Analiza stanu przyzębia pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca*

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 11 Analiza stanu przyzębia pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca* The analysis of the periodontal status in females with various bone mineral density Ewa Bałczewska Z Zakładu Periodontologii i Chorób Błony Śluzowej Jamy Ustnej, Katedry Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. A. Kurnatowska Streszczenie Cel pracy: kliniczna ocena przyzębia u kobiet zgłaszających się do leczenia chorób przyzębia, u których stwierdzono osteoporozę lub osteopenię, w stosunku do kobiet, u których nie stwierdzono obniżenia gęstości mineralnej kośćca. Materiał i metody: badaniem objęto 117 pacjentek ogólnie zdrowych, nie stosujących hormonalnej terapii zastępczej, w wieku 25-60 lat, zgłaszających się po raz pierwszy do leczenia chorób przyzębia, mających co najmniej 8 zębów w żuchwie, w tym zęby sieczne, kły i przedtrzonowe. Ocenę gęstości mineralnej kośćca (BMD) przeprowadzono na podstawie badania densytometrycznego kręgosłupa lędźwiowego odcinka L2- -L4 metodą DEXA. Wyniki: analiza różnic rozkładów wskaźnika CPITN dla poszczególnych sekstantów, za pomocą testu χ 2, nie wykazała istotności statystycznych w tym rozkładzie pomiędzy grupami. Kliniczny pomiar głębokości kieszonek dziąsłowych, wskaźnik krwawienia dziąseł, rozchwiania zębów i wysokość dziąsła zrogowaciałego nie różniły się istotnie statystycznie, pomiędzy badanymi grupami i nie powinny być miernikiem uogólnionej osteoporozy u kobiet z chorobami przyzębia. Podsumowanie: klinicznym objawem w przyzębiu uogólnionej, zmniejszonej gęstości mineralnej kośćca mogą być recesje dziąsłowe w żuchwie i ubytek przyczepu łącznotkankowego. Summary Aim of the study: The clinical assessment of periodontium in women seen for the treatment of periodontal problems with diagnosed osteoporosis or osteopenia, as compared with women who did not manifest lowered bone mineral density. Material and methods: The study involved 117 female patients aged 25-60 years, without any systemic diseases and not receiving hormonal replacement therapy, who presented for the first time for periodontal treatment. Each patient had at least eight mandibular teeth, including incisors, canines and premolars. The evaluation of their bone mineral density (BMD) was performed on the basis of densitometric examination of the lumbar spine segments L2 L4 using DEXA method. Results: The analysis of differences in the CPITN index distribution in particular sextants by means of the χ 2 test did not reveal any statistical significance between the groups studied. CDP, SBI, LT and HKT were not significantly different between the groups and should not be regarded as an indicator of generic osteoporosis in females with periodontal diseases. Conclusion: Generalised reduced BMD can be clinically manifested in the mandibular periodontium by gingival recession and attachment loss. HASŁA INDEKSOWE: choroby przyzębia, gęstość mineralna kośćca, kobiety KEYWORDS: periodontal diseases, bone mineral density (BMD), women *Praca wykonana w ramach działalności statutowej Uczelni nr 502-12-687. 798

2005, LVIII, 11 Przyzębie pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca W ostatnich latach, duże zainteresowanie wielu specjalności medycznych, wzbudzają związki osteoporozy z chorobami przyzębia (3, 5, 7, 8, 11, 13, 19, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 31). Osteoporoza, nazwana została przez Światową Organizację Zdrowia epidemią XXI wieku wraz z otyłością, cukrzycą i chorobami układu krążenia (16). Jest chorobą szkieletu, polegającą na stałym zmniejszeniu gęstości mineralnej kości, a więc ich wytrzymałości, co w konsekwencji prowadzi do złamań (1, 2, 10). Analiza obu chorób wykazuje, że zarówno osteoporoza, jak i periodontopatie mają kilka wspólnych cech: są schorzeniami o zasięgu społecznym, występowanie ich wzrasta z wiekiem pacjentów, dotyczą najtwardszego po szkliwie składnika naszego ustroju tkanki kostnej, w której dochodzi do przewagi