Polityka gospodarcza i otoczenie międzynarodowe a stan finansów publicznych w Polsce. Scenariusze

www.case-research.eu Polityka gospodarcza i otoczenie międzynarodowe a stan finansów publicznych w Polsce. Scenariusze 146. Seminarium mbank-case Aleksander Łaszek FOR 20/10/2016

Stan polskich finansów publicznych Plan prezentacji: Wstęp: koniunktura na świecie a wzrost gospodarczy w Polsce 1. Strukturalne wyzwania przed polską gospodarką 2. Stan finansów publicznych 3. Polityka gospodarcza rządu Podsumowanie Chciałem podziękować za pomoc w przygotowaniu prezentacji Rafałowi Trzeciakowskiemu.

Plan prezentacji: Wstęp: koniunktura na świecie a wzrost gospodarczy w Polsce 1. Strukturalne wyzwania przed polską gospodarką 2. Stan finansów publicznych 3. Polityka gospodarcza rządu Podsumowanie

Wstęp: koniunktura na świecie a wzrost gospodarczy w Polsce Tempo wzrostu PKB Polski silnie zależy od koniunktury w światowej gospodarce i u naszych głównych partnerów. Tempo wzrostu PKB Tempo wzrostu PKB w %; 2016 rok - prognoza 8 6 4 2 0-2 -4-6 Polska Niemcy Źródło: IMF WEO X 2016

Wstęp: koniunktura na świecie a wzrost gospodarczy w Polsce Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski silnie zależy od koniunktury w światowej gospodarce i u naszych głównych partnerów. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych W procentach PKB 6 5 4 3 2 1 0 Polska Świat Źródło: UNCTAD

Wstęp: koniunktura na świecie a wzrost gospodarczy w Polsce Wzrost gospodarczy na świecie systematycznie rozczarowuje. Problemy gospodarki chińskiej, Brexit i rosnąca fala populizmu zwiększają ryzyko kolejnych rewizji prognoz światowego wzrostu gospodarczego. Tempo wzrostu PKB Tempo wzrostu PKB w %; 2017 rok w kolejnych rundach prognoz Unia Europejska Stany Zjednoczone 4% 4% 3.3% 3.3% 3.3% 3.4% 3% 3% 2.9% 3.0% 2.7% 2.8% 2.5% 2.2% 2.1% 2.1% 1.9% 1.8% 1.9% 2.0% 1.9% 2.0% 1.9% 2% 1.7% 2% 1% 0% 1% 0% Źródło: odpowiednie edycje IMF WEO

1. Strukturalne wyzwania: słabnący wzrost potencjalny 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 2015Q1 2015Q3 2016Q1 Niezależnie od sytuacji na świecie słabnie też potencjalny wzrost polskiej gospodarki. Z każdym kolejnym cyklem tempo wzrostu gospodarczego w Polsce słabnie. Tempo wzrostu PKB Tempo wzrostu PKB kwartał do kwartału analogicznego okresu roku poprzedniego 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% Źródło: Eurostat

1. Strukturalne wyzwania: słabnący wzrost potencjalny 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 2015Q1 2015Q3 2016Q1 Niezależnie od sytuacji na świecie słabnie też potencjalny wzrost polskiej gospodarki. Z każdym kolejnym cyklem tempo wzrostu gospodarczego w Polsce słabnie. Tempo wzrostu PKB Tempo wzrostu PKB kwartał do kwartału analogicznego okresu roku poprzedniego 9% 8% 7% 6% 5.5% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 3.7% 2.6% -1% Źródło: Eurostat

1. Strukturalne wyzwania: słabnące źródła wzrostu 2015 2018 2021 2024 2027 2030 2033 2036 2039 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016P Za spadającym tempem wzrostu PKB potencjalnego stoją czynniki strukturalne: starzenie się społeczeństwa, malejące tempo wzrostu produktywności i niska stopa inwestycji. Zmiana liczby osób w wieku produkcyjnym (mln) Tempo wzrostu produktywności (TFP) 6% 30% Stopa inwestycji (%PKB) 2005-2014 0-1 -2-3 -4-5 -6 cofnięcie podnoszenia wieku emerytalnego obecnie obowiązujące podnoszenie wieku emerytalnego -2.4-4.9 4% 2% 0% -2% -4% -6% Niemcy UE-15 Polska 25% 20% 15% 10% 5% 0% PL LTHUHR SI SKBGROLV CZ EE Gospodarstwa domowe Państwo Przedsiębiorstwa Źródło: Eurostat, AMECO, GUS

1. Strukturalne wyzwania: mniejsze przepływy między sektorami Wartość dodana (PLN 2010) / pracujący Dotychczas szybki wzrost PKB był możliwy dzięki przepływowi pracowników z niewydajnego przemysłu i rolnictwa do szybko rozwijających się usług. Produktywność pracy Produktywność pracy (łączny efekt TFP i kapitału na pracującego) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 rolnictwo średnia 2000 usługi nierynkowe 2000 przemysł usługi rynkowe budownictwo Źródło: Eurostat

