Sprawozdanie z realizacji programu Waga Zdrowia w roku 2008

Sprawozdanie z realizacji programu Waga Zdrowia w roku 2008 2008 Lek. med. Anna Cieplińska

Ośrodek Promocji Zdrwia i Sprawności Dziecka 80-397 Gdańsk ul. Kołobrzeska 61 tel. 058 553 43 11 fax.058 553 53 34 e-mail: opzisdz@wp.pl 2

Program Waga Zdrowia powstał na zlecenie Referatu Promocji Zdrowia i Profilaktyki Wydziału Spraw Społecznych Urzędu Miejskiego w Gdańsku, opracowany został przez Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka. Jest to kompleksowo opracowany program diagnostyczno edukacyjny, ukierunkowany na profilaktykę nadwagi i otyłości, skierowany do młodzieży i realizowany przy udziale pielęgniarek zatrudnionych w Zakładach Opieki Zdrowotnej, realizujących zadania związane z medycyną szkolną.(program Waga Zdrowia załącznik nr 2) Głównym celem programu jest promocja zdrowego stylu życia oraz przeciwdziałanie nadmiarowi masy ciała i otyłości. Grupą celową jest młodzież gdańskich szkół gimnazjalnych (II klasy gimnazjum) oraz średnich (II klasy szkół ponadgimnazjalnych). W roku 2008 łącznie w obu grupach wiekowych przebadano w ramach programu Waga Zdrowia 9277 osób (5402 uczniów szkół ponadgimnazjalnych i 3875 uczniów gimnazjów). Program składa się z czterech części (szkoleniowej, diagnostycznej, edukacyjnej oraz analityczno sprawozdawczej) realizowanych jedno lub wieloetapowo. W roku 2008 zrealizowano zgodnie z opracowanym harmonogramem następujące etapy programu : Część pierwsza - szkoleniowa, skierowana do pielęgniarek szkolnych biorących udział w realizacji programu szkolenia przeprowadzono w lutym 2008 roku - zorganizowano 3 konferencje szkoleniowe (4,5 godzin każda) na temat najnowszych metod diagnozowania i profilaktyki (medycznej i psychologicznej) zaburzeń odżywiania młodzieży oraz spotkanie organizacyjne. Część druga diagnostyczna przewidziana jest do realizacji w okresie 3 lat (luty 2008 roku grudzień 2010 roku), co pozwoli objąć badaniami trzy roczniki młodzieży uczęszczającej do klas II - gimnazjów i szkól ponadgimnazjalnych. W tym roku pielęgniarki szkolne na terenie placówek oświatowych przeprowadziły pomiary masy ciała i wysokości oraz obwody talii i bioder. Wyniki pomiarów naniesione zostały na kwestionariusze badań (opracowane przez OPZiSDz) i przekazane do analizy do Ośrodka Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka (część czwarta, analityczna programu). W 2008 roku zrealizowano zgodnie z harmonogramem dwie edycje części diagnostycznej programu. Pielęgniarki wykonały pomiary u młodzieży uczęszczającej do II klas szkół ponadgimnazjalnych (wiosna 2008) zbadano 5402 osoby i II klas szkół gimnazjalnych (jesień 2008) zbadano 3875 osób. Część trzecia programu edukacyjna realizowana jest w trakcie trzech lat trwania programu - w postaci edukacji zdrowotnej młodzieży na temat zasad zdrowego stylu życia oraz profilaktyki zaburzeń odżywiania ze szczególnym uwzględnieniem zapobiegania nadwadze i otyłości. Edukacja realizowana jest poprzez indywidualne (imienne) karty badań zawierające materiał edukacyjny oraz zalecenia profilaktyczne, kartę otrzymuje każda osoba biorąca udział w programie oraz poprzez specjalne lekcje prowadzone przez pielęgniarki szkolne, bazujące na materiałach edukacyjnych przygotowanych przez OPZiSDz. W 2008 roku wydrukowano i przekazano 9277 kart uczniom objętym programem i przeprowadzono edukację młodzieży zgodnie z harmonogramem. 3