procesów resorpcji nad tworzeniem, a w etiologii podkreślane są predyspozycje rodzinne. Różni je, historia powstania; periodontopatie związane są z człowiekiem od niepamiętnych czasów, zaś osteoporoza jest schorzeniem współczesnej cywilizacji. Cel pracy Celem pracy, była kliniczna ocena przyzębia u kobiet zgłaszających się do leczenia chorób przyzębia, u których stwierdzono osteoporozę lub osteopenię, w stosunku do kobiet, u których nie stwierdzono obniżenia gęstości mineralnej kośćca. Materiał i metody Badaniem objęto 117 pacjentek, w wieku 25-60 lat, zgłaszających się po raz pierwszy do leczenia chorób przyzębia, posiadających co najmniej 8 zębów w żuchwie, w tym zęby sieczne, kły i przedtrzonowe. Na podstawie wypowiedzi pacjentek, z opracowanej specjalnie, anonimowej ankiety, do dalszych badań zakwalifikowano te, które nie podawały występowania chorób: tarczycy, przytarczyc, nerek, wątroby, cukrzycy, alergii, reumatoidalnego zapalenia stawów, zakrzepowego zapalenia żył, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Nie stosowały także hormonalnej terapii zastępczej i nie używały permanentnie żadnych leków. Ocenę gęstości mineralnej kośćca BMD (Bone Mineral Density) wykonano na podstawie badania densytometrycznego kręgosłupa lędźwiowego, odcinka L2-L4 w projekcji przednio-tylnej, metodą absorpcjometrii wiązek promieniowania rentgenowskiego o dwóch różnych energiach DEXA, aparatem DPX-L firmy LUNAR (USA), w Regionalnym Ośrodku Menopauzy i Osteoporozy SP ZOZ Szpitala Klinicznego Nr 3 AM w Łodzi. Wynik badania densytometrycznego odnoszony był do średnich statystycznych wartości gęstości mineralnej kości w populacji i przedstawiony jako odsetek średniej szczytowej masy kostnej dla danej płci oraz jako wartość odchylenia standardowego (SD) od niej (T-score) lub też jako odsetek wartości średniej dla wieku osoby badanej i wartość odchylenia standardowego (Z-score). Zgodnie z ustaleniami ŚOZ z 1994r., dotyczącymi kryteriów densytometrycznych osteoporozy, przyjęto podział w stosunku do T-score ±1,0 jako normy; i tak, gdy -2,5 T-score < -1,0 rozpoznawano osteopenię, gdy T-score < -2,5 rozpoznawano osteoporozę (1, 10). Założenia pracy, wymagały podziału badanej populacji na dwie grupy: gdy T-score było <-1,0 pacjentki kwalifikowano do grupy z obniżoną gęstością mineralną kośćca i oznaczano ją jako T-score < -1,0, gdy wartość T-score była -1,0, kwalifikowano do grupy z prawidłową gęstością mineralną kośćca i oznaczano ją jako T-score -1,0. Stan przyzębia analizowano, używając wskaźnika periodontologicznych potrzeb leczniczych (CPITN), zmodyfikowanego wskaźnika krwawienia z rowka dziąsłowego (SBI) wg Mühlemanna i Sona, dokonując pomiaru klinicznej głębokości kieszonek dziąsłowych (CDP) i klinicznego poziomu przyczepu łącznotkankowego (CLA) oraz pomiaru recesji dziąsłowych (GR) (14, 21). Kliniczną głębokość kieszonek dziąsłowych (CDP) mierzono przy każdym zę- 799

E. Bałczewska Czas. Stomat., bie z jego czterech stron: przedsionkowo i językowo, mezjalnie i dystalnie. Recesje dziąsłowe (GR), oceniano przy wszystkich zębach, od strony przedsionkowej i językowej, w linii środkowej zęba. Uzyskane wartości, uśredniano i podawano w milimetrach. Dodatkowo, zapisywano także najwyższą wartość dla każdego sekstantu. Klinicznego pomiaru poziomu przyczepu łącznotkankowego (CLA) dokonano zgodnie z zaleceniami ŚOZ dla każdego zęba (1, 18). Obliczono także liczbę sekstantów, przy których stwierdzono ubytek przyczepu łącznotkankowego dla każdej badanej osoby. Kolejnym parametrem, który został oceniony było rozchwianie zębów (LT). Pomiaru rozchwiania zębów, pomimo istnienia instrumentalnych, bardzo precyzyjnych metod, dokonano najczęściej stosowaną klinicznie metodą statycznego pomiaru ręcznego. W badaniu, posłużono się IV stopniową skalą rozchwiania zębów wg Kantorowicza (14). Mierzono również, wysokość dziąsła zrogowaciałego (HKT) w obrębie zębów 15-25 i 45 35. Diagnozę stawiano na podstawie oceny klinicznej przyzębia i radiologicznej zdjęcia pantomograficznego. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie z wykorzystaniem programu Statgraphics Plus v. 5.0. Zastosowano następujące parametry: średnią wartość arytmetyczną, medianę, błąd standardowy wartości średniej, wartość maksymalną i minimalną. W celu porównania wartości średnich, zastosowano test t-studenta, a dla określenia zależności pomiędzy dwoma badanymi parametrami, wykonano analizę korelacji i wyliczono współczynnik korelacji liniowej r Pearsona. Jako istotne statystycznie przyjęto różnice na poziomie p < 0,05. Wyniki Badania densytometryczne ujawniły u 61 badanych kobiet (52,1%) występowanie zmniejszonej gęstości mineralnej kośćca. U pozostałych 56 pacjentek (47,9%), nie stwierdzono ubytku masy kośćca. Wyniki oceny stanu przyzębia, dokonane za pomocą wskaźnika CPITN, zostały przedstawione w tabelach I i II. W grupie z prawidłową gęstością kości zbadano 301 (89,6%) sekstantów, a 35 (10,4%) oznaczono jako brakujące. W 50 sekstantach (14,9%) nie stwierdzono zmian patologicznych kod 0, w 48 (14,3%) występowało jedynie krwawienie z dziąseł kod 1, w 81 (24,1%) kamień nad lub poddziąsłowy kod 2, w 71 (21,1%) występowały kieszonki dziąsłowe średniej głębokości (nie głębsze, niż 5,5 mm) kod 3, a w 51 (15,2%) występowały kieszonki dziąsłowe głębsze niż 5,5 mm kod 4. Zdrowe przyzębie najczęściej było w sekstancie 13 23 (28,6%), a najrzadziej w 17 14 (7,1%) i w bocznych sekstantach w żuchwie (10,7%). Krwawienie, jako pierwszy objaw stanu zapalnego przyzębia, najczęściej pojawiało się w sekstancie 13 23 (21,4%), a kamień nazębny, jako objaw zaniedbań higienicznych w żuchwie, w sekstancie 33 43 (35,7%) i 44 47 (30,4%). Kieszonki dziąsłowe średniej głębokości, najczęściej odnotowywano w sekstantach 17 14 (25,0%) i 44 47 (25,0%), a głębokie kieszonki w szczęce w sekstantach bocznych w jednakowym procencie przypadków tj. 17,9%. Jednocześnie, najczęściej brakującym sekstantem w szczęce, był sekstant 17 14 (16,1%) oraz 37 34 (16,1%) w żuchwie. W grupie pacjentek z nieprawidłową gęstością mineralną kośćca, zbadano 315 (86,1%) sekstantów, a 51 (13,9%) oznaczono jako brakujące (X). Analiza wykazała, że w 59 sekstantach (16,1%) nie stwierdzono zmian patologicznych w przyzębiu, w 48 (13,1%) występowało jedynie krwawienie z dziąseł, w 97 (26,5%) kamień nad lub poddziąsłowy, w 65 (17,8%) występowały kieszonki dziąsłowe średniej głębokości, a w 46 (12,6%) kieszonki dziąsłowe głębokie (tab. I). Najwięcej zdrowych sekstantów przypadało, podobnie, jak w grupie z prawidłową gęstością mineralną kośćca, na sekstant 13 23 (27,9%), a najmniej na 33 43 (11,5%) i 44 47 800

2005, LVIII, 11 Przyzębie pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca T a b e l a I. Wskaźnik CPITN u badanych kobiet (x-sekstant brakujący) T-score -1,0 T-score < -1,0 Wynik testu statystycznego Kod CPITN Sekstant 17-14 13-23 24-27 37-34 33-43 44-47 Razem 0 4 (7,1) 16 (28,6_ 10 (17,9) 8 (14,3) 6 (10,7) 6 (10,7) 50 (14,9) 1 10 (17,9) 12 (21,4) 8 (14,3) 4 (7,1) 7 (12,5) 7 (12,5) 48 (14,3) 2 9 (16,1) 8 (14,3) 9 (16,1) 18 (32,1) 20 (35,7) 17 (30,4) 81 (24,1) 3 14 (25,0) 9 (16,1) 13 (23,2) 9 (16,1) 12 (21,4) 14 (25,0) 71 (21,1) 4 10 (17,9) 9 (16,1) 10 (17,9) 8 (14,3) 9 (16,1) 5 (8,9) 51 (15,2) X 9 (16,1) 2 (3,6) 6 (10,7) 9 (16,1) 2 (3,6) 7 (12,5) 35 (10,4) 0 9 (14,8) 17 (27,9) 11 (18,0) 8 (13,1) 7 (11,5) 7 (11,5) 59 (16,1) 1 6 (9,8) 8 (13,1) 6 (9,8) 8 (13,1) 9 (14,8) 11 (18,0) 48 (13,1) 2 10 (16,4) 11 (18,0) 17 (27,9) 12 (19,7) 29 (47,5) 18 (29,5) 97 (26,5) 3 11 (18,0) 15 (24,6) 7 (11,5) 13 (21,3) 11 (18,0) 8 (13,1) 65 (17,8) 4 11 (18,0) 5 (8,2) 9 (14,8) 7 (11,5) 5 (8,2) 9 (14,8) 46 (12,6) X 14 (23,0) 5 (8,2) 11 (18,0) 13 (21,3) 0 (0) 8 (13,1) 51 (13,9) χ 2 4,9701 5,7990 6,7548 4,5151 5,7273 4,2796 p<0,05 NS NS NS NS NS NS T a b e l a I I. Wskaźnik CPITN w grupach wiekowych (x-sekstant brakujący) T-score -1,0 T-score < -1,0 Wynik porównania rozkładu wskaźnika w grupach wiekowych Wynik porównania rozkładu wskaźnika ogółem Wiek 0 1 2 CPITN 3 4 X Razem 25-34 6 (16,7) 16 (44,4) 6 (16,7) 2 (5,6) 6 (16,7) 0 (0) 36 35-44 17 (13,5) 15 (11,9) 31 (24,6) 38 (30,2) 19 (15,1) 6 (4,8) 126 45-54 23 (15,3) 14 (9,3) 