1. Strukturalne wyzwania: mniejsze przepływy między sektorami Wartość dodana (PLN 2010) / pracujący Jednak obecnie różnice w produktywności między przemysłem a usługami rynkowymi już zanikły. W tyle pozostaje przede wszystkim rolnictwo. Produktywność pracy Produktywność pracy (łączny efekt TFP i kapitału na pracującego) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Ponad 40 mld zł subsydiów i preferencji zniechęca do opuszczania rolnictwa Źródło: Eurostat rolnictwo średnia 2015 średnia 2000 usługi nierynkowe 2000 2015 przemysł usługi rynkowe budownictwo Wysoki klin podatkowy oraz brak mieszkań na wynajem utrudnia zmianę zawodu i miejsca zamieszkania

1. Strukturalne wyzwania: za mało konkurencji Bariery ograniczające konkurencję sprawiają, że w Polsce funkcjonują obok siebie bardzo wydajne i niewydajne firmy, ze szkodą dla wzrostu gospodarczego. Zróżnicowanie produktywności przedsiębiorstw w państwach regionu Współczynnik zmienności logarytmu przychodów na pracownika 2013 0.25 0.20 0.18 0.19 0.20 0.21 0.15 0.10 0.08 0.11 0.11 0.12 0.12 0.13 0.14 0.15 0.05 0.00 Źródło: opracowanie własne na podstawie BEEPS

1. Strukturalne wyzwania: regulacje ograniczające konkurencję Szwecja Holandia Dania Malta Finlandia Bułgaria Irlandia W.Brytania Litwa Estonia Słowenia Cypr Łotwa Chorwacja Portugalia Niemcy Czechy Słowacja Francja Grecja Rumunia Hiszpania Austria Węgry Polska Belgia Luksemburg Włochy 5 Mniej wydajne firmy są chronione m.in. przez regulacje ograniczające konkurencję, co jest szczególnie widoczne w usługach. Ograniczenia konkurencji w usługach PMR subindeks ograniczeń konkurencji w usługach 2013 r. (wyższa wartość silniejsze antyrynkowe regulacje) 4 3 2 1 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie BEEPS

1. Strukturalne wyzwania: zagadka mikroprzedsiębiorstw % produktywności (wartość dodana na pracownika) średniej krajów UE-9 Szczególnie na tle zachodnich odpowiedników negatywnie wyróżniają się polskie mikroprzedsiębiorstwa. Produktywność pracy w przedsiębiorstwach różnej wielkości Odsetek produktywności (wartości dodanej na pracownika) firm krajów UE-9 w 2014 roku, po uwzględnieniu różnic w poziomie cen; UE-9 to stare państwa członkowskie bez Grecji, Hiszpanii, Włoch, Portugalii, Luxemburga i Irlandii. 100% 90% 80% 70% 77% 70% 89% 60% 50% 40% 42% 30% 20% 10% 0% Mikro (<10 osób) Małe (10-49 osób) Średnie (50-249 osób) Duże (>250 osób) Źródło: Eurostat;

1. Strukturalne wyzwania: skomplikowane i nieprzewidywalne podatki Cypr Irlandia Bułgaria Malta Luksemburg Hiszpania Estonia Rumunia Słowenia Chorwacja Węgry Słowacja Szwecja Łotwa Litwa Czechy W. Brytania Grecja Portugalia Włochy Holandia Finlandia Austria Francja Dania Belgia Niemcy Polska 25 Nieprzewidywalny charakter prawa, w szczególności podatkowego, zniechęca przedsiębiorstwa do wzrostu. Złożoność regulacji podatkowych jako bariera dla biznesu Wyniki badań ankietowych w państwach UE 2015 roku 20 15 10 5 0 Źródło: Opracowanie własne FOR na podstawie danych Executive Opinion Survey przeprowadzane corocznie przez World Economic Forum i opublikowane w The Global Competitiveness Report 2015 2016

1. Strukturalne wyzwania: szara strefa W warunkach nieprzewidywalnych zmian przepisów oraz niesprawnych sądów może się opłacać pozostać małym i działać częściowo w szarej strefie. Wielkość szarej strefy a udział zatrudnienia w mikroprzedsiębiorstwach Źródło: Eurostat oraz Schneider (2014)

