Postęp w rolnictwie a postęp biologiczny dr hab. Bogdan Kulig, prof. UR
Klasyfikacja postępu w rolnictwie ZałoŜono, Ŝe pozytywne przemiany w rolnictwie i w całej gospodarce Ŝywnościowej następują pod wpływem postępu naukowo technicznego, który dzieli się na postęp biologiczny, chemizacyjny, technologiczny [Michałek i in. 1998; Szeptycki, Wójcicki 2003]
Postęp naukowo-techniczny jest obecnie uwaŝany za główny czynnik umoŝliwiający zwiększanie efektywności gospodarowania. W rolnictwie wprowadzanie postępu ma nie mniejsze znaczenie, jak w pozarolniczych gałęziach gospodarki i uwaŝane jest za główny czynnik wzrostu produkcji. Dla celów analitycznych wyróŝnia się części składowe postępu. W odniesieniu do rolnictwa moŝemy wyróŝnić postęp: naukowo-techniczny (w tym biologiczny), technologiczny, organizacyjny i społeczny [Runowski 1997].
Postęp biologiczny Według współczesnej definicji (Runowski 1997) postęp biologiczny obejmuje udoskonalanie organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz zwiększanie liczby gatunków roślin i zwierząt uŝytecznych dla człowieka.
Inne ujęcie pojęcia postęp biologiczny Postęp biologiczny to efektywność ludzkiej działalności, stosującej poznane prawa i mechanizmy biologiczne w celu wykorzystania organizmów świata oŝywionego dla osiągnięcia określonych celów utylitarnych.
Konsekwencje takiego podejścia: Tak rozumiany postęp biologiczny niesie za sobą konsekwencje pozytywne i negatywne. Przykładem negatywnego zastosowania postępu biologicznego jest technologia Terminatora pozbawienie metodami biotechnologicznymi zdolności kiełkowania nasion po zbiorze plonu, co zmusza rolników do corocznego zakupywania materiału siewnego u dystrybutora (firmy nasiennej). Moralny sprzeciw budzą próby ingerencji w genom ludzki. Adresatem pozytywnych rozwiązań jest nie tylko rolnictwo, ale równieŝ przemysł spoŝywczy, przetwórczy i famaceutyczny.
Postęp biologiczny a ekologia! Postęp biologiczny pozwala na intensyfikację produkcji rolniczej w sposób ekologiczny, polegający na doskonaleniu genetycznym roślin i zwierząt, które stają się wydajniejsze w korzystaniu z sił przyrody i przemysłowych środków produkcji oraz jakościowo lepsze z punktu wymagań człowieka, co w konsekwencji zmniejsza koszty produkcji rolniczej i jest przyjazne środowisku naturalnemu (Arseniuk i Krzymuski 2003)
W odniesieniu do rolnictwa postęp biologiczny odnosi się do: produkcji roślinnej produkcji pasz produkcji zwierzęcej Postęp biologiczny odnoszący się do roślin uprawnych i zwierząt, a więc tych organizmów które się hoduje w klasycznym rozumieniu tego słowa, wygodniej jest określać jako postęp hodowlany, tzn. wynikający z hodowli twórczej, prowadzącej do powstawania nowych odmian (u roślin) i ras (zwierzęta).
Postęp hodowlany Postęp hodowlany moŝna zdefiniować jako poprawę genetycznych właściwości roślin, populacji (odmian) w określonym czasie. Jak wynika z tej definicji postęp hodowlany, którego nośnikiem są nasiona nowych odmian i nowe rasy zwierząt, jest częścią postępu biologicznego.
Postęp odmianowy Funkcjonuje równieŝ pojęcie postępu odmianowego, uŝywane w niektórych szczegółowych analizach. W ujęciu ogólnym jest ono toŝsame z postępem hodowlanym, lecz do określania postępu hodowlanego i odmianowego w skali jednego kraju. Niektórzy autorzy odróŝniają postęp hodowlany jako dotyczący efektów rodzimej hodowli i postęp odmianowy, na który składają się: postęp w krajowej hodowli roślin (postęp hodowlany) i wpływ stosowania odmian zagranicznych. Tak rozumiany postęp odmianowy ma szerszy zakres terytorialny i czasowy. Nie kończy się zarejestrowaniem odmiany, lecz rozciąga się na reprodukcję nasion i dalej na szeroko rozumianą produkcję rolniczą [Krzymuski 1991]
Postęp odmianowy oznacza wzrost plonów (lub poprawę wartości innych cech) w wyniku wprowadzenia do uprawy nowych odmian. Szacuje się go w wartościach rzeczywistych i względnych, jako potencjalny, planowany na podstawie wyników doświadczeń i realizowany w produkcji oraz przeciętny dla całego gatunku i indywidualny dla poszczególnych odmian (Krzymuski 1985).