40 (26,7) 27 (18,0) 26 (17,3) 20 (13,3) 150 55-60 4 (16,7) 3 (12,5) 4 (16,7) 4 (16,7) 0 (0) 9 (37,5) 24 Ogółem 50 (14,9) 48 (14,3) 81 (24,1) 71 (21,1) 51 (15,2) 35 (10,4) 336 25-34 0 (0) 5 (27,8) 8 (44,4) 1 (5,6) 4 (22,2) 0 (0) 18 35-44 17 (28,3) 1 (1,7) 18 (30,0) 9 (15,0) 9 (15,0) 6 (10,0) 60 45-54 30 (17,2) 16 (9,2) 51 (29,3) 38 (21,8) 14 (8,0) 25 (14,4) 174 55-60 12 (10,5) 26 (22,8) 20 (17,5) 17 (14,9) 19 (16,7) 20 (17,5) 114 Ogółem 59 (16,1) 48 (13,1) 97 (26,5) 65 (17,8) 46 (12,6) 51 (13,9) 366 χ 2 27,856 27,856 27,856 27,856 27,856 23,513 p p<0,001 p<0,001 p<0,001 p<0,001 p<0,001 p<0,001 χ 2 0,1501 0,3166 0,1545 0,8601 0,7583 1,5789 p NS NS NS NS NS NS 801

E. Bałczewska Czas. Stomat., (11,5%). Krwawienie, najczęściej pojawiało się w sekstancie 44 47 (18,0%), a kamień nazębny, w żuchwie, w sekstancie 33 43 (47,5%) i 44 47 (29,5%). Kieszonki dziąsłowe średniej głębokości, najczęściej odnotowywano w sekstancie 13 23 (24,6%), a głębokie, w szczęce, w sekstancie bocznym 17 14 w 18,0%. Najczęściej brakującym sekstantem był w szczęce sekstant 17 14 (23,0%) oraz w żuchwie 37 34 (21,3%). Analiza różnic rozkładów wskaźnika CPITN, dla poszczególnych sekstantów za pomocą testu χ 2, nie wykazała istotności statystycznych w tym rozkładzie pomiędzy grupami. Porównując ogólną liczbę sekstantów z tym samym kodem w obu badanych grupach, nie obserwowano statystycznie istotnych różnic. Z kolei, analiza rozkładu sekstantów z danym kodem, w zależności od wieku i T-score, wykazała istotne statystycznie różnice na poziomie p <0,001 (tab. II). Na podstawie danych, zawartych w tabeli II można stwierdzić, że w najmłodszej grupie wiekowej z prawidłową gęstością mineralną kośćca, największym problemem było krwawienie z dziąseł, zaobserwowane w 44,4% sekstantów. W kolejnej grupie wiekowej 35 44 lata, kieszonki dziąsłowe o średniej głębokości były obecne, aż w 30,2% sekstantów, a w 15,1% kieszonki głębokie, których liczba malała w starszych grupach wiekowych, prawdopodobnie z powodu usuwania zębów, przy których właśnie znajdowały się te głębokie kieszonki. W najstarszej grupie wiekowej, stwierdzono wzrost liczby brakujących sekstantów (kod X). W grupie najmłodszej, z nieprawidłową gęstością mineralną kośćca, obecność kamienia nazębnego stwierdzono w 44,4% sekstantów, a krwawienie z dziąseł w 27,8%. Choć w kolejnych grupach wiekowych, w dalszym ciągu największym problemem w przyzębiu była obecność kamienia nazębnego, to kieszonki dziąsłowe o średniej głębokości stanowiły istotny problem w grupie wiekowej 45 54 lata i odnotowano je w 21,8% sekstantach, a w najstarszej grupie wiekowej średnie i głębokie kieszonki występowały łącznie w 31,6% sekstantów. Z racji dość mało precyzyjnej oceny przyzębia za pomocą wskaźnika CPITN, dodatkowo poddano analizie kolejne wskaźniki i parametry. Średnia kliniczna głębokość kieszonek dziąsłowych (CDP) w grupie z T-score -1,0 wynosiła 0,8±0,8 mm, a w grupie z T-score < -1,0 wynosiła 1,0±0,9 mm (tab. IV). Średni wskaźnik krwawienia z kieszonek dziąsłowych (SBI) w pierwszej grupie wynosił 0,8±0,8, a w drugiej grupie 1,0±0,9 (tab. III). Wysokość recesji dziąsłowych (GR) wynosiła w pierwszej grupie 1,0±0,8 mm, a w drugiej 1,5±1,3 mm (tab. IV). Rozchwianie (LT) wynosiło odpowiednio 0,5±0,7 i 0,4±0,6 stopnia (tab. III). Wysokość dziąsła zrogowaciałego (HKT) w grupie z T-score -1,0 wynosiła 3,4±1,4 mm, a w grupie z T-score < -1,0 wynosiła 3,5±1,0 mm (tab. IV). Uzyskane średnie wyniki pozwalały stwierdzić, że badane grupy charakteryzowały się występowaniem kieszonek dziąsłowych w granicach normy, niewielkim stopniem krwawienia z dziąsła, małym rozchwianiem zębów, dobrymi warunkami anatomicznymi w obrębie przedsionka jamy ustnej, o których świadczyła wysokość dziąsła zrogowaciałego oraz występowaniem recesji dziąsłowych. Porównując rozkłady wartości tych wskaźników między grupami badanymi, nie wykazano istotnej statystycznej zależności. Analizie poddano dodatkowo krwawienie z dziąsła, stosując uproszczony wskaźnik SBI-S uwzględniający liczbę jednostek krwawiących. Choć, wykazano w obu grupach, u ponad połowy badanych jednostek dziąsłowych krwawienie, nie stwierdzono żadnych istotnych zależności statystycznych między nimi (tab. V). Ocena wydolności tkanek utrzymujących ząb w zębodole, poprzez pomiar liczby rozchwianych zębów, pomimo widocznego większego odsetka zębów rozchwianych w grupie z niższą masą kostną, nie wykazała istotnych zależności statystycznych (tab. VI). Nie stwierdzono także, różnic pomiędzy średnimi wartościami poszczególnych parametrów, oddzielnie dla szczęki i oddzielnie dla żuchwy, 802