2. Stan polskich finansów publicznych UK Spain Poland Hungary Romania Slovenia France Belgium Portugal Slovakia Ireland Croatia Bulgaria Italy Latvia Malta Finland Netherlands Lithuania Denmark Austria Czechia Sweden Estonia Greece Germany Cyprus Luxembourg Strukturalnym problemem Polski jest niska stopa oszczędności, na którą wpływa też permanentny deficyt sektora finansów publicznych. Deficyt sektora finansów publicznych w 2016 (UE-28) Deficyt jako % PKB 2 1 0-1 -2-3 -4 Źródło: AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Dotychczas szybki wzrost nominalnego PKB hamował narastanie długu publicznego w relacji PKB. Od 2000 roku nominalny wzrost PKB zmniejszał relację długu do PKB przeciętnie o 2.6 pkt. proc. rocznie. Wpływ na deficytu na zmiany relacji długu publicznego do PKB punkty procentowe 8 6 4 2 0-2 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016-4 -6 część deficytu niwelowana przez nominalny wzrost PKB pozostała część deficytu faktyczna zmiana relacji długu do PKB Źródło: AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Po osiągnięciu rekordowego poziomu w 2010 roku deficyt sektora finansów publicznych był stopniowo ograniczany do 2015 roku. Deficyt sektora finansów publicznych % PKB; prognoza na 2016 z prognozy wiosennej Komisji Europejskiej 0-1 -2-3 -4-5 -6-7 -8-9 deficyt deficyt strukturalny Źródło: AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Organicznie deficytu po 2010 roku wynikało przede wszystkim z obniżenia wydatków publicznych w relacji do PKB. Wydatki publiczne Wydatki publiczne jako % PKB 1995-2017, prognozy KE 54 52 50 48 46 44 42 40 wydatki skorygowane o cykl Źródło: AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Za spadkiem wydatków publicznych stoi przede wszystkim spadek wydatków bieżących. Trzeba jednak pamiętać, że spadek kosztów obsługi długu nie musi być trwały. Struktura wydatków publicznych w 2015 roku vs. średnia z lat 2000-2010 Wydatki publiczne jako % PKB inne wydatki kapitałowe -0.8% PKB koszty obsługi długu -0.8% PKB 2000-2010 2015 inwestycje +0.7% PKB wydatki bieżące -1.6% PKB 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Źródło: AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Spadek wydatków dotyczył przede wszystkim wydatków na politykę socjalną (emerytury i renty) oraz ogólne usługi publiczne (odsetki od długu) i edukację (podstawówki i gimnazja). Struktura wydatków publicznych w 2014 roku vs. średnia z lat 2002-2010 Wydatki publiczne jako % PKB 18 16 17.1 16.1 14 12 10 8 6 4 2 0 0.7 0.7 1.2 1.7 0.4 0.9 1.2 1.5 Housing Environment development protection Recreation, culture and religion Defence 2.2 2.2 Public order and safety 5.8 5.8 4.44.6 4.6 4.6 5.0 5.3 Economic affairs Health General public services -0.8 pp. Education Social protection -0.5 pp. -1 pp. średnia 2002-2010 2014 Źródło: Eurostat