Rozumienie postępu odmianowego postęp odmianowy bywa często utoŝsamiany z postępem biologicznym, chociaŝ obejmuje tylko cześć postępu związanego z rośliną uprawną, a dokładnie z jej odmianami. W stosunku do pojęcia postęp hodowlany ma szerszy zasięg, w znaczeniu terytorialnym i czasowym. Nie konczy się na etapie zarejestrowania odmiany, ale obejmuje takŝe jej repartycję i reprodukcję materiału siewnego aŝ do szerokiej produkcji. Ocena jego przedłuŝa się na etapy realizacji i wykorzystania postępu hodowlanego, który dla produkcji ma charakter potencjalny.
Odmiana jako nośnik postępu hodowlanego Pojęcie postęp odmianowy jest pewnym skrótem myślowym, moŝe mylnie sugerować istnienie jakiegoś mechanizmu autonomicznego tkwiącego w odmianie. Tymczasem odmiana jako gotowy produkt procesu hodowlanego jest tylko nośnikiem tego postępu, a jego wykorzystanie zaleŝy od wielu czynników m.in. organizacyjnych i ekonomicznych.
Postęp genetyczny Postęp genetyczny (genetyczna poprawa, skuteczność selekcji) oznacza zwiększenie wartości danej cechy w pokoleniu potomnym w porównaniu do populacji rodzicielskiej, w wyniku prowadzonej selekcji. Określa się go wzorem: R= I x δ x h, gdzie: I współczynnik intensywności selekcji, δ fenotypowe odchylenie standardowe w selekcjonowanej populacji, h - współczynnik oddziedziczalności. Pojęcie to przez niektórych stosowane jest zamiennie z pojęciem postęp hodowlany
RóŜne efekty z wprowadzenie postępu do produkcji rolniczej (Wicki 2008) Bez ciągłej pracy hodowlanej nie byłoby moŝliwe uzyskanie odmian o wyŝszej plenności, a co za tym idzie nie następowałby wzrost plonów w rolnictwie lub teŝ rosłyby bardzo wolno. Znaczenie nośników postępu biologicznego jest większe niŝ innych nakładów, gdyŝ efekt jego zastosowania oddziałuje w okresie dłuŝszym niŝ jeden sezon (rys) Nakłady nawozów,.środków ochrony roślin, a nawet staranniejsza pielęgnacja pozwalają jedynie na jednorazowy wzrost plonów (A). Ulepszenia odmian pozwalają na skokowy, trwały wzrost poziomu plonowania (B). Ciagły dopływ ulepszeń prowadzi do stałego obserwowanego takŝe w długim okresie wzrostu produktywnści (C) [Day-Rubenstein i in. 2005].
Badania pokazują, Ŝe wdraŝanie postępu biologicznego ma w kolejnych okresach coraz większe znaczenie i jest on obecnie dominującym czynnikiem determinującym wzrost produkcyjności Jego indywidualny wpływ na wzrost produkcyjnści był oceniany na około 50% w latach 1970-1990 [Nalborczyk 1997, Woś 1995]. Podobne oceny przedstawiające, Ŝe prawie 50% wzrostu plonowania w okresie 1930-2000 uzyskano dzięki osiągnięciom w zakresie nowych odmian prezentował Duvick [2005], a takŝe Office of Technology Assessment [1987] dla głównych gatunków zbóŝ. W innych badaniach [Thirtle 1995] oceniono, Ŝe znaczenie postępu biologicznego we wzroście produkcyjności rolnictwa w USA, biorąc pod uwagę takŝe wpływ nawoŝenia, ochrony chemicznej oraz zmiany w mechanizacji produkcji wynosiło od 50% dla kukurydzy, 75% dla pszenicy, do 85% w produkcji soi. W warunkach słabo rozwiniętego rolnictwa wprowadzanie środków do produkcji o charakterze biologicznym pozwala czasami na skokowy wzrost produkcyjności, lecz dalszy wzrost wymaga nakładów pozostałych środków produkcji (nawozy, ochrona chemiczna) dopasowanych do wymagań nowych odmian [Wicki, Dudek 2005].