2005, LVIII, 11 Przyzębie pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca w badanych grupach, z wyjątkiem recesji dziąsłowej (GR). Obserwowano większe recesje w żuchwie 1,1±0,9 mm dla grupy z prawidłową gęstością mineralną kośćca i 1,8±1,5 mm, w grupie z obniżoną gęstością mineralną kośćca, niż w szczęce; odpowiednio 0,9±0,7 mm i 1,3±1,1 mm. Porównanie wartości średnich GR pomiędzy szczękami oraz żuchwami w poszczególnych grupach badanych, wykazało istotne statystycznie różnice na poziomie p<0,05 dla szczęki i p<0,01 dla żuchwy (tab. VII). Szczegółowa analiza tego parametru będzie przedmiotem kolejnego opracowania. Z uwagi na znaczenie w praktyce lekarskiej T a b e l a I I I. Średnia wartość wskaźników SBI i LT w badanych grupach Parametry SBI LT T-score -1,0 Średnia arytmetyczna 0,8 0,5 SD 0,8 0,7 Wartość maksymalna 3,0 3,0 Mediana 0,6 0,2 Wartość minimalna 0,0 0,0 T-score < -1,0 Średnia arytmetyczna 1,0 0,4 SD 0,9 0,6 Wartość maksymalna 3,3 2,4 Mediana 1,0 0,2 Wartość minimalna 0,0 0,0 Wynik testu statystycznego t = 0,36887 t = 0,00001 NS NS T a b e l a I V. Kliniczna głębokość kieszonek dziąsłowych (CDP), recesji dziąsłowych (GR) i wysokość dziąsła zrogowaciałego (HKT) w badanych grupach Parametry CDP [mm] GR [mm] HKT [mm] T-score -1,0 Średnia arytmetyczna 2,2 1,0 3,4 SD 1,8 0,8 1,4 Wartość maksymalna 6,8 3,3 7,8 Mediana 2,0 0,9 3,5 Wartość minimalna 0,3 0,0 0,0 T-score < -1,0 Średnia arytmetyczna 2,1 1,5 3,5 SD 0,8 1,3 1,0 Wartość maksymalna 4,6 6,7 6,8 Mediana 1,9 1,4 3,5 Wartość minimalna 0,4 0,0 1,4 Wynik testu statystycznego t = 0,3537 t = 0,4537 t = 0,3579 NS NS NS 803

E. Bałczewska Czas. Stomat., pomiaru klinicznej głębokości kieszonek dziąsłowych, poddano analizie parametr CDP w poszczególnych sekstantach (tab. VIII). Pomiary klinicznej głębokości kieszonek dziąsłowych wykazały, że w 88,7% sekstantów w grupie z prawidłową gęstością mineralną kośćca kieszonki mieściły się w granicach 1-2 mm, podczas gdy w grupie z obniżoną gęstością mineralną kośćca w 76,6% sekstantów. Z rozkładu wynika, że kieszonki głębokie przeważały w sekstantach bocznych. Nie wykazano jednakże różnic statystycznych, w rozkładzie występowania różnych głębokości kieszonek w poszczególnych sekstantach (tab. VIII). Analizując rozkład głębokości kieszonek, bez uwzględnienia poszczególnych sekstantów, zaobserwowano istnienie statystycznych różnic pomiędzy grupą T-score -1, a grupą T-score <-1 (p<0,01). Z uwagi na stwierdzony brak różnicy w średniej klinicznej głębokości kieszonek dziąsłowych, między badanymi grupami, ale jednocześnie wykazaną zależność w wielkości recesji dziąsłowych, postanowiono zbadać kolejny parametr utratę przyczepu łącznotkankowego (CLA), która świadczy o procesach toczących się na dnie kieszonki dziąsłowej, polega- T a b e l a V. Uproszczony wskaźnik krwawienia z dziąsła SBI-S w badanych grupach Liczba krwawiących jednostek dziąsłowych Liczba zbadanych n % jednostek dziąsłowych T-score -1,0 389 51,3 758 T-score < -1,0 488 58,9 829 wynik testu statystycznego χ 2 = 2,636 NS T a b e l a V I. Liczba rozchwianych zębów w badanych grupach Liczba rozchwianych zębów Liczba n % zbadanych zębów T-score -1,0 259 18,5 1398 T-score < -1,0 276 22,5 1245 wynik testu statystycznego χ 2 = 3,584 NS (p = 0,058) T a b e l a V I I. Kliniczna głębokość kieszonek dziąsłowych (CDP), recesji dziąsłowych (GR) i wysokość dziąsła zrogowaciałego (HKT) w szczęce i żuchwie (średnia±sd mm) Badany pomiar T-score Szczęka Żuchwa -1 2,3±1,1 2,2±1,2 CDP [mm] < -1 2,2±0,9 2,0±0,8 wynik testu statystycznego NS NS -1 0,9±0,7 1,1±0,9 GR [mm] < -1 1,3±1,1 1,8±1,5 wynik testu statystycznego p<0,05 p<0,01-1 3,9±1,7 2,8±1,3 HKT [mm] < -1 4,0±1,3 2,8±1,0 wynik testu statystycznego NS NS 804

