INNOWACYJNE ROZWIĄZANIA NA RYNKU DOSTAW LNG

Urszula Motowidlak 1 INNOWACYJNE ROZWIĄZANIA NA RYNKU DOSTAW LNG Wstęp Po przyjęciu przez struktury unijne pakietu klimatyczno energetycznego stało się oczywiste, że popyt na gaz w krajach Unii Europejskiej będzie rósł szybciej, niż przewidywano. Według prognoz w roku 2020 gaz ziemny będzie pokrywał ¼ światowego zapotrzebowania na energię. Kluczowe staje się, więc zapewnienie dostaw gazu. Obecnie około 75% światowego handlu gazem ziemnym odbywa się za pomocą sieci rurociągów, którymi jest on transportowany w stanie gazowym. Dostawy skroplonego gazu ziemnego (ang. Liquefied Natural Gas LNG) stanowią pozostałe 25% tego bilansu. Skraplanie gazu ziemnego wiąże się z bardzo dokładnym jego oczyszczeniem z dwutlenku węgla, azotu, propanu-butanu itp. Jest to, więc bardzo czyste paliwo o liczbie oktanowej 130. Dzięki swoim właściwościom LNG jest alternatywą dla innych stosowanych powszechnie paliw. Poczynając od 1970 roku obserwowany jest systematyczny wzrost dostaw gazu w stanie skroplonym. Rynek skroplonego gazu ziemnego rozwija się, bowiem bardzo dynamicznie, a dzięki niemu wiele krajów uniezależnia się od dostaw gazu rurociągami. Zgodnie z prognozami przyrost wolumenu w obrocie międzynarodowym LNG będzie prawie trzykrotnie wyższy niż wzrost całkowitej konsumpcji gazu ziemnego na świecie. Rozwój i wdrażanie odpowiednich rozwiązań technologicznych w zakresie dostaw LNG można uznać jako sposób na poprawę elastyczności dostaw tego surowca, co stanowiło zasadniczy cel artykułu. Charakterystyka globalnego rynku LNG Technologie LNG rozwinęły się na skalę handlową ponad 40 lat temu. Rozwój rynku LNG stanowił dla 1 Dr, Urszula Motowidlak, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Zakład Logistyki producentów możliwość pozyskania dodatkowych dochodów ze sprzedaży tego surowca. Natomiast dla odbiorców, gaz w nowej postaci, zwiększał bezpieczeństwo dostaw energii, szczególnie na rynkach oddalonych od dostaw rurociągowych. W przeciwieństwie do zapasów ropy naftowej, światowe zapasy gazu ziemnego są bardziej rozproszone, co pozwala konsorcjom energetycznym, przy poszukiwaniu nowych złóż i zawieraniu umów na dostawy gazu, unikać państw niestabilnych oraz tych, które niechętnie otwierają swoje rynki na inwestycje zagraniczne 2. Lokalizacja złóż gazowych ma ogromne znaczenie dla wzrostu zainteresowania LNG. Bowiem główną zaletą technologii skroplonego gazu ziemnego jest stworzenie możliwości zagospodarowania oraz waloryzacji dużych lub bardzo dużych zasobów gazu ziemnego odległych geograficznie od rynków użytkowania gazu ziemnego. Elastyczność dostaw LNG sprawdza się więc jako sposób na dywersyfikację dostaw gazu dla niektórych krajów oraz jako pokrycie szczytowych zapotrzebowań na gaz. Ważne znaczenie ma również postęp technologiczny w dziedzinie gazu łupkowego, który może sprawić, że rola LNG w Europie zacznie wzrastać, jeśli państwa zdecydują się na transfer technologii z USA, gdzie wydobycie gazu łupkowego rozpoczęto na szeroką skalę 3. Obecnie rynek LNG staje się coraz bardziej podobny do globalnego rynku ropy naftowej, a zatem nabiera cech dobra konkurencyjnego w obrocie. Pomimo globalnego obrotu gazem ziemnym, którego rynek w ostatnim