Bariery we wdraŝaniu nowych technologii Nowe technologie produkcji, które dają często tylko niewielkie zmiany w produkcji w stosunku do wcześniejszych, albo są kosztowne, albo skomplikowane i upowszechniają się powoli. Czynniki agroekologiczne, takie jak: jakość gleb, klimat, takŝe silnie ograniczają upowszechnianie się nowych technologii, moŝliwość ich zastosowania i opłacalność [Day, Klotz-Ingram 1997]. Wiele nowych technologii produkcji w rolnictwie ma kompleksowy charakter i wymaga jednoczesnego dopasowania poziomu poszczególnych nakładów, a ich skuteczne wdroŝenie wymaga wyŝszego poziomu wiedzy i umiejętności rolnika niŝ w odniesieniu do starszych technologii. WiąŜe się to ze wzrostem kosztów wprowadzania technologii, chociaŝby ze względu na popełniane błędy.
Bariery we wdraŝaniu nowych technologii a postęp biologiczny Postęp biologiczny moŝe pozwalać rolnikom na ograniczanie wpływu niekorzystnych czynników w ich gospodarstwach i osiąganie wyŝszego poziomu produkcji bez istotnego wzrostu nakładów obciąŝających środowisko (np. nawozy mineralne), ze względu na występujące ograniczenia efektów dla nowych technologii często nie jest wdraŝany przez rolników, jeŝeli nie ma dodatkowego wsparcia jego upowszechnienia, gdyŝ jego efekty są mniejsze od oczekiwanych.
WYMIANA I BARIERY STOSOWANIA NOWYCH ODMIAN NajwaŜniejsze czynniki decydujące o stosowaniu w produkcji nowych odmian i wykorzystaniu ich potencjału to: upowszechnienie informacji o odmianach, dostępność nowych odmian, dostępność nasion, a takŝe zdolność adaptacyjna odmian do lokalnych warunków oraz ich przydatność w danych warunkach agroekologicznych.
WYMIANA I BARIERY STOSOWANIA NOWYCH ODMIAN Ograniczenia technologiczne mogą nie pozwalać na wykorzystanie pełnego potencjału odmian, stąd stosowanie droŝszych nasion kwalifikowanych nie zawsze jest opłacalne [Wicki 2007], a zmiana technologii oraz dominujących w nich odmian jest procesem długotrwałym. W krótkim i średnim okresie dostosowania zachodzą w obrębie danej technologii, w ramach której potencjał nowoczesnych odmiany nie zawsze jest wykorzystany. Dopiero w długim okresie następują istotne zmiany związane z trwałą implementacją postępu. Motorem trwałych zmian najczęściej są znaczące zmiany relacji cenowych. Nowe odmiany w większości dostosowane są do dobrych warunków środowiskowych, a oferta odmian dla mniej korzystnych warunków agroekologicznych oraz niskonakładowych technologii jest skromna, gdyŝ ekonomiczne efekty zastosowania nowych odmian byłby tam negatywne.
FINANSOWANIE HODOWLI ROŚLIN I EFEKTY WDRAśANIA INNOWACJI BIOLOGICZNEJ Znaczenie postępu biologicznego przejawia się teŝ ukierunkowywaniem wydatków na badania i rozwój w sektorze rolniczym. Wydatki na hodowlę roślin w sektorze prywatnym w USA zwiększyły się w okresie 1960-1992 piętnastokrotnie z 36 do 555 mln dolarów, a ich udział w wydatkach na badania w rolnictwie wzrósł z 3 do 15%. W Polsce zarówno tworzenie, jak i wprowadzanie do produkcji rolniczej postępu biologicznego było silnie wspierane przez państwo, a przed 1990 rokiem istniał nawet przymus wymiany nasion.
