Niniejszy materiał powstał jako rezultat projektu:

Niniejszy materiał powstał jako rezultat projektu: POD WIATR ANALIZA OGRANICZEŃ W POWROCIE DO PRACY KOBIET PO PRZERWIE ZWIĄZANEJ Z URODZENIEM I WYCHOWANIEM DZIECKA Program Operacyjny Kapitał Ludzki Numer i nazwa Priorytetu: VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich Numer i nazwa Działania: 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie Numer i nazwa Poddziałania: 6.1.1 Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy Nr projektu: WND-POKL.06.01.01-18-074/08 Instytucja Wdrażająca: Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie Strona projektu: www.podwiatr.bdcenter.pl Realizator projektu: BD Center 36-062 Zaczernie, Miłocin229 tel./fax (017) 858 12 94, tel. (017) 855 20 29 e-mail: biuro@bdcenter.pl Internet: www.bdcenter.pl Kierownik projektu: dr Paweł Walawender

Spis treści 5 WSTĘP 6 1. SPOSÓB ORGANIACJI I REALIZACJI BADAŃ 6 1.1 Cele i problemy badawcze, przedmiot badań 6 1.2 Zastosowane metody i techniki badawcze 7 1.3 Uwagi na temat doboru próby i realizacji badań 8 2. CHARAKTERYSTYKA PRACODAWCÓW UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU I ICH PRZEDSIĘBIORSTW 8 2.1 Charakterystyka społeczno demograficzna przedsiębiorców 8 2.1.1. Płeć 9 2.1.2. Wiek 10 2.1.3. Wykształcenie 10 2.1.4. Stan cywilny 11 2.1.5. Posiadanie dzieci 12 2.1.6. Wiek dzieci 12 2.1.7. Podsumowanie 13 2.2 Charakterystyka badanych podmiotów 13 2.2.1. Czas powstania badanych przedsiębiorstw 13 2.2.2. Zasięg działalności firmy 14 2.2.3. Wielkość przedsiębiorstw mierzona liczba zatrudnionych osób 15 2.2.4. Struktura wykształcenia pracowników 16 2.2.5. Forma prawna przedsiębiorstwa 17 2.2.6. Rodzaj prowadzonej działalności 18 2.2.7. Działalność przedsiębiorstw według sekcji PKD 19 2.2.8. Główna siedziba przedsiębiorstwa 20 2.2.9. Podsumowanie 21 3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ 21 3.1 Postawy pracodawców wobec kobiet w ciąży 21 3.1.1. Reakcje pracodawców na wiadomość o ciąży 27 3.1.2. Opinie pracodawców na temat wsparcia udzielanego kobietom w ciąży 31 3.1.3. Problemy firmy związane z macierzyństwem 32 3.1.4. Młode matki jako pracownicy 33 3.1.5. Podsumowanie 34 3.2 Ocena młodych matek jako pracowników 34 3.2.1. Ocena młodych matek jako pracowników 36 3.2.2. Ocena szans znalezienia pracy przez kobiety w ciąży 37 3.2.3. Wpływ macierzyństwa na cechy potrzebne w pracy zawodowej 44 3.2.4. Korzyści płynące z macierzyństwa 45 3.2.5. Podsumowanie 3

4 46 3.3 Postawa przedsiębiorców wobec płci i posiadania dzieci 46 3.3.1. Preferencje pracodawców przy zatrudnianiu pracowników 47 3.3.2. Charakterystyka osób wyznaczonych do zwolnień 51 3.3.3. Porównanie wynagrodzenia kobiet i mężczyzn 53 3.3.4. Opinie pracodawców dotyczące cech przyszłego pracownika oraz wysokości jego zarobków 56 3.4 Ocena osób bezdzietnych pod względem cech potrzebnych w pracy zawodowej 64 3.4.1. Ocena cech osób posiadających dzieci pod względem cech przydatnych w pracy zawodowej 73 3.4.2. Podsumowanie 74 3.5 Polityka zatrudniania pracowników 74 3.5.1. Rekrutacja pracowników 75 3.5.2. Kształtowanie się zatrudnienia w ostatnich latach w firmach 76 3.5.3. Preferowane formy zatrudniania pracowników 79 3.5.4. Formy czasowego zatrudnienia pracowników ze względu na płeć 82 3.5.5. Osoby początkowo zatrudnione w ramach czasowych form zatrudnienia, przyjęte w ramach umowy o pracę 85 3.5.6. Podsumowanie 86 3.6 Szanse i bariery w powrocie kobiet na rynek pracy 86 3.6.1. Ograniczenia w powrocie do pracy kobiet po urodzeniu dziecka 87 3.6.2. Rozwiązania ułatwiające powrót do pracy młodym matkom 89 3.6.3. Podsumowanie 90 Spis tabel: 93 Spis wykresów:

WSTĘP Ze względu na charakter pełnionych ról społecznych kobiety stanowią grupę szczególnie dotkniętą problemem bezrobocia długotrwałego. Jedną z przyczyn takiego stanu jest problem powrotu do aktywności zawodowej po przerwie spowodowanej urodzeniem i wychowaniem dziecka. Problem ten można identyfikować z punktu widzenia kobiety oraz z perspektywy pracodawcy niechętnie zatrudniającego kobiety po urlopie macierzyńskim. Decyzja o posiadaniu dziecka uniemożliwia na jakiś czas pracę zawodową, a rozwiązania organizacji pracy pozwalające na godzenie obowiązków zawodowych z rodzinnymi nie są dostatecznie szeroko rozpowszechniane w polskich firmach i instytucjach. Analiza sytuacji bezrobotnych kobiet powracających na rynek pracy po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka nie była dotychczas przedmiotem badań ogólnoregionalnych. Upowszechnienie badań i raportów na ten temat jest bardzo istotne, dlatego firma BD Center realizuje projekt pn. POD WIATR analiza ograniczeń w powrocie do pracy kobiet po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka ; Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich; Działanie 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie; Poddziałanie 6.1.1 Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy. Projekt ten stanowi odpowiedź na identyfikowane i istotne problemy, a jego realizacja przyczyni się do wypełnienia luki w wiedzy oraz pozwoli na lepsze i skuteczniejsze podejmowanie decyzji. Celem głównym projektu jest analiza ograniczeń w powrocie do pracy kobiet z województwa podkarpackiego po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka. Do realizacji tego celu przyczynią się następujące cele szczegółowe: identyfikacja problemów związanych z powrotem do aktywności zawodowej pozwoli w przyszłości na stworzenie programów skierowanych ku bezproblemowemu łączeniu pracy zawodowej i obowiązków rodzinnych, zdiagnozowanie znajomości ustawodawstwa ułatwiających godzenie ról zawodowych rodzinnych oraz stopień ich zastosowania wśród badanych pracodawców. 5 Niniejszy dokument zawiera analizę danych uzyskanych od przedsiębiorców z terenu województwa podkarpackiego, którzy przyznali, iż w ich firmie nie pracują kobiety, które były zatrudnione w niej przed urodzeniem dziecka i powróciły do pracy po okresie urlopu macierzyńskiego.