2. Stan polskich finansów publicznych Za spadkiem wydatków socjalnych stało przede wszystkim uszczelnienie systemu rentowego i w konsekwencji niższe wydatki na renty. Struktura wydatków publicznych w 2014 roku vs. średnia z lat 2002-2010 Wydatki publiczne jako % PKB 12% 10% 4.6% 8% 4.5% 4.0% 3.8% 3.5% 2.9% 2.8% 2.8% 2.7% 2.6% 2.6% 2.7% 2.6% 2.5% 6% 4% 2% 6.0% 6.3% 6.3% 6.2% 6.5% 6.2% 6.6% 7.0% 7.0% 6.8% 6.8% 7.1% 7.0% 7.1% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Fundusz emerytalny Fundusz rentowy Źródło: ZUS, AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Istotny spadek kosztów obsługi długu to efekt spadku oprocentowania polskiego długu z 6% w latach 2002-2010 do 3.7% w 2015 roku. Wybrane epizody wzrostu kosztów obsługi długu publicznego Wzrost kosztów obsługi długu w % PKB 2.5 2.3 2 2 1.7 1.5 1 0.8 0.8 0.9 1.1 1.1 1.1 1.2 0.5 0.5 0 Po lewej stronie kraje, gdzie większym problemem był stan finansów publicznych, po prawie kraje, gdzie większym problemem był sektor bankowy. Podział subiektywny. Źródło: AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych W dochodach sektora finansów publicznych wciąż są widoczne skutki obniżenia składki rentowej oraz PIT w latach 2008-2009. Dochody sektora finansów publicznych 1995-2017 (prognoza) Dochody publiczne jako % PKB 48 46 44 2008: cięcie składki rentowej (-1% PKB) ulga na dzieci (-0,5% PKB) 2009: obniżka PIT: (-0,6% PKB) 42 40-3.3% PKB 38 36 wydatki wydatki skorygowane o cykl Źródło: ocena programu Konwergencji Komisji Europejskiej oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Dochody państwa w 2015 roku są o 2.3% PKB niższe niż w latach 2006-2007. Największy spadek dochodów jest widoczny w VAT i CIT. Dochody sektora finansów publicznych Dochody publiczne jako % PKB -1.1% -0.5% +0.5% -0.3% +0.2% -0.7% -0.3% 2015 6.9% 3.5% 8.1% 4.6% 3.7% 1.8% 10.6% 2006-2007 8.0% 4.0% 7.6% 4.9% 3.5% 2.5% 10.9% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% VAT akcyza składki ZUS PIT NFZ CIT inne Inne obejmują: cła, podatek od gier, podatek od kopalin, składki KRUS, FP, PFRON, podatki od nieruchomości i rolne, dochody niepodatkowe, opłatę paliwową etc. Źródło: MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Największym problemem są niskie wpływy z podatku VAT. Wpływy z podatku VAT Dochody publiczne jako % PKB 8% 8.0% Wzrost stawek VAT (+0.4% PKB) 7.7% 7.3% 7.5% 7.4% 7.2% 7% 6.8% 6.9% 6% 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Luka w VAT w Polsce jest wśród największych w państwach UE, porównywalna do państw bałtyckich oraz Grecji i Włoch. Luka w VAT 2013, jako % potencjalnych wpływów z VAT 45 % VLLT 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Źródło: CASE oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych 2006Q1 2006Q2 2006Q3 2006Q4 2007Q1 2007Q2 2007Q3 2007Q4 2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 2012Q1 2012Q2 2012Q3 2012Q4 2013Q1 2013Q2 Wpływy z VAT w Polsce zachowują się asymetrycznie w trakcie spowolnienia gospodarczego spowalniają mocniej, niż rosną w czasie ożywienia. Luka w VAT Jako % potencjalnych wpływów z VAT 20% 20% 15% 15% 10% 10% 5% 5% 0% 0% -5% -5% -10% -10% -15% -15% -20% -20% nominalny PKB wpływy z VAT nominalny PKB wpływy z VAT Źródło: MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Od 2006 roku wpływy z akcyzy spadły o 0.4% PKB, pomimo serii podwyżek o wartości ponad 1.1% PKB. Wpływy z akcyzy Wpływy z akcyzy oraz wartość kolejnych podwyżek jako % PKB 4.5% 1.5% 4.0% 1.0% 3.5% 0.5% 0.2% 0.2% 0.2% 0.2% 0.1% 0.2% 3.0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 spodziewane skutki podwyżek akcyzy (prawa oś) wpływy z akcyzy (lewa oś) 0.0% Źródło: Komisja Europejska, MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Obniżka składki rentowej przez PiS (-1% PKB) została później częściowo odwrócona (+0.4% PKB) oraz dodatkowo ograniczono składki do OFE (1,1% PKB w latach 2011-2012) oraz ok. 0.5% PKB w latach 2014-2015). Wpływy ze składek ZUS Wpływy z akcyzy oraz wartość kolejnych podwyżek jako % PKB 9.0% 3.5% 8.5% 3.0% 8.0% 7.5% 8.0% 8.0% 7.8% 7.4% 7.5% 7.7% 7.7% 8.1% 2.5% 2.0% 7.0% 1.5% 6.5% 6.0% 6.6% 0.9% 6.4% 6.3% 0.6% 6.2% 0.2% 0.3% 1.0% 0.5% 5.5% 0.0% 5.0% -0.5% 4.5% 4.0% -1.0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 dyskrecjonalne zmiany (prawa oś) składki ZUS (lewa oś) -1.0% -1.5% Źródło: Komisja Europejska, MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Zmiany w PIT są dobrze wyjaśniane przez ulgę na dzieci (-0.5% PKB), zmianę stawek (-0.6% PKB) oraz późniejsze zamrożenie progów (0.3% PKB). Wpływy podatkowe z PIT Wpływy podatkowe z PIT jako % PKB 6.0% 2.0% 5.5% 5.0% 5.1% 5.3% 1.5% 1.0% 4.5% 4.0% 4.0% 4.3% 4.6% 4.6% 4.5% 4.5% 4.3% 0.1% 4.3% 4.3% 0.1% 0.1% 4.6% 0.5% 0.0% 3.5% -0.5% -0.5% -0.6% 3.0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 dyskrecjonalne zmiany (prawa oś) PIT (lewa oś) -1.0% Źródło: Komisja Europejska, MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Wpływy NFZ są znacznie stabilniejsze od wpływów PIT (efekt szerszej bazy i mniejszej liczby zmian), choć w ograniczonym zakresie zmiany w PIT wpływają też na NFZ. Wpływy podatkowe z PIT i NFZ Wpływy podatkowe z PIT jako % PKB 6% 5.1% 5.3% 5% 4% 4.0% 4.6% 4.3% 3.4% 3.5% 3.6% 4.6% 4.0% 3.9% 4.3% 4.3% 4.3% 4.5% 4.5% 4.6% 3.8% 3.7% 3.7% 3.7% 3.7% 3.7% 3% 2% 1% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: Komisja Europejska, MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Od rekordowego 2007 roku obserwujemy systematyczny spadek dochodów z CIT. Po poprzednim spowolnieniu na początku wieku wpływy z CIT rosły szybciej. Wpływy podatkowe z CIT Wpływy podatkowe z CIT jako % PKB 3.0% 2.7% 2.7% 2.5% 2.0% 1.9% 2.1% 2.4% 2.3% 1.9% 2.0% 2.0% 1.8% 1.7% 1.8% 1.5% 1.0% 0.5% 0.0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: Komisja Europejska, MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Wśród instytucji niefinansowych za około 60% spadku wpływów z CIT odpowiadał spadek rentowności obrotu. W 2015 roku spadły też wpływy z podatków od instytucji finansowych. Wpływy podatkowe z CIT Wpływy podatkowe z CIT jako % PKB 2.5% 2.0% przychody/pkb straty/pkb dochody/pkb CIT/PKB CIT/przychody 2006 186.7% 1.6% 12.9% 1.7% 0.93% 1.5% 1.7% 1.6% 2010 182.6% 2.1% 12.1% 1.6% 0.89% 1.0% 1.5% 2015 172.8% 2.3% 12.4% 1.5% 0.8% 0.5% 0.0% 0.4% 0.4% 0.3% 2006 2010 2015 zmiana 2006-2015 -8.4% +146 % -3.8% -15.4% -8.7% instytucje finansowe instytucje niefinansowe Źródło: MF oraz AMECO