Część czwarta analityczno sprawozdawcza programu wyniki pomiarów naniesione przez pielęgniarki szkolne na kwestionariusze badań zostały zweryfikowane i poddane analizie komputerowej w OPZiSDz. Obliczono wskaźnik BMI, który odniesiony do siatek centylowych BMI dla dzieci i młodzieży w wieku 2-20 lat (opracowanych przez National Center for Health Statistics) pozwolił określić względny nadmiar lub niedobór masy ciała w stosunku do wzrostu. Wyniki zostały udostępnione młodzieży w postaci nadruku w indywidualnej (imiennej) karcie badań wraz z interpretacją wyniku, zaleceniami i notą edukacyjną. Komputerowa baza danych pozwoliła dokonać statystycznych opracowań i sporządzić sprawozdanie z realizacji programu. Zgodnie z zaleceniami WHO z 2000 roku do oceny stanu odżywienia dzieci i młodzieży stosować należy siatki centylowe BMI. Dlatego w programie Waga Zdrowia oceniając masę ciała obliczano wskaźnik masy ciała BMI (body mass index) badanej osoby i interpretowano wynik odnosząc go do siatek centylowych BMI opracowanych przez National Center for Health Statistics dla dzieci i młodzieży w wieku 2-20 lat. Zgodnie z normami przyjętymi w większości krajów Unii Europejskiej i USA wyniki interpretowano następująco: BMI poniżej 5 centyla Niedowaga BMI pomiędzy 5 a 85 centylem Masa ciała w normie BMI powyżej 85 centyla Nadwaga BMI powyżej 95 centyla Otyłość BMI mieszczące się pomiędzy 5 a 85 centylem odpowiada masie ciała prawidłowej dla danego wieku i płci, jednakże jest to tzw. "szeroka norma. Po zakończeniu badań w pierwszej edycji programu, gdy badano młodzież szkół ponadgimnazjalnych, stwierdzono znaczny odsetek młodzieży, której BMI wahało się pomiędzy 5 a 15 centylem. Uznano, że w związku z narastającą tendencją do występowania zaburzeń w odżywianiu w postaci anoreksji i bulimii należy uczulić młodzież, by swojej masy ciała z pogranicza normy nie traktowała jako całkowicie prawidłowej i w związku z tym wprowadzono dodatkowy parametr. Gdy BMI wahało się między 5 a 15 centylem, kwalifikowano je jako tendencję do niedoboru masy ciała. Masę ciała prawidłową ograniczono więc do tzw. wąskiej normy mieszczącej się pomiędzy 15 a 85 centylem BMI.. Zestawienie wyników badań z II klas szkół ponadgimnazjalnych : Wykonano pomiary u 5402 osób, jednakże do opracowań statystycznych wprowadzono 5321 osób, ponieważ u 81 osób nie podano wszystkich danych potrzebnych do statystyki np. brak daty urodzenia, nie podano wysokości ciała u osób niepełnosprawnych, poruszających się na wózkach, ect. Tabela 1 Ogółem Chłopcy Dziewczęta Liczba osób badanych: 5321 2744 2577 Niedobór masy ciała 299 139 160 Masa ciała w normie 4235 2111 2124 Nadwaga 540 316 224 Otyłość 247 178 69 4

Tabela 2 Procentowy rozkład oceny masy ciała na podstawie BMI Ogółem Chłopcy Dziewczęta Liczba osób badanych: 5321 2744 2577 Niedobór masy ciała 5,62 5,07 6,21 Masa ciała w normie 79,59 76,93 82,42 Nadwaga 10,15 11,52 8,69 Otyłość 4,64 6,49 2,68 Zdecydowana większość młodzieży, ponad 79% ma masę ciała w normie, w tym nieco więcej dziewcząt (82%) niż chłopców (77%) charakteryzuje się prawidłową masą ciała. Osób z nadwagą jest ok.10%, wśród nich ponad 11% chłopców i niecałe 9% dziewcząt ma nadwagę. Otyłość w badanej populacji występuje u ponad 4%, jednak tu zdecydowanie (dwukrotnie) przeważają chłopcy - ponad 6% w stosunku do dziewcząt - ponad 3%. Sumując nadwagę i otyłość stwierdzamy, że ok.15% badanej populacji ma nadmiar masy ciała. Problem ten częściej pojawia się u chłopców 18% badanych chłopców ma nadmiar masy ciała, niż u dziewcząt 11% badanych dziewcząt. Niedobór masy ciała stwierdzono u ponad 5% badanych (5% chłopców i 6% dziewcząt wykazuje niedobór masy ciała). Uczniowie II klas szkół ponadgimnazjalnych to młodzież 17-18 letnia, a więc osoby u progu dorosłości, uznać można, że ich masa ciała pozostanie na podobnym poziomie w wieku dorosłym. Aż 15% badanej populacji wejdzie, więc w wiek dorosły z bagażem nadmiaru masy ciała, co według wielu badań stanowi ważny czynnik ryzyka rozwoju groźnych chorób przewlekłych np. cukrzycy typu II, choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, chorób metabolicznych (hyperlipidemia, dyslipidemia, ect.), zmian zwyrodnieniowych w układzie kostno-stawowym, towarzyszących chorym przez całe późniejsze życie. Według prognoz WHO zachorowalność na choroby przewlekłe stanie się głównym problemem zdrowotnym XXI wieku. Także następstwa niedożywienia u osób ze znacznym niedoborem masy ciała dotyczą praktycznie wszystkich narządów i układów w ciele człowieka, prowadząc do licznych chorób przewlekłych np. rozwijają się zaburzenia hormonalne, zostaje zaburzona mineralizacja układu kostnego (ryzyko osteoporozy), wzrasta ryzyko rozwoju zmian miażdżycowych, ect. Zestawienie wyników badań z II klas gimnazjalnych : Wykonano pomiary u 3875 osób, jednakże do opracowań statystycznych wprowadzono 3817 osób, ponieważ u 58 osób nie podano wszystkich danych potrzebnych do statystyki np. brak daty urodzenia, nie podano wzrostu u osób niepełnosprawnych, poruszających się na wózkach, itp. 5