1. SPOSÓB ORGANIACJI I REALIZACJI BADAŃ 1.1 Cele i problemy badawcze, przedmiot badań 6 Badania przeprowadzone przez firmę BD Center wśród przedsiębiorców zatrudniających młode matki, skupiały się na analizie ograniczeń w powrocie do pracy kobiet województwa podkarpackiego po przerwie związanej z urodzeniem dziecka. Był to jednocześnie główny cel badań. Jego zdefiniowanie pozwoliło sformułować następujące szczegółowe problemy badawcze: 1. Jakie są najczęstsze reakcje pracodawców na informacje o zajściu w ciążę? 2. Jakie problemy stają przed firmą zatrudniającą kobiety w ciąży oraz młode matki? 3. Jaki jest stosunek pracodawców do zatrudniania kobiet powracających po urlopach macierzyńskich/wychowawczych? 4. Jak przedsiębiorcy oceniają szanse na znalezienie pracy przez ciężarne kobiety? 5. Jak pracodawcy oceniają młode matki pod względem cech przydatnych w życiu zawodowym? 6. Jak pracodawcy oceniają osoby bezdzietne oraz matki i ojców pod względem tychże cech? 7. Czy na podkarpackim rynku pracy występują dysproporcje w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn? 8. Z czego wynikają te różnice? 9. W jaki sposób w firmach najczęściej rekrutuje się pracowników? 10. Czy pracodawcy korzystają z prawnych możliwości ułatwiających kobietom łączenie życia zawodowego z prywatnym? 11. Czy pracodawcy korzystają z elastycznych form zatrudnienia w stosunku do pracowników, w tym młodych matek? 12. Jakie są zdaniem pracodawców główne bariery w powrocie kobiet na rynek pracy? 13. Jakie rozwiązania należałoby wprowadzić, aby zniwelować te bariery? 1.2 Zastosowane metody i techniki badawcze W badaniach ilościowych wykorzystano metodę wywiadu kwestionariuszowego, zastosowaną techniką był natomiast indywidualny wywiad kwestionariuszowy. Jego podstawową zaletą jest fakt, iż swoim zasięgiem obejmuje większą grupę badawczą przy niewielkich nakładach czasu. Kwestionariusz ankiety pozwala również na wniknięcie w szeroki krąg spraw, a uzyskiwany podczas wywiadu wysoki odsetek odpowiedzi powoduje, iż opracowane dane trafnie odzwierciedlają stan faktyczny. Metoda ta wymaga szczególnie starannego przygotowania wystandaryzowanego kwestionariusza, który powinien składać się z jasno sformułowanych, precyzyjnych i jednoznacznie brzmiących pytań. Im kwestionariusz jest bardziej wystandaryzowany, tym więcej jest w nim pytań zamkniętych, na które respondenci odpowiadają dokonując wyboru spośród dostępnych odpowiedzi. Kwestionariusz do badań został poszerzony dodatkowo o pytania otwarte, tak aby uzyskać pełniejszy obraz badanego zjawiska. Do analizy danych ilościowych uzyskanych z wywiadzie kwestionariuszowym wykorzystany został specjalistyczny program statyczny SPSS for Windows, który zapewnił odpowiednio wysoki poziom analiz statystycznych.

1.3 Uwagi na temat doboru próby i realizacji badań Próba badawcza została dobrana w sposób celowo-losowy na podstawie operatu z bazy REGON (uwzględniającego wielkość przedsiębiorstwa: małe, średnie i duże z wyłączeniem jednoosobowych działalności gospodarczych). W jej skład weszli pracodawcy niezatrudniający kobiet powracających do pracy po urlopie macierzyńskim/ wychowawczym. W skład próby badawczej weszło ogółem 634 pracodawców z terenu województwa podkarpackiego. 7

2. CHARAKTERYSTYKA PRACODAWCÓW UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU I ICH PRZEDSIĘBIORSTW 2.1 Charakterystyka społeczno demograficzna przedsiębiorców 2.1.1. Płeć Tabela 1 Badana zbiorowość ze względu na płeć Płeć Mężczyzna 249 39,6 Kobieta 379 60,4 Ogółem 628 100,0 Wykres 1 Badana zbiorowość ze względu na płeć (w %) 8 100,0 90,0 80,0 70,0 60,4 60,0 50,0 39,6 40,0 30,0 20,0 10,0 Kobiety Mężczyźni Wśród osób biorących udział w badaniach 628 to osoby, w których firmach nie pracowały kobiety przed urodzeniem dziecka, powracające do pracy po okresie urlopu macierzyńskiego. Niemal 2/3 ankietowanych stanowią kobiety, a ponad 1/3 badanych to mężczyźni.

2.1.2. Wiek Tabela 2 Badana zbiorowość ze względu na wiek (w %) Ile ma Pan/Pani lat? Do 30 lat 152 24,0 31 35 lat 102 16,1 36 40 lat 111 17,5 41 45 lat 131 20,7 46 50 lat 73 11,5 51 55 lat 41 6,5 56 60 lat 14 2,2 Powyżej 61 lat 9 1,4 Ogółem 633 100,0 Wykres 2 Badana zbiorowość ze względu na wiek (w %) Powyżej 61 lat 56 60 lat 1,4 2,2 51 55 lat 6,5 46 50 lat 11,5 41 45 lat 20,7 36 40 lat 31 35 lat 17,5 16,1 9 Do 30 lat 24,0 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 Największy odsetek ankietowanych (24%) jest w wieku do 30 lat. Co 6 badany ma od 31 do 35 lat a co 5 od 36 do 40 lat. Ponad 1/5 respondentów przyznała, iż jest w wieku od 41 do 45 lat, a co 9 od 46 do 50 lat. Najmniejsza liczba badanych to osoby w wieku powyżej 61 lat.

2.1.3. Wykształcenie Tabela 3 Badana zbiorowość ze względu na wykształcenie Jakie ma Pan/Pani wykształcenie? Podstawowe i niepełne podstawowe 1 0,2 Zasadnicze zawodowe 38 6,0 Średnie ogólnokształcące i średnie techniczne (zawodowe) 336 53,2 Policealne 35 5,5 Wyższe licencjacie 90 14,3 Wyższe magisterskie 131 20,8 Ogółem 631 100,0 Wykres 3 Badana zbiorowość ze względu na wykształcenie Wyższe magisterskie 20,8 Wyższe licencjacie 14,3 Policealne 5,5 Średnie ogólnokształcące i średnie techniczne 53,2 Zasadnicze zawodowe 6,0 Podstawowe i niepełne podstawowe 0,2 10 0,0 10,0 20,0 40,0 50,0 60,0 70,0 Ponad połowa respondentów to osoby posiadające wykształcenie średnie ogólnokształcące i średnie techniczne. Wykształcenie wyższe magisterskie posiada ponad 1/5 ankietowanych, a co 7 badany legitymuje się wykształceniem wyższym licencjackim. Odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym wynosi 6%, a z wykształceniem policealnym 5,5%. Najmniej badanych przyznało, iż ma wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe. 2.1.4. Stan cywilny Tabela 4 Badana zbiorowość ze względu na stan cywilny Jaki jest Pan/Pani stan cywilny? Kawaler/panna 139 22,1 Żonaty/zamężna 476 75,7 Rozwiedziony/rozwiedziona 9 1,4 Wdowiec/wdowa 5 0,8 Ogółem 629 100,0

Wykres 4 Badana zbiorowość ze względu na stan cywilny (w %) Wdowiec/wdowa 0,8 Rozwiedziony/rozwiedziona 1,4 Żonaty/zamężna 75,7 Kawaler/panna 22,1 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Zdecydowana większość ankietowanych to osoby pozostające w związkach małżeńskich (75,7%). Ponad 1/5 respondentów to kawalerowie lub panny. Najmniejszy odsetek badanych stanowili wdowcy lub wdowy. 2.1.5. Posiadanie dzieci Tabela 5 Badana zbiorowość ze względu na posiadanie dzieci Czy ma Pan/Pani dzieci? Tak 444 71,2 Nie 180 28,8 Ogółem 624 100,0 11 Wykres 5 Badana zbiorowość ze względu na posiadanie dzieci (w %) 100,0 90,0 80,0 71,2 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 28,8 20,0 10,0 Tak Nie