2. Stan polskich finansów publicznych Można szacować, że ponad ¾ dochodów podatkowych generują firmy zorganizowane jako osoby prawne. Szacunkowa struktura dochodów państwa według wielkości i rodzajów firm 2014 rok, suma wpływów z VAT, PIT, CIT, NFZ i ZUS 16% 44% 4% 10% 6% 2% 0% mikroprzedsiębiorstwa - os. fizyczne małe - os. fizyczne średnie - os. fizyczne duże - os. fizyczne mikroprzedsiębiorstwa - os. prawne małe -os. prawne średnie - os. prawne duże - os. prawne 18% Źródło: GUS

2. Stan polskich finansów publicznych Osoby zatrudnione w firmach mających osobowość prawną generują znacznie wyższe wpływy podatkowe. Szacunkowe wpływy podatkowe (PIT, NFZ, ZUS, CIT, VAT) na jednego pracującego 2014 rok, tys. zł rocznie na zatrudnionego 120 104 100 84 88 88 80 60 48 53 56 40 36 20 0 mikro duże małe średnie średnie mikro małe duże osoby fizyczne osoby prawne Źródło: Komisja Europejska, MF oraz AMECO

3. Polityka rządu: mniejsza liczba pracujących 1/2 Program rodzina 500+ zwiększa wydatki publiczne o 1.2% PKB oraz według szacunków Cenea zmniejszy zatrudnienie o 240 tys. osób. Współczynnik zatrudnienia kobiet 20-29 lat 2016Q2 80% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% Odsetek ankietowanych uważających, że ludzie pracują w szarej strefie by nie stracić świadczeń socjalnych 40% 36% 35% 31% 31% 30% 28% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 21% Źródło: Eurostat, Cenea, FOR

3. Polityka rządu: mniejsza liczba pracujących 2/2 Polska (PiS) Słowacja (2017) Bułgaria (2020) Austria (2033) Rumunia (2030) Finlandia (2027) Malta (2027) Estonia (2026) Litwa (2026) Łotwa (2025) Węgry (2022) Cypr (2018) Słowenia (2016) Luksemburg (aktualny) Szwecja (aktualny) Portugalia (2016) Czechy (2041) Polska (2040) Chorwacja (2038) Niemcy (2031) Belgia (2030) Dania (2030) Hiszpania (2027) Holandia (2024) Francja (2023) Włochy (2022) Grecja (2021) W.Brytania (2046) Irlandia (2028) Tylko w 2018 roku obniżenie wieku emerytalnego zwiększy deficyt o ok. 10 mld zł, a 800 tys. osób więcej osiągnie wiek emerytalny. każdym kolejnym rokiem koszty będą rosły. Wiek emerytalny kobiet (w nawiasie rok osiągnięcia) Wiek emerytalny w latach 70 68 66 64 62 60 58 56 Obietnica rządu PiS Aktualny docelowy wiek emerytalny Źródło: opracowanie własne FOR

Holandia Hiszpania Estonia Łotwa W.Brytania Malta Austria Belgia Węgry Portugalia Włochy Słowacja Niemcy Luksemburg Słowenia Cypr Grecja Dania Czechy Finlandia Chorwacja Irlandia Francja Litwa Bułgaria Szwecja Rumunia Polska 3. Polityka rządu: upolitycznienie gospodarki a produktywność Według miary OECD udział państwowych firm w gospodarce w Polsce jest największy wśród krajów UE-28, co silnie ogranicza zakres działania konkurencji. 5 Upolitycznienie gospodarki PMR subindeks własności państwowej 2013 r. (wyższa wartość wyższy udział państwowych firm w gospodarce) 4 3 2 1 0 Źródło: OECD