2005, LVIII, 11 Przyzębie pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca jących na niszczeniu połączenia włókien kolagenowych dziąsła z cementem korzeniowym. Wyniki pomiarów CLA w poszczególnych sekstantach przedstawiono w tabeli IX. Zarówno w grupie z prawidłową, jak i nieprawidłową gęstością mineralną kośćca, stwierdzono obecność utraty przyczepu łącznotkankowego. Ponad dwukrotnie więcej sekstantów objętych utratą było u kobiet z obniżoną gęstością mineralną kośćca. W grupie tej, stwierdzono ponadto większą utratę przyczepu łącznotkankowego. Analiza statystyczna rozkładów CLA w poszczególnych sekstantach wykazała istotne statystycznie różnice we wszystkich sekstantach żuchwy (szczególnie w 33-43; p<0,001, 37-34 i 44-47; p<0,01) i w sekstancie 13-23 szczęki (p<0,05). Omówienie wyników i dyskusja Stan przyzębia wyrażony za pomocą wskaźnika CPITN nie różnił się istotnie statystycznie w badanych grupach. Nie wykazano, tak jak inni autorzy, wzrostu odsetka kodów 3 i 4, w składowej CPI wskaźnika CPITN, oznaczających obecność średniogłębokich i głębokich kieszonek dziąsłowych wśród badanych z niską gęstością mineralną kośćca (11, 12). Wynik, który uzyskano potwierdza istotny, wspólny wpływ gęstości kośćca i wieku badanych nie na samą liczbę poszczególnych kodów wskaźnika, lecz na ich rozkład w grupach wiekowych. Choć wskaźnik CPITN opiera się na pomiarze klinicznej głębokości kieszonek dziąsłowych przy wybranych zębach, nie wszyscy autorzy (29) posługiwali się nim w podobnych badaniach. Dodatkowy pomiar głębokości kieszonek T a b e l a V I I I. Rozkład wartości klinicznej głębokości kieszonek dziąsłowych (CDP mm) w poszczególnych sekstantach w badanych grupach T-score -1,0 T-score < -1,0 Wynik testu statystycznego CDP [mm] Sekstant 17-14 13-23 24-27 37-34 33-43 44-47 Razem 0 1 (1,8) 3 (5,4) 1 (1,8) 0 (0,0) 1 (1,8) 0 (0,0) 6 (2,0) 1 20 (35,7) 33 (58,9) 25 (44,6) 23 (41,1) 37 (66,1) 30 (53,6) 168 (55,8) 2 22 (39,3) 14 (25,0) 19 (33,9) 17 (30,4) 13 (23,2) 14 (25,0) 99 (32,9) 3 2 (3,6) 2 (3,6) 2 (3,6) 5 (8,9) 0 (0,0) 2 (3,6) 13 (4,3) 4 0 (0,0) 1 (1,8) 2 (3,6) 2 (3,6) 3 (5,4) 2 (3,6) 10 (3,3) 5 2 (3,6) 1 (1,8) 1 (1,8) 0 (0,0) 0 (0,0) 1 (1,8) 5 (1,7) 6 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 1 (1,6) 2 (3,3) 2 (3,3) 1 (1,6) 2 (3,3) 1 (1,6) 9 (2,9) 1 19 (31,1) 27 (44,3) 21 (34,4) 19 (31,1) 28 (45,9) 21 (34,4) 135 (42,9) 2 16 (26,2) 14 (23,0) 16 (26,2) 18 (29,5) 22 (36,1) 20 (32,8) 106 (33,7) 3 5 (8,2) 8 (13,1) 5 (8,2) 7 (11,5) 6 (9,8) 7 (11,5) 38 (12,1) 4 4 (6,6) 4 (6,6) 4 (6,6) 3 (4,9) 3 (4,9) 3 (4,9) 21 (6,7) 5 1 (1,6) 0 (0,0) 1 (1,6) 0 (0,0) 0 (0,0) 1 (1,6) 3 (1,0) 6 1 (1,6) 1 (1,6) 1 (1,6) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 3 (1,0) χ 2 = p< 10,459 NS 11,134 NS 5,952 NS 1,513 NS 8,435 NS 7,358 NS 28,505 p<0,01 805

E. Bałczewska Czas. Stomat., T a b e l a I X. Rozkład poziomu utraty przyczepu łącznotkankowego (CLA mm) w poszczególnych sekstantach w badanych grupach T-score -1,0 T-score < -1,0 Wynik testu statystycznego CLA [mm] Sekstant 17-14 13-23 24-27 37-34 33-43 44-47 Razem 0 22 (39,3) 28 (50,0) 20 (35,7) 19 (33,9) 13 (23,2) 15 (26,8) 117 (38,9) 1 0 (0,0) 1 (1,8) 0 (0,0) 0 (0,0) 1 (1,8) 1 (1,8) 3 (1,0) 2 6 (10,7) 6 (10,7) 6 (10,7) 4 (7,1) 11 (19,6) 6 (10,7) 39 (13,0) 3 8 (14,3) 11 (19,6) 10 (17,9) 11 (19,6) 16 (28,6) 12 (21,4) 68 (22,6) 4 4 (7,1) 6 (10,7) 8 (14,3) 8 (14,3) 9 (16,1) 9 (16,1) 44 (14,6) 5 3 (5,4) 1 (1,8) 4 (7,1) 4 (7,1) 2 (3,6) 3 (5,4) 17 (5,6) 6 2 (3,6) 0 (0,0) 1 (1,8) 1 (1,8) 1 (1,8) 2 (3,6) 7 (2,3) 7 2 (3,6) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 0 (0,0) 1 (1,8) 3 (1,0) >7 0 (0,0) 1 (1,8) 1 (1,8) 0 (0,0) 1 (0,0) 0 (0,0) 3 (1,0) 0 10 (16,4) 16 (26,2) 8 (13,1) 6 (9,8) 5 (8,2) 6 (9,8) 51 (16,2) 1 0 (0,0) 1 (1,6) 0 (0,0) 0 (0,0) 2 (3,3) 0 (0,0) 3 (1,0) 2 2 (3,3) 3 (4,9) 4 (6,6) 4 (6,6) 3 (4,9) 3 (4,9) 19 (6,0) 3 5 (8,2) 12 (19,7) 6 (9,8) 4 (6,6) 7 (11,5) 4 (6,6) 38 (12,1) 