okresie rozwijał się bardziej dynamicznie niż rynek ropy naftowej, nie doszło do ukształtowania się jednolitego, światowego rynku gazu. Nadal funkcjonują trzy regionalne rynki handlu gazem, tj.: rynek amerykański, europejski i azjatycki. Pozostają one w dużym stopniu odrębne, a jedynym kanałem zapewniającym płynność miedzy nimi jest coraz intensywniejszy 2 The natural gas explosion, The Economist, http://www.signatureoil.com/images/oil-natural-gas-and-yourfuture.pdf. 3 S. Raju, Report of Global LNG. Market Trends, https://web.stanford.edu/group/emfresearch/docs/emf23/emf23re portweb.pdf. Logistyka 6/2014 955

obrót skroplonym gazem LNG. Rynek europejski dodatkowo nie jest rynkiem spójnym wewnętrznie 4. Ponadto analizując poszczególne rynki gazu ziemnego można zauważyć różne rozwiązania w sprzedaży i wycenie gazu ziemnego. Rozwój technologiczny, brak własnych zasobów oraz duże zapotrzebowanie na gaz ziemny, to tylko niektóre z czynników powodujących, że amerykański rynek gazu jest aktualnie najtańszy, azjatycki jest rynkiem najdroższym, natomiast cena gazu na rynku europejskim kształtuje się pośrodku tego przedziału. Według ekspertów GIIGNL (ang. International Group of LNG Importers) w najbliższych latach znaczenie skroplonego gazu dla światowej gospodarki będzie rosło. Wzrost popytu na LNG spowoduje, że rynek skroplonego gazu będzie się zmieniał i stawał się "coraz bardziej płynny". Stanie się globalnym rynkiem, z niewielką różnicą cenową. Prognozowana dynamika rozwoju rynku LNG w dużym stopniu wynika z cech charakterystycznych dla dostaw LNG (Tabela 1.). Analizując przyszłość rynku LNG na świecie przewiduje się, że udział skroplonego gazu ziemnego będzie stopniowo wzrastać. Eksperci Eurogas prognozują kilka możliwych scenariuszy dla rozwoju rynku LNG. Pierwszy przewiduje, że w związku z wyczerpywaniem się zapasów i ograniczeniem źródeł dostaw, będzie toczyć się rywalizacja o dostęp do złóż pomiędzy Europą, Japonią, Koreą, Chinami i Indiami. Szczególnie w szybko rozwijających się gospodarkach Azji wzrasta zapotrzebowania na surowce energetyczne, w tym LNG. Według drugiego scenariusza, nowe projekty LNG nie zostaną zrealizowane. Może to być spowodowane wieloma czynnikami m.in. kryzysami ekonomicznymi, nieopłacalnością tych projektów w porównaniu z projektami rurociągowymi, pojawieniem się alternatywnych źródeł dostaw. Trzeci scenariusz zakłada, że LNG będzie wykorzystywane zamiennie z alternatywnymi źródłami energii 5. Przedstawione powyżej scenariusze zachowań na rynku LNG znajdują swoje potwierdzenie w raporcie The LNG Industry in 2013. Na koniec 2013 r. ok. 10% globalnego popytu na gaz było pokrywane przez LNG, przy czym 75% światowego rynku LNG przypadało na kraje Azji. W stosunku do roku 2012 wzrost zapotrzebowania na LNG odnotowano w Chinach. 4 R. Zajdler, T. Hara, J. Staniłko, Formuły cenowe w kontraktach długoterminowych na dostawę gazu dla Unii Europejskiej, Instytut Sobieskiego, Warszawa 2012, s. 17. 5 Global LNG markets, Gas Coordination Group, Brussels, 10 November 2010, Eurogas, p. 16. 