Większość respondentów posiada dzieci. Natomiast niemal 30% badanych przyznało, że jeszcze nie ma dzieci. 2.1.6. Wiek dzieci Tabela 6 Badana zbiorowość ze względu na wiek dzieci W jakim wieku są dzieci? Liczebność N=450 %* Do 6 lat 96 21,3 7 do 10 lat 114 25,3 11 do 14 lat 120 26,7 15 do 17 lat 98 21,8 18 lat i więcej 165 36,7 *Procenty nie sumują się do 100, ponieważ możliwy był wybór więcej niż jednej odpowiedzi Wykres 6 Badana zbiorowość ze względu na wiek dzieci (w %) 18 lat i więcej 36,7 15 do 17 lat 21,8 12 11 do 14 lat 7 do 10 lat Do 6 lat 21,3 26,7 25,3 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 Respondentów zapytano o to w jakim wieku są ich dzieci. Najczęściej twierdzili oni, iż posiadają dzieci w wieku 18 lat i więcej (36,7% wskazań). Często badani wskazywali także, iż ich dzieci są w wieku od 11 do 14 lat oraz od 7 do 10 lat. Najmniej ankietowanych posiada dzieci w wieku do 6 lat. 2.1.7. Podsumowanie Wśród przedsiębiorców nie zatrudniających kobiet wracających do pracy po urodzeniu dziecka niemal 2/3 stanowią kobiety, a ponad 1/3 badanych to mężczyźni. Największy odsetek ankietowanych stanowią osoby w wieku do 30 lat. Co 6 badany ma od 31 do 35 lat a co 5 od 36 do 40 lat. Najmniejsza liczba respondentów to osoby powyżej 61 roku życia. Przedstawiciele firm objętych ankietyzacją to głównie osoby legitymujące się wykształceniem średnim ogólnokształcącym i średnim tech-

nicznym. Wykształcenie wyższe magisterskie posiada ponad 1/5 ankietowanych, a co 7 badany to osoba z wykształceniem wyższym licencjackim. Zdecydowana większość ankietowanych to osoby pozostające w związkach małżeńskich (75,7%). Natomiast najmniejszy odsetek respondentów stanowią wdowcy i wdowy. Ponad 70% badanych posiada dzieci. Najczęściej wskazywali oni, iż mają dzieci w wieku 18 lat i więcej. Najmniejszy odsetek respondentów przyznał, że posiada dzieci, które nie ukończyły jeszcze 6 roku życia. 2.2 Charakterystyka badanych podmiotów 2.2.1. Czas powstania badanych przedsiębiorstw Tabela 7 Okres działalności firmy Proszę podać rok założenia firmy Przed 1945 rokiem 3 0,5 1945-1970 6 1,0 1971-1980 9 1,5 1981-1990 42 6,8 1991-2000 294 48,2 2001-2009 256 42,0 Ogółem 610 100,0 Wśród firm, w których nie pracują kobiety po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka, niemal połowa została założona między 1991 r. a 2000 r., a druga połowa powstała między 2001 r. a 2009 r. Prawie co 15 przedsiębiorstwo założono między 1981 r. a 1990 r. Niewielki odsetek stanowią firmy liczące 29 lat i więcej. 13 2.2.2. Zasięg działalności firmy Tabela 8 Zasięg działalności firmy Jaki jest główny/dominujący zasięg działalności Pana/Pani firmy? Lokalny 322 51,2 Regionalny/wojewódzki 193 30,7 Krajowy 79 12,6 Międzynarodowy 35 5,6 Ogółem 629 100,0

Wykres 7 Zasięg działalności firmy (w %) Międzynarodowy 5,6 Krajowy 12,6 Regionalny/wojewódzki 30,7 Lokalny 51,2 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Co drugie przedsiębiorstwo ma zasięg lokalny, a blisko 1/3 działa na poziomie regionalnym. Niemal co 8 firma swoje produkty i usługi kieruje na rynek krajowy, a 5,6% poza granice Polski. 2.2.3. Wielkość przedsiębiorstw mierzona liczba zatrudnionych osób 14 Tabela 9 Liczba osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy Ile jest w Pana/Pani firmie zatrudnionych osób na podstawie stosunku pracy? 2 do 9 osób 142 22,5 10 do 49 osób 336 53,2 50-99 osób 103 16,3 100-249 osób 13 2,1 Powyżej 250 osób 38 6,0 Ogółem 632 100,0 Wykres 8 Liczba osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy (w %) Powyżej 250 osób 6,0 100-249 osób 2,1 50-99 osób 16,3 10 do 49 osób 53,2 2 do 9 osób 22,5 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Niemal połowa przedsiębiorstw to firmy małe zatrudniające od 10 do 49 osób. Drugą najliczniejszą kategorią są mikroprzedsiębiorstwa (22,5%), nieco mniejszy odsetek wśród firm niezatrudniających kobiet po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka stanowią przedsiębiorstwa liczące 50-99 osób (16,3%). Relatywnie wysoki odsetek stanowią firmy duże (6 %). 2.2.4. Struktura wykształcenia pracowników Tabela 10 Pracownicy z wykształceniem wyższym Odsetek pracowników z wykształceniem wyższym 0% pracowników 191 30,5 1%-10% pracowników 79 12,6 11%-20% pracowników 66 10,5 21%-30% pracowników 77 12,3 31%-40% pracowników 50 8 41%-50% pracowników 82 13,1 51%-60% pracowników 23 3,8 61%-70% pracowników 13 2,1 71%-80% pracowników 13 2,1 81%-90% pracowników 4 0,6 91%-100% pracowników 28 4,4 Ogółem 626 100 W niemal co trzeciej firmie nie pracują osoby z wykształceniem wyższym. 13,1% przedsiębiorców zadeklarowało, że tacy pracownicy stanowią od 41% do 50% ogółu zatrudnionych. Podobny odsetek pracodawców stwierdził, że osoby legitymujące się wykształceniem wyższym stanowią od 1% do 10% ogółu pracowników (12,6%) oraz 21%-30% załogi (12,3%). Niewielki odsetek pracodawców przyznał natomiast, że osoby z wykształceniem wyższym to ponad 51% ogółu zatrudnionych (łącznie 13%). 15 Tabela 11 Pracownicy z wykształceniem średnim Odsetek pracowników z wykształceniem średnim 0% pracowników 38 6,0 1%-10% pracowników 13 2,1 11%-20% pracowników 37 5,8 21%-30% pracowników 66 10,4 31%-40% pracowników 65 10,3 41%-50% pracowników 168 26,6 51%-60% pracowników 40 6,3 61%-70% pracowników 50 7,9 71%-80% pracowników 60 9,5 81%-90% pracowników 13 2,1 91%-100% pracowników 82 13,0 Ogółem 632 100 Jak wynika z przeprowadzonych badań, w przedsiębiorstwach w których nie pracują kobiety po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka największy odsetek pracowników stanowią osoby z wykształceniem średnim. Łącznie niemal połowa pracodawców przyznała, że zatrudnieni legitymujący się tym poziomem wykształcenia stanowią od 21% do 50% ogółu pracowników (47,3%). Tylko 6% przedsiębiorców nie zatrudnia osób z wykształceniem średnim, dla porównania 13% deklaruje, że pracownicy ci stanowią 100% załogi.