Tabela 1 Ogółem Chłopcy Dziewczęta Liczba osób badanych: 3817 2014 1803 Niedobór masy ciała 151 101 50 Tendencja do niedoboru masy ciała 239 132 107 Masa ciała w normie 2760 1394 1366 Nadwaga 458 241 217 Otyłość 209 146 63 Tabela 2 Procentowy rozkład oceny masy ciała na podstawie BMI Ogółem Chłopcy Dziewczęta Liczba osób badanych: 3817 2014 1803 Niedobór masy ciała 3,96 5,01 2,77 Tendencja do niedoboru masy ciała 6,26 6,55 5,93 Masa ciała w normie 72,31 69,22 75,76 Nadwaga 12,00 11,97 12,04 Otyłość 5,48 7,25 3,49 W grupie uczniów II klas gimnazjów w szerokiej normie prawidłowej masy ciała mieści się ponad 78% badanej populacji, w tym aż 82% dziewcząt ma masę ciała w normie, w stosunku do zaledwie 66% chłopców. Jednakże z tych 78% odjąć należy ok.6% badanej populacji, która nie mieści się już w tzw. wąskiej normie i charakteryzuje się tendencją do niedoboru masy ciała. Osób ze zdecydowanym niedoborem masy ciała jest ok.4%, ze zdecydowaną przewagą chłopców 5%, w stosunku do dziewcząt niecałe 3%. Nadwagę stwierdzono u 12% badanych, z podobnym rozkładem procentowym w grupie dziewcząt i chłopców. Otyłość występuje u ponad 5% badanej populacji, ze zdecydowaną przewagą w grupie chłopców ponad 7% w stosunku do dziewcząt 3,5%. Podsumowując nadmiar masy ciała stwierdzono u ponad 17% osób badanych, w tym u ponad 19% badanych chłopców stwierdza się nadmiar masy ciała, podczas gdy w grupie dziewcząt jest to15,5%. 6

Uczniowie II klas gimnazjum to młodzież w środku okresu dojrzewania, w tej grupie aż 17% obarczona jest nadmiarem masy ciała, a 4% niedoborem masy ciała. Zarówno nadmiar jak i niedobór masy ciała w okresie adolescencji wpływa niekorzystnie na prawidłowy przebieg procesu dojrzewania i wzrastania. Jeśli zaburzenia w odżywieniu utrzymają się w wieku dorosłym mogą stać się podłożem rozwoju wielu chorób przewlekłych. Porównanie wyników badań prowadzonych wśród gimnazjalistów i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Uczniowie szkół gimnazjalnych 80,00 70,00 60,00 50,00 % 40,00 Ogółem Chłopcy Dziewczęta 30,00 20,00 10,00 0,00 Niedobór masy ciała Tendencja do niedoboru masy ciała Masa ciala w normie Nadwaga Otyłość 7

Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 90,00 80,00 70,00 60,00 % 50,00 40,00 Ogółem Chłopcy Dziewczęta 30,00 20,00 10,00 0,00 Niedobór masy ciała Masa ciala w normie Nadwaga Otyłość Obserwujemy wzrost odsetka osób z niedoborem masy ciała z niecałych 4% w populacji II klas gimnazjalnych do 5,6% wśród uczniów II klas szkół średnich. W obu grupach wiekowych chłopców jest to stały odsetek ok.5%, natomiast w grupie dziewcząt widać wyraźny wzrost osób z niedoborem masy ciała z 2,7% wśród gimnazjalistek do ponad 6% u dziewcząt 17-18 letnich. Jest to niepokojąca tendencja w związku z licznymi powikłaniami zdrowotnymi jakie, niesie ze sobą niedobór masy ciała, szczególnie u dziewcząt w okresie adolescencji i u młodych kobiet w okresie koncepcyjnym. Masa ciała w normie występuje u 78% młodzieży II klas gimnazjalnych i zwiększa się do 80% w grupie 17-18-latków. Wśród dziewcząt w obu grupach wiekowych jest to stały odsetek 82%, wśród chłopców odsetek osób z prawidłową masą ciała zwiększa się o 2% (z 76 do 78%). Nadwagę stwierdzono u 12% uczniów II klas gimnazjalnych i u 10% 17-18-latków. Większy spadek odsetka osób z nadwagą widoczny jest w grupie dziewcząt 12% gimnazjalistki i tylko 8,5% dziewczęta z II klas szkół średnich. Otyłość występuje u ok.5,5% uczniów klas II gimnazjów i zmniejsza się do 4,6% u 17-18- latków. W grupie chłopców ponad 7% gimnazjalistów jest obciążonych otyłością, a wśród uczniów II klas szkół średnich jest to problem 6,5% badanych. W grupie dziewcząt 3,5% gimnazjalistek jest otyłych i 2,7% dziewcząt 17-18 letnich. 8

Nadmiar masy ciała występuje, więc u ponad 17% badanych uczniów II klas gimnazjów i utrzymuje się nadal u 15% 17-18-latków. Ten bagaż nadmiaru masy ciała u progu dorosłości stać się może u wielu osób podłożem do rozwoju różnych zaburzeń metabolicznych, wiodących do rozwoju poważnych chorób przewlekłych, z którymi przyjdzie się zmagać chorym przez większość dorosłego życia. W świetle przeprowadzonych badań widać jak ważne jest opracowanie strategii zapobiegania narastaniu zaburzeń odżywiania, szczególnie nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży, które przybierają charakter epidemii we współczesnych społeczeństwach krajów rozwiniętych, w tym także Polski. Rola szkoły i samorządów w promowaniu zdrowego stylu życia i zapobieganiu epidemii otyłości do realizacji na terenie szkół: Wdrażanie programów edukacyjnych promujących zdrowy styl życia i uczących podstaw profilaktyki zaburzeń odżywiania w szkołach, kierowanych do dzieci i młodzieży jest jednym z głównych filarów tej strategii. Szkolenie nauczycieli i wychowawców do pełnienia roli edukatorów promujących zdrowy styl życia w ramach różnych zajęć lekcyjnych. Nauka zdrowego stylu życia powinna być prowadzona od najwcześniejszych lat życia, gdyż jest niezbędna dla zachowania i pomnażania zdrowia oraz prawidłowego rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży. Kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych u dzieci i młodzieży, co ma kluczowe znaczenie w zapobieganiu rozwojowi nadwagi i otyłości (pozwala utrzymywać prawidłową dla wieku, płci i wzrostu masę ciała). Kwestie żywienia dzieci i młodzieży powinny być wielokrotnie poruszane w trakcie lekcji z młodzieżą. By kształtować prawidłowe nawyki żywieniowe zadbać należy między innymi o dostępność obiadów w szkolnych stołówkach dla wszystkich chętnych dzieci. Należy także kontrolować sklepiki szkolne i udzielać koncesji tylko tym, które oferują produkty żywieniowe wartościowe z punktu widzenia rozwoju dziecka i zgodne z normami prawidłowego żywienia wytyczonymi przez Instytut Żywności i Żywienia. Obecnie oferta produktów dostępnych w sklepikach szkolnych przeczy idei zdrowego żywienia, często jedynymi dostępnymi tam produktami są słodycze, chipsy i kolorowe, gazowane napoje. Promowanie aktywności fizycznej jest kolejnym ważnym elementem zdrowego stylu życia, pełniącym ważną rolę w utrzymywaniu prawidłowej masy ciała. Utrzymywanie wysokiego, adekwatnego do etapu rozwojowego dziecka, poziomu aktywności fizycznej zapobiega powstawaniu otyłości. Tu podkreślić należy rolę szkoły w kształtowaniu nawyków aktywności ruchowej. Podstawą, oprócz spontanicznej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży, są prawidłowo przeprowadzane lekcje wychowania fizycznego, które uczyć powinny takich umiejętności ruchowych, które kontynuować będzie można w życiu dorosłym. Należy uświadamiać młodzież i rodziców, jakie znaczenie dla utrzymywania prawidłowej masy ciała ma aktywność fizyczna i namawiać by nie zwalniano dzieci i młodzieży z zajęć wychowania fizycznego z błahych powodów. Szkoły powinny mieć możliwość stworzenia szerokiej oferty pozalekcyjnych zajęć sportowych i zachęcać dzieci i młodzież do korzystania z nich. Rozwijanie różnorodnych kółek zainteresowań na terenie szkół także pomaga zapobiegać otyłości, pozwalając ciekawie spędzać czas po lekcjach. Często otyłości sprzyja nieumiejętność ciekawego zorganizowania sobie czasu wolnego, brak zajęć, nuda, wtedy jedzenie staje się substytutem interesujących zajęć. 9