956 Logistyka 6/2014 Tabela 1. Mocne i słabe strony dostaw LNG Kryterium oceny Mocne strony Słabe strony Nowa droga dostaw Ceny LNG a ceny gazu ziemnego rurociągowego Rynek dostawcy/odbiorcy Nowa droga zasilania Przepisy prawa Możliwość dostawy z wielu źródeł Coraz częściej porównywalne, a nawet niższe przy kontraktach terminowych Większa konkurencyjność między dostawcami Większe szanse na zaopatrzenie nowych, niezgazyfikowanych obszarów Dobrze znane w krajach o rozwiniętym rynku gazu LNG Na ogół znaczne odległości od centrów produkcji gazu W dostawach spot często wyższe, podatne na koniunkturę cen ropy Prognozowany rynek dostawcy do 2020 roku Budowa kosztownej infrastruktury Mało precyzyjne na rozwijających się rynkach LNG Źródło: opracowano na podstawie Raport cząstkowy 3. Ocena potencjału i warunków dostaw gazu z nowych, głównych kierunków dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego do Polski w horyzoncie do 2030 roku, Warszawa 2008, s. 7. Dużych ilości surowca potrzebowała także Japonia, która po katastrofie w elektrowni jądrowej w Fukushimie wyłączyła wszystkie reaktory atomowe, a także Tajwan i Korea Południowa. Do tych trzech ostatnich krajów trafiło ok. 60% całkowitych dostaw LNG na świecie w 2013 roku. Do importerów LNG dołączają kolejne kraje - Izrael, Malezja i Singapur. Perspektywicznymi rynkami dla LNG są również Argentyna, Brazylia i Meksyk. W 2013 roku wraz z rosnącym popytem na energię zużycie LNG w tych krajach wzrosło. Aktualnie oba kontynenty amerykańskie odpowiadają za ponad 9% globalnego popytu LNG. Spadło z kolei zużycie LNG w Europie. Według części ekspertów, to m.in. efekt kryzysu w strefie euro i stosunkowo wysokich cen energii, które zniechęcają przemysł do inwestycji. Zapotrzebowanie na gaz jest w Europie pokrywane głównie przez Rosję i Norwegię, które oferują gaz po niższej cenie niż cena gazu skroplonego. W związku z tym terminale LNG we Francji, Hiszpanii i Włoszech wykorzystywane są w 30-40%. Przewiduje się, że wraz ze zmianami zachodzącymi na rynku ceny surowca zaczną spadać. W pierwszej kolejności będzie to dotyczyło odbiorców LNG w Azji, a dopiero później zaczną spadać ceny w Europie.

Tabela 2. Handel LNG w 2012 r., w Mt Export Europa Azja - Pacyfik Bliski Wsch ód Import Afryka 8,7 12,9 0,8 0,6 0,0 0,0 23,7 Południowa Reexport Ogółem Azja- Pacyfik 0,0 79,8 0,1 1,1 0,0 0,0 81,0 Europa 2,3 0,5 0,1 0,2 0,4 2,8 0,7 Bliski Wschód i Afryka Południowa Reexport 35,3 69,7 2,3 3,4 1,6 0,0 112,3 Ogółem 51,1 166, 6 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,4 0,2 3,9 2,2 0,2 3,9 6,8 0,3 16,8 0,9 1,2 0,0 0,0 1,3 0,0 3,5 3,4 9,4 10,7 3,5 237,7 Źródło: : Word LNG Report 2013 Edition, IGU, s. 13. W 2013 r. import LNG na świecie pozostawał na podobnym poziomie jak w 2012 r. i osiągnął 236,9 Mt. Największym eksporterem LNG był Katar, który w 2013 roku odpowiadał za 1/3 globalnych dostaw. Wzrosło też znaczenie Malezji (11%) oraz Australii (10%), natomiast Angola po raz pierwszy rozpoczęła eksport LNG. Jednak w najbliższych latach do grupy eksporterów dołączą najprawdopodobniej USA i Kanada. Innowacyjne metody dostaw LNG Najbardziej znaną i rozpowszechnioną metodę dostawy LNG stanowi konwencjonalny terminal lądowy z nabrzeżem, ze zbiornikami magazynowymi, z instalacją do regazyfikacji i z urządzeniami do ewentualnego wykorzystania oparów LNG tzw. boil-off, który współpracuje z połączoną instalacją systemu przesyłowego