganych regulaminem programu nie kwalifikuję się do uczestniczenia w takich programach nie wierzę, że uda mi się zakwalifikować do programu brak danych Wykres 24. Przyczyny rezygnacji z programów skierowanych do osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne 2.3.5. Integracja europejska w kontekście niepełnosprawności Ostatnim problemem szczegółowym, dotyczącym aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, była ocena wpływu wejścia Polski do Unii Europejskiej i wpływ tego kroku na poprawę sytuacji ekonomicznej osób niepełnosprawnych. Oceny dokonywali respondenci wykorzystując 5 stopniową skalę: zdecydowanie tak, raczej tak, ani tak, ani nie, raczej nie, zdecydowanie nie (Wykres 25). Wyniki wskazują, że zaledwie 3,26 % badanych pozytywnie ( zdecydowanie tak ) oceniło wpływ wejścia Polski do UE na aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych. Najwięcej ankietowanych (38,92 %) udzieliło odpowiedzi ani tak, ani nie. Negatywnie ten wpływ oceniła duża grupa respondentów raczej nie (24,08 %) i zdecydowanie nie (7,84 %). 114

392 1 163 zdecydowanie tak 1204 1294 raczej tak ani tak, ani nie raczej nie 1946 zdecydowanie nie brak danych Wykres 25. Ocena wpływu wejścia Polski do UE na poprawę sytuacji ekonomicznej/materialnej osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne 2,94 2,90 gminy wiejskie gminy miejsko-wiejske Wykres 26. Ocena zadowolenia niepełnosprawnych w zależności od rodzaju gminy z wejścia Polski do UE Źródło: opracowanie własne Badania pokazały brak większych różnic w poziomie zadowolenia mieszkańców gmin wiejskich i gmin miejsko-wiejskich z dokonanej integracji europejskiej. Na podstawie rozkładu ocen respondentów określono średnią arytmetyczną ocenę sytuacji ekonomicznej i zadowolenia ekonomicznego z wejścia Polski do UE. Sformułowano (tzn. matematycznie wyliczono) ocenę wpływy wejścia Polski do struktur europejskich na 2,93 (gdzie 5 oznacza bardzo dobrze 1 oznacza bardzo źle). 115