4 10 (16,4) 5 (8,2) 11 (18,0) 10 (16,4) 16 (26,2) 10 (16,4) 62 (19,7) 5 9 (14,8) 9 (14,8) 6 (9,8) 6 (9,8) 5 (8,2) 10 (16,4) 45 (14,3) 6 6 (9,8) 6 (9,8) 8 (13,1) 8 (13,1) 9 (14,8) 12 (19,7) 49 (15,6) 7 3 (4,9) 3 (4,9) 3 (4,9) 7 (11,5) 8 (13,1) 5 (8,2) 29 (9,2) >7 2 (3,3) 1 (1,6) 4 (6,6) 3 (4,9) 6 (9,8) 3 (4,9 19 (6,0 χ 2 = 21,075 26,985 21,843 30,988 41,637 34,445 45,925 p< p<0,05 p<0,05 p<0,05 p<0,01 p<0,001 p<0,001 p<0,001 przy wszystkich zębach, nie tylko wskaźnikowych, nie wniósł do wyników badania istotnych zmian. Nie udało się wykazać związku, podczas analizy wskaźnika krwawienia z dziąseł (SBI) z osteopenią i osteoporozą. Wyniki badań własnych są zgodne z tymi autorami, którzy uważają, że uogólnione niedobory wapniowe nie mogą mieć wpływu na stan tkanek miękkich przyzębia (4, 12, 15, 17) i różnią się od wyników Kaczmarek (9), Reinharda (22), i Waclawskiego (29). Także przeprowadzone pomiary wysokości dziąsła zrogowaciałego (HKT) w obu badanych grupach nie różniły się istotnie statystycznie między sobą. Nie spotkano do tej pory, prac badających wpływ niedoborów wapniowych na ten parametr przyzębia. Choć, radiologiczne pomiary części zębodołowej żuchwy istotnie różniły się między badanymi grupami kobiet, to nie wykazano różnicy w wartości wskaźnika rozchwiania (LT), ani też w ogólnej liczbie zębów rozchwianych. Wytłumaczeniem mogą być obserwacje kliniczne i badania z których wynika, że utrzymanie zęba w zębodole zapewnia, nie tylko kość wyrostka zębodołowego, ale również włókna tkanki ozębnej i dziąsła (25, 28, 30). Kolejnym parametrem klinicznym ocenianym w pracy, była wysokość recesji dziąsłowych (GR) oraz pomiar utraty przyczepu łącznotkan- 806

2005, LVIII, 11 Przyzębie pacjentek z obniżoną gęstością mineralną kośćca kowego (CLA). Wartości ich średnich nie różniły się istotnie między grupami. Szczegółowa analiza wielkości recesji dziąsłowych wykazała jednakże istotne różnice, zarówno w pomiarach pomiędzy szczękami, jak i żuchwami badanych. Znacznie większe recesje obserwowano w żuchwie, co potwierdza wcześniejsze spostrzeżenia, że żuchwa jest miejscem, gdzie szybciej i bardziej manifestują się procesy uogólnionych niedoborów mineralnych kości, niż szczęka. Wyniki własne, wskazują na fakt występowania większych recesji dziąsłowych w grupie kobiet z obniżoną gęstością mineralną kośćca, niż w grupie z prawidłową gęstością i są zgodne z doniesieniami innych autorów (17, 22, 30). Potwierdzają możliwość oddziaływania osteoporozy na tkanki przyzębia (4, 5, 6, 17, 29). Istnieje więc uzasadniona potrzeba wprowadzenia profilaktycznych badań densytometrycznych wśród kobiet ze schorzeniami przyzębia w okresie przedmenopauzalnym i wzajemna współpraca w zakresie konsultacji i leczenia pacjentek pomiędzy lekarzami ortopedami, endokrynologami, ginekologami i periodontologami. Wnioski 1. Obniżona gęstość mineralna kośćca nie wpływa na głębokość kieszonek dziąsłowych, krwawienie z kieszonek, rozchwianie zębów i wysokość dziąsła zrogowaciałego. 2. Klinicznym objawem uogólnionej, zmniejszonej gęstości mineralnej mogą być recesje dziąsłowe w żuchwie i ubytek przyczepu łącznotkankowego. Piśmiennictwo 1. Avioli L.: Osteoporoza: poradnik klinicysty. Ars Medica S.C., Gdańsk, 1996. 2. Badurski J., Czerwiński E., Gmiński J., Horst-Sikorska W., Marcinowska-Suchowierska E., Milewicz A., Opala T., Tłustochowicz W.: Stanowisko Rady Naukowej Polskiej Fundacji Osteoporozy wobec diagnostyki i leczenia osteoporozy czerwiec 2002. Post. Osteoart., 2002, 13, 9-10. 3. Borakowska M.: Związek pomiędzy osteoporozą a chorobą przyzębia na podstawie piśmiennictwa. Nowa Stom., 2001, 1, 53-55. 4. Elders P., Habets L., Netelenbos J., Van der Linden L., Van der Stelt P.: The relation between periodontitis and systemic bone mass in women between 46 and 55 years of age. J. Clin. Periodontol., 1992, 19, 492-496. 5. Grossi S., Nishida M., Waclawski-Wande J., Dunford R., Ho A., Trevisan M., Genco R.: Skeletal osteopenia increases the risk for periodontal disease. J. Dent. Res., 1998, 77, (special Issue B.) 899 (abstr. 2140). 