gazu. Duże terminale zwykle budowane są po przygotowaniu długoterminowych kontraktów na dostawę LNG. Jednak występująca od wielu lat chęć zdywersyfikowania źródeł i dróg dostaw gazu ziemnego do Europy, w tym również do Polski, sprzyja rozwojowi nowych rozwiązań. Wprowadzenie nowych technologii wiąże się oczywiście z wieloma problemami. Uwzględniając oddziaływanie nowych technologii dostaw LNG na środowisko, stan bezpieczeństwa oraz reperkusje legislacyjne, Komisja Europejska dokonała oceny czterech z następujących rozwiązań: terminalu LNG w postaci struktury betonowostalowej (Offshore Gravity Based Structures GBS), platformy wydobywczej ropy naftowej lub gazu ziemnego odpowiednio zaadoptowanej dla zamontowania terminala LNG, jednostki pływającej zacumowanej na stałe z magazynem i z regazyfikacją LNG (Floating Storage Regasification Unit FSRU), metanowca z regazyfikacją LNG na pokładzie i z przesyłem regazyfikowanego LNG do gazociągu podmorskiego lub lądowego 6. Innowacyjna metoda wyładunku regazyfikowanego LNG na pokładzie metanowca została po raz pierwszy w łańcuchu dostaw gazu zastosowana w 2005 roku. Miało to miejsce w Zatoce Meksykańskiej, a regazyfikowany LNG popłynął do podziemnego magazynu gazu ziemnego w podmorskich kawernach solnych oraz był przesłany bezpośrednio do sieci przesyłowej El Paso w Teksasie. Technologia ta opracowana przez amerykańską firmę Excelerate z Houston była już wielokrotnie wykorzystana i nadal trwają badania nad jej dalszym rozwojem. Gotowa do wdrożenia jest prawie identyczna technologia, opracowana przez firmę norweską Höegh LNG, przygotowywana dla pierwszego projektu ciągłych dostaw około 4 mld m 3 /rok gazu ziemnego w ramach projektu "Neptun" do Bostonu w USA, wspólnie z firmą SUEZ - Gaz de France i Exmar. Metoda ta nie stanowi istotnej konkurencji dla tradycyjnych metod dostaw LNG, ale głównie uzupełnia tradycyjne rozwiązania. Jej stosowanie przewiduje się wszędzie tam, gdzie występują utrudnienia lub też budowa lądowego terminala LNG, albo terminala pływającego, albo też terminala morskiego zakotwiczonego lub posadowionego na dnie, okażą się nieopłacalne 7. Technologia dostaw regazyfikowanego na metanowcu LNG oraz technologia regazyfikacji na pływającej jednostce FSRU postrzegane są obecnie jako intersujące z punktu widzenia elastyczności, bezpieczeństwa, ochrony środowiska, niskich kosztów terminali, szybkości wdrażania jak i możliwości uzyskiwania odpowiednich cen za gaz. Rozwiązania tego rodzaju 6 A. J. Piwowarski, S. Rychlicki, Nowe technologie dostaw gazu ziemnego elementem jego dywersyfikacji, Wiertnictwo Nafta Gaz, Tom 27, zeszyt 1-2, 2010, s. 338. 7 Raport cząstkowy 3. Ocena, op. cit., s. 18-19. Logistyka 6/2014 957

mogą być pomocne w okresie start up czyli uruchamiania dostaw LNG. Ponadto mogą stanowić czasową opcję awaryjno-pomostową, w przypadku zaistnienia opóźnienia oddania do eksploatacji terminalu LNG w Świnoujściu jeśli zachodziłaby konieczność odbioru zakontraktowanego LNG. Takie przejściowe rozwiązanie z regazyfikacją LNG na pokładzie pozwoliło na uruchomienie dostaw skroplonego gazu ziemnego w płn-wsch. Anglii w ilości 5 mld m 3 rocznie i po kosztach nieprzekraczających 10% kosztów terminala LNG o tej samej przepustowości 8. 