Tabela 12 Pracownicy z wykształceniem zasadniczym zawodowym Odsetek pracowników z wykształceniem zasadniczym zawodowym 0% pracowników 284 45,1 1%-10% pracowników 54 8,6 11%-20% pracowników 68 10,8 21%-30% pracowników 82 13 31%-40% pracowników 31 4,9 41%-50% pracowników 72 11,4 51%-60% pracowników 14 2,2 61%-70% pracowników 4 0,6 71%-80% pracowników 10 1,6 81%-90% pracowników 2 0,3 91%-100% pracowników 9 1,5 Ogółem 630 100 Niewielki jest natomiast odsetek pracodawców zatrudniających osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. 45,1% przedsiębiorców nie zatrudnia pracowników posiadających ten poziom wykształcenia, a tylko ogółem 6,2% z nich zadeklarowało, że osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym stanowią ponad 51% załogi. 16 Tabela 13 Pracownicy z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym Odsetek pracowników z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym 0% pracowników 558 91,5 1%-10% pracowników 34 5,6 11%-20% pracowników 10 1,6 21%-30% pracowników 5 0,8 31%-40% pracowników 1 0,2 41%-50% pracowników 0 0 51%-60% pracowników 0 0 61%-70% pracowników 0 0 71%-80% pracowników 0 0 81%-90% pracowników 0 0 91%-100% pracowników 2 0,3 Ogółem 610 100 Najniższy jest natomiast odsetek firm, zatrudniających osoby z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym prawie wszyscy pracodawcy zadeklarowali, że w ich zakładach pracy nie pracują osoby z tym typem wykształcenia. Jedynie dwóch przedsiębiorców odpowiedziało, że zatrudniają powyżej 91% osób z wykształceniem podstawowym lub niepełnym podstawowym. 2.2.5. Forma prawna przedsiębiorstwa Tabela 14 Forma własności przedsiębiorstwa Czy jest to? Firma państwowa 14 2,2 Firma prywatna 599 94,9 Firma zagraniczna lub z udziałem kapitału zagranicznego 13 2,1 Inna 5 0,8 Ogółem 631 100,0

Wykres 9 Forma własności przedsiębiorstwa (w %) 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 2,2 94,9 2,1 0,8 Firma państwowa Firma Firma prywatna zagraniczna lub z udziałem kapitału zagranicznego Inna Prawie wszystkie firmy, w których pracują kobiety po urlopie macierzyńskim albo wychowawczym to przedsiębiorstwa prywatne. Tylko 2,2% spośród nich stanowią firmy państwowe, podobny odsetek to firmy zagraniczne lub z udziałem obcego kapitału (2,1%). Pięciu respondentów przyznało, że reprezentowana przez nich firma prowadzi działalność innego rodzaju niż wymienione w kafeterii. Dwóch badanych było przedstawicielami spółek, jeden ankietowany reprezentował stowarzyszenie, również jeden jednostkę samorządową i spółdzielnię. 17 2.2.6. Rodzaj prowadzonej działalności Tabela 15 Działalność firmy Firma przedsiębiorstwo prowadzi działalność: Liczebność N=624 %* Przemysłową (produkcyjną) 44 7,1 Handlową 473 75,8 Usługową 365 58,5 Inne 10 1,6 *Procenty nie sumują się do 100, ponieważ możliwy był wybór więcej niż jednej odpowiedzi

Wykres 10 Działalność firmy (w %) 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 7,1 75,8 58,5 1,6 Przemysłową (produkcyjną) Handlową Usługową Inne Ponad ¾ firm, w których prowadzono ankietyzację prowadzi działalność handlową. Niemal 60% ankietowanych przedsiębiorców zajmuje się działalnością usługową, a ponad 7% przemysłową. Kilaku respondentów przyznało, iż prowadzi inny rodzaj działalności niż wymienione w kafeterii. Dwóch badanych prowadzi firmy szkoleniowe, jeden zajmuje się działalnością handlowo-usługową, również jeden ankietowany prowadzi działalność kulturalną i jeden pocztową. 18 2.2.7. Działalność przedsiębiorstw według sekcji PKD Tabela 16 Działalność według sekcji PKD Firma działa w ramach sekcji PKD: Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 4 0,7 Górnictwo i wydobywanie 1 0,2 Przetwórstwo przemysłowe 11 1,9 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych 2 0,3 Dostawa wody; gospodarowanie ciekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją 1 0,2 Budownictwo 13 2,2 Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle 378 64,1 Transport i gospodarka magazynowa 8 1,4 Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi 3 0,5 Informacja i komunikacja 2 0,3 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 29 4,9 Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości 1 0,2 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 3 0,5 Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca 2 0,3 Edukacja 4 0,7 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 6 1,0 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 10 1,7 Pozostała działalność usługowa 112 19,0 Organizacje i zespoły eksterytorialne 0 0,0 Ogółem 590 100,0

Ankietowanych przedsiębiorców zapytano o to w ramach jakiej sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności działa ich firma. Niemal 1/3 ankietowanych przyznała, iż jest to Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, a prawie 1/5 badanych prowadzi działalność w ramach sekcji Pozostała działalność usługowa. Zgodnie z wynikami badań, wśród przedsiębiorstw nie zatrudniających kobiet po urlopach macierzyńskich albo wychowawczych, żadne nie jest organizacją eksterytorialną. Znikomy odsetek stanowią również firmy zajmujące się górnictwem i wydobywaniem, dostawą wody oraz gospodarką odpadami (0,2%), jak również działalnością związaną z obsługą rynku nieruchomości (0,2%). 2.2.8. Główna siedziba przedsiębiorstwa Tabela 17 Główna siedziba firmy w rozbiciu na powiaty woj. podkarpackiego Siedzibą firmy przedsiębiorstwa jest powiat: Liczebność Dębicki 92 Jarosławski 171 Jasielski 1 Kolbuszowski 35 Krośnieński 23 Leżajski 3 Lubaczowski 41 Łańcucki 9 Mielecki 29 Niżański 2 Przemyski 102 Przeworski 26 Ropczycko-sędziszowski 8 Rzeszowski 46 Sanocki 1 Stalowowolski 10 Tarnobrzeski 10 19 Firmy nie zatrudniające kobiet powracających na rynek pracy po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka, a które objęte zostały ankietyzacją, zlokalizowane są na obszarze niemal całego województwa podkarpackiego. Największa ich liczba swoją główną siedzibę ma w powiecie jarosławskim (171 przedsiębiorstw). Na drugim miejscu znalazł się powiat przemyski (102 przedsiębiorstwa). Natomiast najmniejsza liczba firm, w których prowadzono badania zlokalizowana jest w powiecie jasielskim (1 przedsiębiorstwo) oraz sanockim (1 przedsiębiorstwo). Cześć firm nie zatrudniających kobiet po urlopach macierzyńskich lub wychowawczych swoją główną siedzibę ma poza województwem podkarpackim. Rozkład tychże miejscowości prezentuje poniższa tabela.