3. Polityka rządu: Rynki finansowe a produktywność 1/4 Dobrze rozwinięty sektor finansowy podnosi tempo wzrostu produktywności. Dotychczas dynamiczna giełda i stabilny sektor bankowy były atutami Polski. Sektor bankowy Rynki finansowe Dostęp 100% 80% 60% 40% Dostęp 100% 80% 60% 40% Stabilno ść 20% 0% Głęboko ść Stabiln ość 20% 0% Głębok ość Efektyw ność Efekty wność kraje o podobnym poziomie rozwoju kraje regionu Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie ECB WB

3. Polityka rządu: Rynki finansowe a produktywność 2/4 sty-14 kwi-14 lip-14 paź-14 sty-15 kwi-15 lip-15 paź-15 sty-16 kwi-16 lip-16 Warszawska giełda od roku negatywnie wyróżnia się na tle parkietów regionu, co ogranicza jej pozytywny wpływ na gospodarkę. Notowania giełdowe Zmiana głównych indeksów giełdowych maj 2015 sierpień 2016 dłuższa perspektywa 2013-2016 50% 40% 30% 23% 28% 44% 150 140 130 120 20% 16% 110 10% 0% 100 90 80-10% -20% -17% -16% -13% -10% 70 Czechy Estonia Łotwa Polska Słowacja Słowenia Strefa euro Węgry Źródło: Eurostat

3. Polityka rządu: Rynki finansowe a produktywność 3/4 Rumunia Węgry* Litwa** Słowacja Polska* Czechy Łotwa** Bułgaria Chorwacja* Estonia Słowenia Belgia Niemcy Finlandia Francja Austria Malta Włochy Grecja Szwecja* W. Brytania Luksemburg Irlandia Portugalia Dania* Hiszpania Holandia Cypr Źródło: WB WDI, *dane z World Bank Global Development Indicators Online (zmienna domestic credit to private sector); ** szacunki własne na podstawie danych banków centralnych Sektor bankowy w Polsce nie jest przerośnięty i jego dalszy rozwój będzie sprzyjał wzrostowi gospodarczemu. Należności krajowych banków od sektora prywatnego 2013 % PKB 350 300 250 200 150 100 50 - Do tego poziomu wzrost sektora sprzyja wzrostowi gospodarczemu 51

3. Polityka rządu: Rynki finansowe a produktywność 4/4 Obniżenie podatku Belki nie zrekompensuje wzrostu ceny kredytu na skutek wprowadzenia podatku bankowego. 4% 3% 2% 1% Obniżenie z 0,29% do 0,19%? 1.24% 0.44% 1.44% 0.29% 3.41% 0% e obywatel dostaje za depozyt* ile przedsiębiorstwo płaci za kredyt** podatek bankowy marża banku*** podatek Belki * Średnie oprocentowanie nowych i renegocjowanych depozytów złotowych gospodarstw domowych w maju 2016 ** Średnie oprocentowanie nowych i renegocjowanych kredytów złotowych dla przedsiębiorstw niefinansowych w maju 2016 *** obejmuje koszty (płace pracowników, sieć oddziałów, rezerwy na niespłacane kredyty, etc.) oraz zysk banku Źródło: Opracowanie własne FOR na podstawie danych NBP

2004P2 2005P1 2005P2 2006P1 2006P2 2007P1 2007P2 2008P1 2008P2 2009P1 2009P2 2010P1 2010P2 2011P1 2011P2 2012P1 2012P2 2013P1 2013P2 2014P1 2014P2 2015P1 2015P2 2016P1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP; dane nie skorygowane o wahania kursowe.; dla zachowania porównywalności z ostatnim okresem, liczonym jako X 2015- IV 2016 (daty dobrane tak, by w pełni uwzględnić efekt zmiany polityki po wyborach) przesunięto także poprzednie okresy, tak że: P1- zmiana między X roku poprzedniego a IV danego roku, P2 zmiana między IV a X 3. Polityka rządu: Rynki finansowe a produktywność i inwestycje Wypieranie sektora prywatnego przez państwo jest dobrze widoczne w zmianie należności banków od przedsiębiorców i państwa. Konstrukcja podatku bankowego sprawia, że banki chętniej finansują państwo niż przedsiębiorstwa. Zmiany należności sektora bankowego od przedsiębiorstw i Skarbu Państwa mld zł 60 50 40 30 20 10 0-10 -20-30 od przedsiębiorstw i przedsiebiorców indywidualnych z tytułu dłużnych papierów wartościowych instytucji rządowych szczebla centralnego

3. Polityka rządu: mikroprzedsiębiorstwa 1/2 Zarówno propozycje podatku od handlu jak i ograniczenie handlu w niedzielę potencjalnie ma najsilniej uderzyć w największe, najbardziej wydajne sklepy. 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Restrykcyjność uregulowania handlu detalicznego w 2013 roku w wybranych krajach OECD Indeks PMR dla handlu detalicznego, wyższa wartość silniejsze regulacje Inwestycje na zatrudnionego w sekcji G: handel hurtowy i detaliczny oraz sprzedaż i naprawa pojazdów Inwestycje na zatrudnionego w tys. PLN w 2014 roku 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0-9 10-49 50-249 250+ Źródło: OECD, GUS