958 Rola terminala LNG w Świnoujściu na rynku LNG małej skali Obok rozwoju dużych terminali importowych LNG w Europie, których głównym przeznaczeniem jest dostarczanie gazu do europejskiej sieci przesyłowej, w ostatnim czasie można zaobserwować znaczący wzrost zainteresowania rynkiem LNG małej skali. Rosnąca liczba studiów i projektów nakierowanych na ten obszar wynika w dużej mierze z zaostrzenia norm środowiskowych i rosnącego zainteresowania wykorzystaniem LNG jako paliwa. Dodatkowo, LNG małej skali pozwala na dostarczanie gazu ziemnego tam, gdzie nie są dostępne połączenia sieciowe. Obszar ten dostrzega także spółka Polskie LNG, budująca w Świnoujściu terminal na skroplony gaz ziemny. Rozwój rynku LNG małej skali wpływać będzie bezpośrednio na zapotrzebowanie na usługi dodatkowe w dużych terminalach. Na przełomie 2012 i 2013 r. spółka Polskie LNG S.A. przeprowadziła badanie rynku, którego celem było ustalenie zapotrzebowania na rozbudowę bałtyckiego terminalu LNG w Świnoujściu. W badaniu wzięły udział podmioty zainteresowane rynkiem LNG m.in. polskie i zagraniczne firmy zajmujące się obrotem gazem oraz energią. Wyniki badania wskazały na znaczne zapotrzebowanie na zwiększenie mocy regazyfikacji i dodatkowych usług. Ujawniony potencjał rynku już dzisiaj uzasadnia rozbudowę terminalu o kolejny zbiornik LNG, który zwiększy możliwości importowe z 5 do 7,5 mld m 3 gazu. Zapotrzebowanie rynku dotyczy zarówno usługi regazyfikacji, jak i dodatkowych funkcjonalności terminalu. Głównie są to usługi dotyczące przeładunku LNG na cysterny samochodowe, przeładunku LNG na mniejsze jednostki pływające oraz bunkrowanie statków paliwem LNG. Zaangażowanie w te trzy najbardziej perspektywiczne 8 J. Piwowarski, S. Rychlicki, Nowe, op. cit., s. 337. Logistyka 6/2014 obszary przełoży się na popyt oraz rolę, jaką terminal LNG w Świnoujściu będzie odgrywał w regionie. W pierwszych latach, optymalnym modelem zaangażowania wydaje się wykorzystanie infrastruktury do załadunku cystern samochodowych. Możliwości, jakie daje transport samochodowy to przede wszystkim szybkość i elastyczność dostaw oraz brak ograniczeń lokalizacyjnych. Głównym odbiorcą może być m.in. komunikacja miejska w największych miastach. Świadczenie usługi załadunku na cysterny samochodowe w terminalu może odbywać się w ramach infrastruktury przewidzianej do załadunku i nie wiąże się dodatkowymi, wysokimi nakładami finansowymi. W kolejnych latach, wraz ze wzrostem popytu, wykorzystana mogłaby być infrastruktura do załadunku LNG na statki. W ostatnim czasie, w odpowiedzi na zbliżający się termin wejścia w życie regulacji dotyczących emisji zanieczyszczeń przez statki, plany udostępnienia usługi bunkrowania statków paliwem LNG przedstawiły najważniejsze porty Morza Północnego i Bałtyckiego. Zgodnie z planami Unii Europejskiej, należy się spodziewać, że do roku 2020 powstanie infrastruktura pozwalająca na rozwój rynku LNG jako paliwa żeglugowego na Morzu Bałtyckim. To z kolei powinno przełożyć się wzrost zapotrzebowania na usługi świadczone przez terminal w Świnoujściu, który oferowałby dostawy LNG do mniejszych terminali satelickich. Uruchomienie tych funkcjonalności wiązałoby się z budową dodatkowej infrastruktury do