Tabela 18 Główna siedziba firm (poza województwem podkarpackim) Siedzibą firmy/przedsiębiorstwa jest: Liczebność Gdańsk 3 Kraków 2 Limanowa 1 Łódź 1 Poznań 1 Pszczyna 1 Siedlce 1 Sosnowiec 1 Swarzędz 1 Tarnowo Podgórne 1 Tarnów 1 Warszawa 4 Wrocław 2 Zamość 1 2.2.9. Podsumowanie Niemal połowa firm, w których prowadzone były badania założona została w latach 1991 2000. Również wysoki odsetek przedsiębiorstw powstał w latach 2001 2009. Najmniej licznie reprezentowane w badaniach były firmy powstałe przed 1945 rokiem. 20 Ponad połowa przedsiębiorstw objętych ankietyzacją działa na rynku lokalnym, a niemal 1/3 na rynku regionalnym. Niemal połowa tych przedsiębiorstw to firmy małe zatrudniające od 10 do 49 osób. Drugą najliczniejszą kategorią firm niezatrudniających kobiet po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka są mikroprzedsiębiorstwa (22,5%). Jak wynika z przeprowadzonych badań, w przedsiębiorstwach w których nie pracują kobiety po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka największy odsetek pracowników stanowią osoby z wykształceniem średnim. W niemal co trzeciej firmie nie pracują osoby z wykształceniem wyższym. Niewielki jest natomiast odsetek pracodawców zatrudniających osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, a Najniższy jest natomiast odsetek firm, zatrudniających osoby z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym prawie wszyscy pracodawcy zadeklarowali, że w ich zakładach pracy nie pracują osoby z tym typem wykształcenia. Niemal wszyscy (94,9%) ankietowani przedsiębiorcy przyznali, że reprezentowane przez nich jednostki to firmy prywatne. Najczęściej przedsiębiorstwa objęte badaniem prowadzą działalność handlową (75,8% odpowiedzi) oraz usługową (58,5% odpowiedzi.) Prawie 2/3 badanych przedsiębiorstw działa w obszarze handlu hurtowego i detalicznego, naprawy pojazdów samochodowych, włączając motocykle, a niemal 1/5 badanych prowadzi działalność w ramach sekcji Pozostała działalność usługowa. Największa liczba firm objętych ankietyzacją, a nie zatrudniających kobiet, które powracają na rynek pracy po przerwie związanej z urodzeniem i wychowaniem dziecka zlokalizowana jest w powiecie jarosławskim (171 przedsiębiorstw). Na drugim miejscu znalazł się powiat przemyski (102 przedsiębiorstwa). Natomiast najmniejsza liczba firm, w których prowadzono badania zlokalizowana jest w powiecie jasielskim (1 przedsiębiorstwo) oraz sanockim (1 przedsiębiorstwo).

3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ 3.1 Postawy pracodawców wobec kobiet w ciąży 3.1.1. Reakcje pracodawców na wiadomość o ciąży Tabela 19 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: zapewnienie o możliwości powrotu do pracy Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży zapewnia ją się, że miejsce pracy będzie na nią czekało Zawsze 92 14,6 Czasami 269 42,8 Rzadko 67 10,7 Nigdy 11 1,7 Trudno powiedzieć 190 30,2 Ogółem 629 100,0 Wykres 11 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: zapewnienie o możliwości powrotu do pracy (w %) 21 Trudno powiedzieć 30,2 Nigdy 1,7 Rzadko 10,7 Czasami 42,8 Zawsze 14,6 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Ponad 40% badanych przyznało, iż kierownictwo firmy, w której pracują czasami zapewnia kobietę w ciąży o tym, że miejsce pracy będzie na nią czekało. Co 6 ankietowany zawsze spotyka się z taką sytuacją, a rzadko ponad 10% respondentów. Trudności z wyrażeniem opinii na ten temat miała niemal 1/3 osób uczestniczących w badaniach.

Tabela 20 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: propozycja zmniejszenia liczby obowiązków Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży proponuje się zmniejszenie liczby obowiązków, odpowiedzialności lub skrócenie godzin pracy Zawsze 54 8,6 Czasami 286 45,5 Rzadko 81 12,9 Nigdy 21 3,3 Trudno powiedzieć 187 29,7 Ogółem 629 100,0 Wykres 12 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: propozycja zmniejszenia liczby obowiązków (w %) Trudno powiedzieć 29,7 Nigdy 3,3 Rzadko 12,9 Czasami 45,5 Zawsze 8,6 22 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 W ponad 45% badanych przedsiębiorstw kierownictwo czasami proponuje kobietom w ciąży zmniejszenie liczby obowiązków, odpowiedzialności lub skrócenie godzin pracy. Zawsze takie rozwiązanie proponuje kierownictwo niemal 9% przedsiębiorstw a rzadko niemal 13%. Nigdy z taką sytuacją w miejscu zatrudnienia nie spotkało się 3,3% respondentów. Niemal 30% ankietowanych nie ma sformułowanej opinii na ten temat. Tabela 21 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: propozycja zmiany warunków pracy Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży proponuje się zmianę warunków w pracy na lepsze Zawsze 49 7,8 Czasami 167 26,6 Rzadko 152 24,2 Nigdy 56 8,9 Trudno powiedzieć 205 32,6 Ogółem 629 100,0

Wykres 13 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: propozycja zmiany warunków pracy (w %) Trudno powiedzieć 32,6 Nigdy 8,9 Rzadko Czasami 24,2 26,6 Zawsze 7,8 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Ponad 30% ogółu ankietowanych przyznało, iż kierownictwo firmy, w której pracują proponuje kobietom w ciąży polepszenie warunków pracy, z czego 7,8% respondentów przyznało, iż oferta taka jest zawsze kierowana do kobiet w ciąży. Niemal 1/5 osób uczestniczących w badaniach rzadko spotyka się w swojej firmie z propozycję zmiany warunków pracy na lepsze wystosowana do kobiet w ciąży, a prawie 9% nigdy nie miało styczności z taką sytuacją. Niemal 1/3 badanych nie potrafi przedstawić jednoznacznej opinii na ten temat. Tabela 22 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: rozpoczęcie poszukiwań nowego pracownika Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży rozpoczyna się poszukiwania osoby z firmy na jej miejsce Zawsze 21 3,3 Czasami 123 19,6 Rzadko 159 25,3 Nigdy 106 16,9 Trudno powiedzieć 219 34,9 Ogółem 628 100,0 23 Wykres 14 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: rozpoczęcie poszukiwań nowego pracownika (w %) Trudno powiedzieć 34,9 Nigdy 16,9 Rzadko 25,3 Czasami 19,6 Zawsze 3,3 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Ankietowani w ponad 19% przyznali, iż kierownictwo firmy w której pracują czasami rozpoczyna poszukiwania osoby z firmy na miejsce kobiety w ciąży, często takie działania podejmowane są w firmach 3,3% badanych. Rzadko poszukiwania takie prowadzą firmy, w których zatrudniona jest 1/5 uczestników badania, a nigdy nie postępuje w ten sposób kierownictwo w niemal 17% przedsiębiorstw. Ponad 1/3 respondentów nie wypowiedziała się jednoznacznie na ten temat. Tabela 23 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: poszukiwania osoby spoza firmy na jej miejsce Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży rozpoczyna się poszukiwania osoby spoza firmy na jej miejsce Zawsze 22 3,5 Czasami 100 15,9 Rzadko 157 25,0 Nigdy 116 18,5 Trudno powiedzieć 233 37,1 Ogółem 628 100,0 Wykres 15 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: poszukiwania osoby spoza firmy na jej miejsce (w %) Trudno powiedzieć 37,1 24 Nigdy Rzadko 18,5 25,0 Czasami 15,9 Zawsze 3,5 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Co 6 respondent twierdzi, iż czasami w firmie w której pracuje poszukiwane są osoby spoza firmy na miejsce kobiety, która jest w ciąży. Zawsze takie działania podejmowane są w 3,3% przedsiębiorstw. Co 5 badany nigdy nie spotkał się w swoim miejscu pracy z taką sytuacją, a rzadko zaobserwowała ją 1/4 osób biorących udział w badaniach. Problemy z zaprezentowaniem swojej opinii na ten temat miało ponad 37% badanych. Tabela 24 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: ostrzeżenia przed częstym chodzeniem na zwolnienia lekarskie Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży ostrzega się przed częstym chodzeniem na zwolnienia lekarskie Zawsze 11 1,8 Czasami 39 6,2 Rzadko 114 18,2 Nigdy 231 36,9 Trudno powiedzieć 231 36,9 Ogółem 626 100,0