6. Genco R.: Current view of risk factors for periodontal diseases. J. Periodontol., 1996, 67, 1041-1049. 7. Jeffcoat M.: Osteoporosis: a possible modyfying factor in oral bone loss. Ann.Periodontol., 1998, 3, 312-321. 8. Kashima I., Taguchi A., Naguchi T., Fukuda M., Inagaki K., Sakai T., Shinoda H., Mataki S., Kurosaki N.: The study of osteoporosis in dentistry. Dent. Japan., 1999, 35, 158. 9. Kaczmarek U., Konopka T., Malepszy A., Nowak-Malinowska H., Kozłowski Z., Jędrzejuk D.: Ultradźwiękowy pomiar gęstości kości piętowej, a występowanie i intensywność chorób przyzębia. Czas. Stomat., 1995, XLVIII, 163-167. 10. Kamiński A., Dziedzic-Gocławska A., Wanyura H.: Osteopenia i osteoporoza czynniki ryzyka, rozpoznawanie, zapobieganie i leczenie. Czas. Stomat., 2001, LI, 31-39. 11. Klemetti E., Collin H., Forss H., Markkanen H., Lassila V.: Mineral status of skeleton and advanced periodontal disease. J. Clin. Periodontol., 1994, 24, 184-188. 12. Kołodziej I.: Osteopenia i osteoporoza u kobiet z zapaleniami przyzębia. Praca doktorska. Kraków, UJ Colegium Medium, 2001. 13. Konopka T.: Czynniki ryzyka rozwoju zapaleń przyzębia. Stom Współcz., 1998, 6, 415-419. 14. Knychalska-Karwan Z.: Podstawy chorób przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej. AM Kraków 1992. 15. Kribbs P., Chesnut C. 3 rd. Ott S., Kilcoyne R.: Relationships between mandibular and skeletal bone in an osteoporotic population. J. Prosthet. Dent., 1989, 62, 703-707. 16. Milewicz A.: Epidemie XXI wieku: otyłość, cukrzyca, choroby układu krążenia i osteoporoza: od patogenezy do prewencji i terapii: IV Konferencja Naukowo-Szkoleniowa: Streszczenia referatów. Opracowanie edytorskie. Wrocław, Wydaw. Continuo 2003. 17. Mohammad A., Brunsvold M., Bauer R.: The strength of association between systemic postmenopausal osteoporosis and periodontal disease. Int. J. Prosthodont., 1996, 9, 479-483. 18. Oral Health Surveys. Basic metods, third edition Oral Heath Unit WHO, Geneve 1986. 807

E. Bałczewska Czas. Stomat., 19. Offenbacher S.: Periodontal diseases: pathogenesis. Ann Periodontol., 1996, 1, 821-878. 20. Page R., Beck J.: Risk assessment for periodontal diseases. Int. Dent. J., 1997, 47, 61-87. 21. Pilot T., Barmes D.: An update on periodontal conditions in adults measured by CPITN. Inter. Dent. J., 1987, 37, 169-172. 22. Reinhardt R., Payne J., Maze C., Patil K., Gallagher S., Mattson J.: Influence at estrogen and osteopenia/osteoporosis on clinical periodontosis in postmenopausal women. J. Periodontol., 1999, 70, 823-828. 23. Rump Z.: Osteoporoza zagrożenie zdrowia narządu żucia. Medycyna 2000, 1991, 17/18, 50- -53. 24. Taguchi A., Tanimoto K., Suei Y., Otani K., Wada T.: Oral signs or indicators of possible osteoporosis in elderly women. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1995, 80, 612-616. 25. Taguchi A., Tanimoto K., Suei Y., Wada T.: Tooth loss and mandibular osteopenia. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1995, 79, 127-132. 26. Tezal M., Waclawski-Wende J., Grossi S., Ho A., Dunford R., Genco R.: The relationship between bone mineral density and periodontosis in postmenopausal women. J. Periodontol., 2000, 71, 1492-1498. 27. Von Wowern N., Klausen B., Kollerup G.: Osteoporosis: a risk factor in periodontal disease. J. Periodontol.: 1994, 65, 1134-1138. 28. Von Wowern N.: General and oral aspects of osteoporosis: a rewiew. Clin. Oral. Investig., 2001, 5, 71-82. 29. Wacławski-Wende J., Grossi S. G., Trevisan M., Genco R., Tezal M., Dunford R., Ho A. W., Hausmann E., Hreshchyshyn M.: The role of osteopenia in oral bone loss and periodontal disease. J. Periodontol., 1996, 67, (Suppl. 10) 1076-1084. 30. Weyant R., Pearlstein M., Churak A., Forrest K., Famili P., Cauley J.: The association between osteopenia and periodontal attachment loss in older women. J. Periodontol., 1999, 70, 982-991. 31. Weyna E., Wiechowska-Dobosz M.: Osteoporoza, a narząd żucia w świetle współczesnych badań. Czas. Stomat., 1998, LI, 3-8. Otrzymano: dnia 8.VII.2005 r. Adres autora: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251. 808