załadunku statków. Kolejnymi usługami, które w perspektywie kolejnych lat mógłby świadczyć terminal w Świnoujściu to załadunek surowca na cysterny kolejowe oraz magazynowanie komercyjne LNG w zbiornikach terminalu. Podsumowanie Według prognoz gaz ziemny będzie odgrywał najważniejszą rolę wśród podstawowych źródeł energii. Ograniczone możliwości zastosowania rurociągów do jego przesyłu wymuszają rozwój technologii masowego transportu w postaci ciekłej. Obok konwencjonalnej technologii dostaw LNG za pomocą gazowców istnieją obecnie innowacyjne metody dostaw tego surowca drogą morską. Technologia dostaw regazyfikowanego na metanowcu LNG oraz technologia regazyfikacji na pływającej jednostce FSRU są mniej kapitałochłonne, szybsze do wdrożenia i bardziej przyjazne dla środowiska niż tradycyjne dostawy gazowcami. Jednak ze względu na kryterium opłacalności, ilości dostarczanego gazu czy odległości transportowych technologie te nie stanowią konkurencji dla konwencjonalnych do-

staw LNG gazowcami. Posiadają one na ogół charakter komplementarny 9. Dużym zainteresowaniem w łańcuchu dostaw LNG cieszy się również rynek małej skali, którego ważnym elementem może okazać się terminal LNG w Świnoujściu. 7. Zajdler R., Hara T., Staniłko J., Formuły cenowe w kontraktach długoterminowych na dostawę gazu dla Unii Europejskiej, Instytut Sobieskiego, Warszawa 2012. Streszczenie Gaz ziemny w formie skroplonej cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Znajduje to potwierdzenie w rozwijającym się od ponad 40 lat rynku LNG. Analizując rozwój światowego rynku dostaw LNG przedstawiono wady i zalety LNG. Przeanalizowano wielkości dostaw tego surowca w ostatnich latach. Wskazano głównych eksporterów i importerów LNG. Zwrócono uwagę na możliwości zastosowania innowacyjnych rozwiązań w dostawach LNG. Ponadto zasygnalizowano istotę rozwijającego się rynku dostaw LNG małej skali. Abstract Natural gas in liquefied form is becoming more and more popular. This is confirmed in developing more than 40 years the LNG market. Analyzing the development of the global market for the supply of LNG presents the advantages and disadvantages of LNG. We analyzed the size of the supply of this raw material in recent years. Indicated the main exporters and importers of LNG. Drew attention to the possibility of applying innovative solutions in the supply of LNG. In addition, the essence signaled a growing market for the supply of LNG small scale. Literatura 1. Global LNG markets, Gas Coordination Group, Brussels, 10 November 2010, Eurogas. 2. Piwowarski A. J., Rychlicki S., Nowe technologie dostaw gazu ziemnego elementem jego dywersyfikacji, Wiertnictwo Nafta Gaz, Tom 27, zeszyt 1-2, 2010. 3. Raju S., Report of Global LNG. Market Trends, https://web.stanford.edu/group/emfresearch/docs/emf23/emf23reportweb.pdf. 4. Raport cząstkowy 3. Ocena potencjału i warunków dostaw gazu z nowych, głównych kierunków dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego do Polski w horyzoncie do 2030 roku. 5. The natural gas explosion, The Economist, http://www.signatureoil.com/images/oil-naturalgas-and-your-future.pdf. 6. Word LNG Report 2013 Edition, IGU. 9 J. Piwowarski, S. Rychlicki, Nowe, op. cit., s. 347. Logistyka 6/2014 959