Wykres 16 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: ostrzeżenia przed częstym chodzeniem na zwolnienia lekarskie (w %) Trudno powiedzieć Nigdy 36,9 36,9 Rzadko 18,2 Czasami Zawsze 1,8 6,2 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Odsetek osób, które twierdzą, że w ich firmach ostrzega się kobiety w ciąży przed częstym chodzeniem na zwolnienia wynosi 1,8%. Ponad 6% badanych przyznało, że czasami spotyka się z taką sytuacją, a 18% rzadko. Nigdy nie zaobserwowało tego typu działań w miejscu pracy ponad 36% ankietowanych. Podobny odsetek respondentów nie potrafi przedstawić swojej opinii na ten temat. 25 Tabela 25 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: sugestie że kobieta zostanie zwolniona Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży daje się do zrozumienia, że po urodzeniu dziecka może zo- stać zwolniona Zawsze 7 1,1 Czasami 37 5,9 Rzadko 97 15,4 Nigdy 239 38,0 Trudno powiedzieć 249 39,6 Ogółem 629 100,0

Wykres 17 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: sugestie że kobieta zostanie zwolniona (w %) Trudno powiedzieć Nigdy 39,6 38,0 Rzadko 15,4 Czasami 5,9 Zawsze 1,1 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Respondentów zapytano o to czy kierownictwo firmy, w której pracują daje kobietom w ciąży do zrozumienia, że po urodzeniu dziecka mogą zostać zwolnione. Nigdy z tego typu działaniami nie spotkało się 38% badanych. Co 6 respondent rzadko obserwował taką sytuację. Prawie 6% ankietowanych twierdzi, że kierownictwo firmy, w której pracują czasami stosuje tego typu praktyki. Niemal 40% badanych nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie. 26 Tabela 26 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: sugestie, że nie jest to odpowiedni moment na urodzenie dziecka Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży sugeruje się, że nie jest to odpowiedni moment na urodzenie dziecka Zawsze 6 1,0 Czasami 33 5,2 Rzadko 76 12,1 Nigdy 282 44,8 Trudno powiedzieć 233 37,0 Ogółem 630 100,0 Wykres 18 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: sugestie, że nie jest to odpowiedni moment na urodzenie dziecka (w %) Trudno powiedzieć 37,0 Nigdy 44,8 Rzadko 12,1 Czasami Zawsze 1,0 5,2 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Według opinii niemal 45% ankietowanych kierownictwo firmy, w której pracują nigdy nie sugeruje kobietom w ciąży, że nie jest to odpowiedni moment na urodzenie dziecka. Co 8 badany przyznał, iż rzadko ma spotyka się z takimi sytuacjami. Czasami tego typu działania podejmowane są w firmach gdzie pracuje 5,2% respondentów, a zawsze w miejscu pracy 1% badanych. Tabela 27 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: sugerowanie rezygnacji z pracy Jak w Pana/Pani firmie kierownictwo reaguje w sytuacji gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży daje się do zrozumienia, że powinna raczej zrezygnować z pracy Zawsze 5 0,8 Czasami 29 4,6 Rzadko 70 11,1 Nigdy 292 46,3 Trudno powiedzieć 234 37,1 Ogółem 630 100,0 Wykres 19 Reakcja kierownictwa na wiadomość o ciąży: sugerowanie rezygnacji z pracy (w %) Trudno powiedzieć 37,1 Nigdy 46,3 Rzadko 11,1 Czasami Zawsze 0,8 4,6 27 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Niemal połowa osób uczestniczących w badaniach nigdy nie spotkała się z sytuacją, w której kierownictwo firmy dawałoby pracownicom w ciąży do zrozumienia, że powinny zrezygnować z pracy. Rzadko sytuacje takie miały miejsce w firmach, w których pracowało ponad 11% ankietowanych. Prawie 5% badanych czasami spotykało się z tego typu praktykami, a 0,8% często. Kłopoty z przedstawieniem jednoznacznej opinii na ten temat miało ponad 37% respondentów. 3.1.2. Opinie pracodawców na temat wsparcia udzielanego kobietom w ciąży Tabela 28 Opinie na temat wsparcia udzielanego kobietom zachodzącym w ciążę przez przełożonych Proszę powiedzieć czy na podstawie informacji jaki Pan/Pani posiada, w Pana/Pani firmie kobiety, które zachodzą w ciążę otrzymują pomoc i wsparcie, jakiego oczekują od przełożonych Zdecydowanie tak 92 14,6 Raczej tak 306 48,6 Ani tak, ani nie 68 10,8 Raczej nie 9 1,4 Zdecydowanie nie 1 0,2 Nie mam zdania 154 24,4 Ogółem 630 100,0

Wykres 20 Opinie na temat wsparcia udzielanego kobietom zachodzącym w ciążę przez przełożonych (w %) Nie mam zdania 24,4 Zdecydowanie nie Raczej nie 0,2 1,4 Ani tak, ani nie 10,8 Raczej tak 48,6 Zdecydowanie tak 14,6 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Na podstawie informacji, jakie posiadają pracodawcy w ich firmach kobiety, które zachodzą w ciążę najczęściej otrzymują pomoc i wsparcie, jakiego oczekują od przełożonych. Odpowiedzi takiej udzieliło ogółem 63,2% pracodawców. Wysoki odsetek uzyskała także odpowiedź twierdząca brak zdania na ten temat. 28 Tabela 29 Opinie na temat wsparcia udzielanego kobietom zachodzącym w ciążę przez współpracowników Proszę powiedzieć czy na podstawie informacji jaki Pan/Pani posiada, w Pana/Pani firmie kobiety, które zachodzą w ciążę otrzymują pomoc i wsparcie, jakiego oczekują od współpracowników Zdecydowanie tak 99 15,7 Raczej tak 305 48,3 Ani tak, ani nie 63 10,0 Raczej nie 6 1,0 Zdecydowanie nie 0 0,0 Nie mam zdania 158 25,0 Ogółem 631 100,0

Wykres 21 Opinie na temat wsparcia udzielanego kobietom zachodzącym w ciążę przez współpracowników (w %) Nie mam zdania 25,0 Zdecydowanie nie Raczej nie 0,0 1,0 Ani tak, ani nie 10,0 Raczej tak 48,3 Zdecydowanie tak 15,7 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Pracodawcy, którzy w czasie trwania badań nie zatrudniali kobiet, które po okresie urlopu wychowawczego powróciły do pracy najczęściej uważają, iż kobiety, które zachodzą w ciążę otrzymują pomoc i wsparcie, jakiego oczekują od współpracowników (ogółem 64%). 1/4 badanych określiła, że nie posiada zdania na ten temat a 10% zaznaczyło dopowiedź Ani tak, ani nie. Żaden z pracodawców nie zaprzeczył stanowczo. Tabela 30 Opinie pracodawców na temat obaw kobiet o poinformowaniu o zajściu w ciążę Proszę powiedzieć czy na podstawie informacji jaki Pan/Pani posiada, w Pana/Pani firmie kobiety, które zachodzą w ciążę obawiają się powiedzieć o ciąży przełożonym Zdecydowanie tak 4 0,6 Raczej tak 34 5,4 Ani tak, ani nie 83 13,2 Raczej nie 149 23,7 Zdecydowanie nie 161 25,6 Nie mam zdania 199 31,6 Ogółem 630 100,0 29