Działania z zakresu profilaktyki psychologicznej są również elementem zdrowego stylu życia i pomagają w prewencji otyłości uczenie dzieci i młodzieży umiejętnego radzenia sobie ze stresem, wzbudzanie poczucia akceptacji, bezpieczeństwa, budowanie poczucia własnej wartości, planowanie przyszłych działań na miarę swoich możliwości i umiejętności. Oprócz działań profilaktycznych pamiętać należy o młodzieży ze znacznymi zaburzeniami odżywiania (znaczny niedobór masy ciała, otyłość), która powinna zostać objęta kompleksową, specjalistyczną opieką zespołu, w skład, którego wchodzą lekarz, psycholog lub psychoterapeuta, dietetyk, fizjoterapeuta. Obecnie trudno znaleźć ośrodki publicznej służby zdrowia oferujące na szeroką skalę (obejmującą wszystkie osoby z zaburzeniami odżywiania wymagające specjalistycznej pomocy) tak kompleksową pomoc, niezbędną w procesie leczenia zaburzeń odżywiania. Po roku realizacji programu Waga Zdrowia stwierdzić można, że jest on kompleksowo opracowanym i realizowanym programem diagnostyczno edukacyjnym, wspierającym działania szkoły i personelu medycznego realizującego na terenie szkół działania w obszarze promocji zdrowia i przeciwdziałania otyłości. Program wpisuje się w kierunki wytyczone przez Narodowy Program Zdrowia, którego celem strategicznym jest poprawa zdrowia i jakości życia, w tym promowanie zdrowego stylu życia poprzez zmianę zachowań prozdrowotnych. 10

Załącznik nr 1 ZOZ-y realizujące program ZOZ NZOZ PROFIL-MED Nadmorskie Centrum Medyczne Pielęgniarka 1.Teresa Beling 2.Halina Drygalska 3.Małgorzata Dzierżyńska-Trzcińska 4.Maria Gołgowska-Kur 5.Irena Jasztal 6.Gabriela Klinikowska 7.Wioleta Korsak 8.Renata Krzyżanowska 9.Anna Lech 10.Krystyna Lewi Kiedrowska 11.Małgorzata Łangowska 12.Anna Łazicka 13.Regina Łucka 14.Iwona Matczak 15.Izabella Miszkiewicz 16.Teresa Nowak 17.Helena Pieniążek 18.Joanna Rapska 19.Iwona Sielska 20.Sabina Witkowska 21.Jolanta Zając 1.Danuta Brodzińska 2.Halina Buerger 3.Ewa Celmer 4.Krystyna Chodzko 5.Irena Dąbrowska 6.Dorota Domachowska 7.Irena Drejer 8.Beata Garbarczyk-Sopata 9.Mirosława Grzanka 10.Eugenia Krysiak 11.Elżbieta Kurowska 12.Henryka Łagus 13.Bożena Roskal 14.Jolanta Rozińska 15.Anna Tartas 16.Wanda Tyszkiewicz 17.Urszula Wieczeżycka 11

NZOZ ZDROWIE-MED Indywidualna Praktyka Pielęgniarska NZOZ Baltimed NZOZ Jaskółka Indywidualna Praktyka Pielęgniarska NZOZ Stogi Usługi Pielęgniarskie VIVO Przychodnia Wassowskiego PRO VIVO Indywidualna Praktyka Pielęgniarska Medycyna Rodzinna 1.Urszula Bobrowska 2.Aldona Fuksiewicz 3.Jadwiga Grudzińska 4.Maria Kamińska 5.Elżbieta Kokoszka 6.Danuta Kunińska 7.Alina Nowak 8.Wanda Nowakowska 9.Ewa Pilachowska 10.Grażyna Wójcik Marzena Żurawska Barbara Ramsz Alicja Mirońska Anna Pladzyk Lila Mokrosińska Joanna Tułodziecka Anna Kujawska Ewa Nieznalska Halina Grąz Wanda Krywienko 12