3. Polityka rządu: mikroprzedsiębiorstwa 2/2 Rząd dostrzega problem wolnego wzrostu mikroprzedsiębiorstw. Część propozycji idzie w dobrym kierunku, wspierania wzrostu przedsiębiorstw, ale są też pomysły szkodliwe. Propozycje i działania dobre: -mniej uciążliwe regulacje (m.in. krótszy czas przechowywania papierowych dokumentów, podniesienie progu funduszu socjalnego i regulaminu pracy) -łatwiejsza sukcesja firm rodzinnych -wsparcie eksportu -wspólny pobór podatków i ZUS Propozycje i działania złe: -podatek bankowy -obniżony CIT -niższa, preferencyjna stawka dla małych działalności (?) - pomoc dla przedsiębiorstw w problemach (?) - gwarancje kredytowe

3. Polityka rządu: handel ziemią a produktywność Osobom chcącym pozostać w rolnictwie utrudnia to powiększenie gospodarstw, jednocześnie pozbawiając kapitału osoby chcące przejść do innych sektorów gospodarki. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego Hektary, 2013 r. 140 120 100 80 60 40 średnia UE-28 20 0 Źródło: Eurostat

3. Polityka rządu: finanse publiczne 1/3 Oficjalne dokumenty rządowe zakładają odsunięcie w czasie konsolidacji finansów publicznych. Wiarygodność planów podważa założenie o ograniczeniu wydatków w wyborczych latach 2018 i 2019. Prognozy deficytu (lewy wykres) i wydatków publicznych (prawy wykres) % PKB 0% -1% 2014 2015 2016 2017 2018 2019 43% 42% 41% -2% 40% 39% -3% 38% -4% Plan konwergencji 2015 Plan konwergencji 2016 Prognozy Komisji Europejskiej 37% 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Plan konwergencji 2015 Plan konwergencji 2016 Prognozy Komisji Europejskiej Źródło: AMECO

3. Polityka rządu: finanse publiczne 2/3 Prognozowana zmiana deficytu strukturalnego 2015-2017 Poprawa salda Pogorszenie salda Podczas gdy inne kraje o wysokim deficycie strukturalnym podejmują działania na rzecz jego ograniczenia, rząd Polski zwiększa wydatki publiczne i deficyt. Prognozowane zmiany deficytu strukturalnego Deficyt strukturalny w 2015 roku oraz jego prognozowana zmiana 2015-2017 (%PKB) 3 UK 2 MT IE DN 1 SK BE BG LV ES SL FIN 0-5 -4-3 FR-2 HU HR NL PT -1 CZ LT 0 DE 1 2 3 I EST PL -1 AT SE EL LU -2 CY RO -3-4 Deficyt strukturalny 2015 Źródło: AMECO

Dynamika wpływów z VAT 3. Polityka rządu: finanse publiczne 3/3 Za dobrymi wynikami budżetu państwa po 8 miesiącach 2016 roku poza uszczelnieniem systemu podatkowego stoi struktura wzrostu gospodarczego oraz wstrzymanie wydatków majątkowych. Wydatki majątkowe budżetu państwa oraz samorządów Dynamika nominalnego spożycia gospodarstw domowych oraz wpływów z VAT kwartał do analogicznego kwartału roku poprzedniego 0.2 0.15 0.1 0.05-0.05-0.1 2013Q2 2015Q4 2014Q4 2014Q1 2014Q2 2014Q3 2012Q4 2015Q3 2013Q3 2015Q2 2015Q1 2016Q1 2016Q2 2010Q1 R² = 0.4644 2010Q2 2009Q4 2010Q3 2010Q4 2009Q3 2011Q3 2011Q1 2011Q2 0-0.02 0 2013Q40.02 0.04 0.06 0.08 0.1-0.15-0.2 Źródło: MF, GUS 2013Q1 Dynamika spożycia gospodarstw domowych Uwaga: pominięto spowolnienie 2011Q4-2012Q3

Podsumowanie Kontekst: Wzrost gospodarczy w Polsce zależy od niepewnej sytuacji w gospodarce światowej Wpływ krajowej polityki gospodarczej Podaż pracy Rodzina 500+ oraz obniżenie wieku emerytalnego zmniejszą podaż pracy Produktywność Wzrost interwencjonizmu państwowego oraz ograniczenie roli rynków finansowych osłabią tempo wzrostu produktywności Ograniczenie handlu ziemia ograniczy tempo wzrostu produktywności Deregulacja może przyczynić się do szybszego tempa wzrostu produktywności Inwestycje Niepewność polityczna oraz ograniczenie roli rynków finansowych negatywnie wpływa na wysokość inwestycji Otwarta kwestia szara strefa Ryzykownie wysoki deficyt strukturalny Obniżenie wieku emerytalnego pogorszy deficyt strukturalny Utrzymanie długu publicznego w relacji do PKB poniżej 60% zależy przede wszystkim od utrzymania wzrostu nominalnego PKB 57