Wykres 22 Opinie pracodawców na temat obaw kobiet o poinformowaniu o zajściu w ciążę (w %) Nie mam zdania 31,6 Zdecydowanie nie Raczej nie 23,7 25,6 Ani tak, ani nie 13,2 Raczej tak 5,4 Zdecydowanie tak 0,6 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Ponad połowa pracodawców nie uważa, że kobiety obawiają się mówić o fakcie, iż są w ciąży (ogółem 57,2%). Zaś 31,6% respondentów nie posiada zdania na ten temat. Problem z jednoznacznym określeniem tej kwestii miało niespełna 1/3 badanych. 30 Tabela 31 Opinie pracodawców na temat odwlekania przez kobiety momentu poinformowania o zajściu w ciążę Proszę powiedzieć czy na podstawie informacji jaki Pan/Pani posiada, w Pana/Pani firmie kobiety, które zachodzą w ciążę odwlekają moment poinformowania przełożonych o ciąży do chwili gdy stanie się ona widoczna Zdecydowanie tak 4 0,6 Raczej tak 28 4,5 Ani tak, ani nie 68 10,8 Raczej nie 148 23,5 Zdecydowanie nie 174 27,7 Nie mam zdania 207 32,9 Ogółem 629 100,0 Wykres 23 Opinie pracodawców na temat odwlekania przez kobiety momentu poinformowania o zajściu w ciąże (w %) Nie mam zdania 32,9 Zdecydowanie nie 27,7 Raczej nie 23,5 Ani tak, ani nie 10,8 Raczej tak Zdecydowanie tak 0,6 4,5 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Badania pracodawcy w większości (51,2%) nie uważają także, iż kobiety ukrywają informację o zajściu w ciążę do czasu kiedy staje się ona widoczna. Jednoznacznej opinii nie posiada w tej kwestii prawie 1/3 badanych. Fakt ten natomiast potwierdza 32 pracodawców. 3.1.3. Problemy firmy związane z macierzyństwem Tabela 32 Opinie pracodawców na temat zwolnień lekarskich Na ile w przypadku firmy problemem są zwolnienia lekarskie kobiet w ciąży Jest to poważny problem 61 9,7 Jest to niewielki problem 260 41,4 Nie stanowi to problemu 307 48,9 Ogółem 628 100,0 Wykres 24 Opinie pracodawców na temat zwolnień lekarskich (w %) 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 9,7 41,4 48,9 31 Jest to poważny problem Jest to niewielki problem Nie stanowi to problemu Pracodawcy byli także pytani o ich postrzeganie zwolnień lekarskich jakie pojawiają się kiedy kobieta zachodzi w ciążę. Dla niespełna połowy badanych nie stanowią one problemu. Nieco ponad 2/5 ankietowanych wskazuje, iż jest to niewielki problem a dla 61 badanych zwolnienia takie wiążą się z poważnym problemem. Tabela 33 Opinie na temat ograniczeń rodzajów pracy, które może wykonywać kobieta w ciąży Na ile w przypadku firmy problemem są ograniczenia rodzaju pracy jakie może wykonywać kobieta w ciąży Jest to poważny problem 39 6,3 Jest to niewielki problem 198 31,8 Nie stanowi to problemu 386 62,0 Ogółem 623 100,0

Wykres 25 Opinie na temat ograniczeń rodzajów pracy, które może wykonywać kobieta w ciąży (w %) 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 6,3 31,8 62,0 Jest to poważny problem Jest to niewielki problem Nie stanowi to problemu Badani pracodawcy uważają także, iż ograniczenia co do rodzaju pracy jaki może wykonywać kobieta w ciąży nie powodują problemów. Dla niespełna 1/3 pracodawców jest to niewielki problem a dla 39 pracodawców jest to poważny problem. 3.1.4. Młode matki jako pracownicy 32 Tabela 34 Opinie pracodawców na temat zatrudniania w firmie kobiet będących matkami Jakby Pan/Pani określił(a) stosunek Pana/Pani firmy do zatrudniania kobiet z małymi dziećmi? Zdecydowanie pozytywny 141 22,4 Raczej pozytywny 266 42,3 Ani pozytywny, ani negatywny 206 32,8 Raczej negatywny 14 2,2 Zdecydowanie negatywny 2 0,3 Ogółem 629 100,0 Wykres 26 Opinie pracodawców na temat zatrudniania w firmie kobiet będących matkami (w %) Zdecydowanie negatywny Raczej negatywny 0,3 2,2 Ani pozytywny, ani negatywny 32,8 Raczej pozytywny 42,3 Zdecydowanie pozytywny 22,4 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Dla określenia szans kobiet na rynku pracy, które mają małe dzieci zapytano pracodawców o ich stosunek do takich właśnie kobiet. Ponad 2/5 badanych określiło, że ich nastawienie do kobiet, które mają małe dzieci jest raczej pozytywny. Kolejna odpowiedź wskazuję, iż ich podjecie do takich kobiet nie jest ani pozytywne ani negatywne. Natomiast ponad 1/5 pracodawców określa swoje podejście do zatrudniania kobiet z małymi dziećmi jako zdecydowanie pozytywne. Zdecydowanie negatywne i raczej negatywne podejście ma tylko 16 pracodawców. Tabela 35 Opinie pracodawców dotyczące traktowania w firmie ciężarnych kobiet Jakby Pan/Pani określił(a) stosunek firmy do kobiet pracujących w Pana/Pani firmie, które zachodzą w ciążę? Zdecydowanie pozytywny 138 21,9 Raczej pozytywny 257 40,8 Ani pozytywny, ani negatywny 221 35,1 Raczej negatywny 12 1,9 Zdecydowanie negatywny 2 0,3 Ogółem 630 100,0 Wykres 27 Opinie pracodawców dotyczące traktowania w firmie ciężarnych kobiet (w %) Zdecydowanie negatywny Raczej negatywny 0,3 1,9 33 Ani pozytywny, ani negatywny 35,1 Raczej pozytywny 40,8 Zdecydowanie pozytywny 21,9 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Pracodawcy wskazują w większości, iż ich nastawienie do pracujących w przedsiębiorstwach ciężarnych kobiet jest pozytywne. Stwierdziło tak 62,7% badanych. Swój stosunek jako obojętny określa 35,1% ankietowanych. Negatywne podejście deklaruje 14 osób. 3.1.5. Podsumowanie Przedsiębiorcom uczestniczącym w badaniach zadano pytania dotyczące reakcji kierownictwa ich firmy w sytuacjach gdy pracownica informuje o tym, że jest w ciąży. Ponad 40% badanych przyznało, iż kierownictwo firmy, w której pracują czasami zapewnia kobietę w ciąży o tym, że miejsce pracy będzie na nią czekało, a w ponad 45% badanych przedsiębiorstw kierownictwo czasami proponuje kobietom w ciąży zmniejszenie liczby obowiązków, odpowiedzialności lub skrócenie godzin pracy. Ponad 30% ogółu ankietowanych przyznało, iż kierownictwo firmy, w której pracują proponuje kobietom w ciąży polepszenie warunków pracy, z czego 7,8% respondentów przyznało, iż oferta taka jest zawsze kierowana do kobiet w ciąży. Pracodawców zapytano także o to czy szukają innej osoby na miejsce kobiety w ciąży. Rzadko poszukiwania takich osób z firmy na miejsce kobiety w ciąży prowadzą przedsiębiorstwa, w których zatrudniona jest 1/5 uczestników

badania, a nigdy nie postępuje w ten sposób kierownictwo w niemal 17% firm. Co 5 badany nigdy nie spotkał się w swoim miejscu pracy z poszukiwaniem osoby spoza firmy na miejsce ciężarnej kobiety, a rzadko zaobserwowała taką sytuację 1/4 osób biorących udział w badaniach. Ponad 1/3 respondentów nigdy nie zaobserwowała, aby kierownictwo firmy, w której pracują ostrzegało kobiety w ciąży przed częstym chodzeniem na zwolnienia, a blisko 40% badanych nigdy nie dostrzegło aby kobietom tym dawano do zrozumienia, że po urodzeniu dziecka mogą zostać zwolnione. Według opinii niemal 45% ankietowanych kierownictwo firmy, w której pracują nigdy nie sugeruje kobietom w ciąży, że nie jest to odpowiedni moment na urodzenie dziecka. Również niemal połowa osób uczestniczących w badaniach nigdy nie spotkała się z sytuacją, w której kierownictwo firmy dawałoby pracownicom w ciąży do zrozumienia, że powinny zrezygnować z pracy. Osoby reprezentujące przedsiębiorstwa, w których prowadzono badania w ponad 63% przyznały, że w ich firmie kobiety, które zachodzą w ciążę otrzymują pomoc i wsparcie, jakiego oczekują od przełożonych. Podobny odsetek badanych (64%) przyznał, iż kobiety te otrzymują wsparcie jakiego oczekują od współpracowników. Blisko połowa ankietowanych twierdzi, że kobiety, które zachodzą w ciążę nie obawiają się powiedzieć o tym fakcie przełożonym, odmiennego zdania jest tylko 6% respondentów. Zdaniem przedsiębiorców uczestniczących w badaniach tylko 5,1% kobiet odwleka moment poinformowania przełożonego o ciąży do chwili gdy stanie się ona widoczna. Ponad połowa kobiet, zdaniem respondentów, nie zwleka z poinformowaniem przełożonego o tym fakcie. Dla niemal połowy respondentów zwolnienia lekarskie kobiet w ciąży nie są problemem, poważny problem stanowią one dla prawie 10% respondentów. Większość ankietowanych przyznała również, że ograniczenia rodzaju pracy jakie może wykonywać kobieta w ciąży nie są dla nich przeszkodą. 34 Niemal 2/3 pracodawców twierdzi, iż nastawienie do zatrudniania kobiet, które mają małe dzieci jest w ich firmie pozytywne. Odmiennego zdania jest jedynie 2,5% badanych. Również ponad 60% ankietowanych przedsiębiorców przyznało, że podejście do kobiet zachodzących w ciąże, a pracujących w reprezentowanej przez nich firmie, jest pozytywne, tylko 2,2% respondentów uważa, że nastawienie to jest negatywne. 3.2 Ocena młodych matek jako pracowników 3.2.1. Ocena młodych matek jako pracowników Tabela 36 Opinie pracodawców na temat ciężarnych kobiet jako pracowników Czy Pana/Pani zadaniem, kobieta, która jest w ciąży, w porównaniu do okresu przed zajściem w ciążę... Jest znacznie gorszym pracownikiem niż wcześniej 12 1,9 Jest nieco gorszym pracownikiem 62 9,8 Nie wpływa to istotnie na ocenę jej pracy 529 84,0 Jest nieco lepszym pracownikiem 16 2,5 Jest znacznie lepszym pracownikiem 11 1,7 Ogółem 630 100,0

Wykres 28 Opinie pracodawców na temat ciężarnych kobiet jako pracowników (w %) Jest znacznie lepszym pracownikiem Jest nieco lepszym pracownikiem 1,7 2,5 Nie wpływa to istotnie na ocenę jej pracy 84,0 Jest nieco gorszym pracownikiem 9,8 Jest znacznie gorszym pracownikiem niż wcześniej 1,9 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 Respondenci w zdecydowanej większości określili, iż zajście w ciążę nie wpływa istotnie na ocenę pracy kobiety. Ponad 10% badanych sugeruje jednak, iż praca takich kobiet ulega pogorszenia. Zdaniem 4,2% badanych jakość pracy kobiet, które zaszły w ciążę podnosi się. Tabela 37 Ocena kobiet wychowujących małe dziecko jako pracowników Czy Pana/Pani zdaniem kobieta, która wychowuje małe dziecko (do 5 lat), w porównaniu do okresu przed urodzeniem dziecka... Jest znacznie gorszym pracownikiem niż wcześniej 13 2,1 Jest nieco gorszym pracownikiem 48 7,7 Nie wpływa to istotnie na ocenę jej pracy 517 83,1 Jest nieco lepszym pracownikiem 32 5,1 Jest znacznie lepszym pracownikiem 12 1,9 Ogółem 622 100,0 35 Wykres 29 Ocena kobiet wychowujących małe dziecko jako pracowników (w %) Jest znacznie lepszym pracownikiem Jest nieco lepszym pracownikiem 1,9 5,1 Nie wpływa to istotnie na ocenę jej pracy 83,1 Jest nieco gorszym pracownikiem Jest znacznie gorszym pracownikiem niż wcześniej 2,1 7,7 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Respondenci w znacznej większości określili, iż wychowanie małego dziecka (do 5 lat), nie wpływa istotnie z ocenę pracy kobiety w porównaniu z okresem przed urodzeniem dziecka. Natomiast ogółem 61 pracodawców zasugerowało, że kobieta wychowująca dziecko do 5 lat pracuje gorzej, zaś 44 pracodawców wskazało, że pracuje ona lepiej. 3.2.2. Ocena szans znalezienia pracy przez kobiety w ciąży Tabela 38 Opinie pracodawców dotyczące szans znalezienia pracy przez ciężarne kobiety Jak oceniłby Pan/Pani szanse na znalezienie pracy przez kobietę w mało zaawansowanej ciąży w branży, w której Pan/Pani pracuje? Bliskie zeru 182 29,0 25 % 172 27,4 50 % 175 27,9 75 % 39 6,2 90% 7 1,1 Trudno powiedzieć 53 8,4 Ogółem 628 100,0 Wykres 30 Opinie pracodawców dotyczące szans znalezienia pracy przez ciężarne kobiety (w %) 36 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 29,0 27,4 27,9 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 6,2 1,1 8,4 Bliskie zeru 25 % 50 % 75 % 90% Trudno powiedzieć Ocena szans na zatrudnienie wskazuje, iż wśród badanych największą popularnością cieszyły się trzy odpowiedzi. Pierwsza z nich o najwyższym odsetku wskazań określa, iż kobiety, które są w mało zaawansowanej ciąży nie mają szans na zatrudnienie w branży właściwej dla pracodawcy. Następnie 27,9% badanych określiło, że kobiety w mało zaawansowanej ciąży mają 50% szansy na znalezienie zatrudnienia. Zaś na 25% szanse znalezienia zatrudnienia wskazało 27,4% ankietowanych.