Scenariusze 2016 2017 2018 2019 2020 Projekt budżetu (X 2016) Wzrost PKB 3.4% 3.6% 3.8% 3.9% 3.9% Deficyt (%PKB) -2.9% Dług publiczny (PDP) (%PKB) 51.4% 52.3% Dług publiczny (ESA2010) (%PKB) 53.7% 55% Aktualizacja programu konwergencji (IV 2016) Wzrost PKB 3.8% 3.9% 4.0% 4.1% Deficyt (%PKB) -2.6% -2.9% -2% -1.3% Dług publiczny (ESA2010) (%PKB) 51,3% 52% 52,5% 52% 50,4% Realny wzrost PKB spada w okolice 2%, nominalny pozostaje na poziomie ok. 4%. Deficyt strukturalny: 3% Obniżenie wieku emerytalnego: 0.5%-1% Stopniowy wzrost kosztów obsługi długu: 0.1-0.5% Efekt nominalnego wzrostu PKB: -2 pkt. proc. Wzrost długu publicznego w ciągu roku: 2-2.5 pkt. proc. rocznie Realny wzrost PKB spada w okolice 0%, nominalny pozostaje na poziomie ok. 2%. Deficyt strukturalny: 3% Obniżenie wieku emerytalnego: 0.5%-1% Wzrost kosztów obsługi długu publicznego: 0.2%-0.5% Cykliczny spadek wpływów z VAT: 0.5%-1% Łącznie deficyt: 4.5%-5.5% Efekt nominalnego wzrostu PKB: -1 pkt. proc. Osłabienie złotego o 25 groszy: + 1 pkt. proc. Wzrost długu publicznego w ciągu roku: 4.5-5.5 pkt. proc. rocznie 58

dziękuję za uwagę aleksander.laszek@for.org.pl 59

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 % PKB Inwestycje mogą być finansowane z dwóch źródeł: oszczędności krajowych oraz zadłużenia zagranicznego. W ciągu ostatnich 10 lat stopa inwestycji w Polsce była przeciętnie o 4 pkt. proc. wyższa niż stopa oszczędności i brakujące środki musieliśmy pożyczać zagranicą. Morawiecki słusznie zwraca uwagę na zagrożenia związane z zadłużeniem zagranicznym, ale milczy na temat konieczności naprawy finansów publicznych oraz ograniczenia konsumpcji potrzebnych dla wzrostu krajowej stopy oszczędności. 27% 25% Inwestycje i oszczędności, a plan Morawieckiego, IMF 23% 21% 19% 17% 15% 13% 11% Plan Morawieckiego Inwestycje Oszczędności Źródło: opracowanie własne FOR na podstawie danych MFW

Stan polskich finansów publicznych Wydatki publiczne w PL są o 5.4% PKB wyższe niż w CEE5. To przede wszystkim renty i emerytury (4.3%), koszty obsługi długu (1.3%) i wojsko (0,6% PKB). Różnica w wydatkach między Polską a średnią dla CEE5 w 2013 roku Wydatki publiczne jako % PKB; CEE5 kraje regionu o niższych wydatkach publicznych (Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Rumunia) 5 4.2 4 3 2 1 0.5 0.6 1.1 0-1 Economic affairs -0.8 Housing and Recreation, -0.2-0.1 community culture and amenities religion 0.0 0.0 Environment protection Health 0.1 Public order and safety Education Defence General public services Social protection -2 Źródło: Eurostat

Stan polskich finansów publicznych Wydatki publiczne w Polsce są na porównywalnym poziomie do Europy Zachodniej gdy była na naszym poziomie rozwoju, ale wyższe niż w tygrysach Różnica w wydatkach między Polską a średnią dla CEE5 w 2013 roku Wydatki publiczne jako % PKB; CEE5 kraje regionu o niższych wydatkach publicznych (Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Rumunia) rok PKB/p ppp (tysiące USD) Polska 2015 25,7 42% Francja 1979 25,7 45% Finlandia 1985 25.7 46% Austria 1980 25.8 48% Wielka Brytania 1987 25,9 40% Japonia 1986 25.8 31% Korea 2004 25.9 20% Tajwan 1997 25.0 27% Hongkong 1987 25.3 14% Singapur 1983 26.0 b.d. Wydatki publiczne (% PKB Źródło: AMECO, IMF WEO, TED

Stan polskich finansów publicznych Wydatki publiczne w Polsce są na porównywalnym poziomie do Europy Zachodniej gdy była na naszym poziomie rozwoju, ale wyższe niż w tygrysach Udział mikroprzedsiębiorstw skorygowany o strukturę gospodarki Wydatki publiczne jako % PKB; CEE5 kraje regionu o niższych wydatkach publicznych (Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Rumunia) Źródło: AMECO, IMF WEO, TED