FINANSOWANIE HODOWLI ROŚLIN I EFEKTY WDRAśANIA INNOWACJI BIOLOGICZNEJ Od początku lat 90. w Polsce nakłady publiczne na hodowlę roślin maleją systematycznie i w 2007 r. było to około 83 mln zł, licząc razem z dopłatami do materiału siewnego (na prace badawcze w hodowli przeznaczono 33 mln zł). W 2000 r. wydatki te wyniosły około 130 mln zł licząc w cenach z 2007 r. Efekty netto stosowania nośników postępu biologicznego (kwalifikowanych nasion nowych odmian) są trudne do bezpośredniego określenia, gdyŝ na wydajność produkcji rolniczej wpływa jednoczenie wiele czynników. Krzymuski [2003] ocenił wykorzystanie w praktyce postępu uzyskiwanego w hodowli roślin jako niskie: od 8% dla Ŝyta do około 50% dla zbóŝ intensywnych.
Małe efekty wykorzystania potencjału biologicznego Główny czynnik limitujący wykorzystanie potencjału plonowania to, według Krzymuskiego, niski poziom nakładów agrotechnicznych (np. nawozów) oraz dla Ŝyta przesuwanie jego uprawy na coraz gorsze stanowiska. Obserwowana luka plonowania moŝe być określona jako część róŝnicy między potencjalnym plonem, za który moŝna uznać plon uzyskiwany w doświadczeniach, a plonem przeciętnie uzyskiwanym w rolnictwie.
Poziomy plonowania (Wicki 2008)
Małe efekty wykorzystania potencjału biologicznego Drugim czynnikiem wpływającym na pojawianie się róŝnicy plonów są warunki środowiskowe, w których prowadzona jest produkcja Zmniejszenie luki technologicznej, na równi z wprowadzeniem nowych odmian, daje moŝliwości wzrostu produkcji rolniczej i produkcyjności nakładów. W USA obserwowano, Ŝe mimo spadku nakładów o 0,09% rocznie nastąpił wzrost produkcji o 1,8% rocznie. Przypisuje się to stosowaniu lepszych technologii, w tym postępu biologicznego [Newton, Yee 2003]. Najpierw musi dojść do opanowania technologii produkcji, a dopiero później moŝna wprowadzać odmiany o wyŝszym potencjale plonowania i wymaganiach. Niewłaściwe technologie stosowane w gospodarstwach nie pozwalają na wykorzystanie potencjału nowoczesnych odmian. Zwiększanie stosowania kwalifikatów nie musi prowadzić w takich warunkach do wzrostu plonów.
ZUśYCIE KWALIFIKATÓW W Polsce zuŝycie kwalifikatów (nośników postępu biologicznego) uległo znacznemu ograniczeniu od 1990 roku. Przykładowo zuŝycie kwalifikowanego ziarna zbóŝ wynosiło: w 1990 r. - 190 tys. ton, w 1996 r. 220 tys. ton, a w 2007 roku tylko 120 tys. ton. Udział kwalifikatów w ogólnym zuŝyciu nasion nie przekraczał w produkcji zbóŝ 10%. Najwięcej kwalifikatów zuŝywano w produkcji pszenicy (około 15% średnio w latach 2001-2007), a najmniej w produkcji Ŝyta około 5%.
Stopień wykorzystania potencjału produkcyjnego istota i załoŝenia obliczeń: Stopień wykorzystania potencjału produkcyjnego określono jako iloraz plonu w produkcji w danym roku oraz odpowiedniego plonu uzyskanego w doświadczeniach. Jako miarę wykorzystania przyjęto współczynnik elastyczności plonów w produkcji w stosunku do plonów w doświadczeniach. Określa on, o ile procent wzrastał plon w produkcji rolniczej, jeŝeli przyrost plonowania w doświadczeniach wynosił 1%.
Zmiany plonowania zbóŝ w doświadczeniach i w produkcji w Polsce w latach 1970-2007 (Wicki 2008)
Stopień wykorzystania potencjału produkcyjnego istota i załoŝenia obliczeń: Stopień wykorzystania potencjału produkcyjnego określono jako iloraz plonu w produkcji w danym roku oraz odpowiedniego plonu uzyskanego w doświadczeniach. Jako miarę wykorzystania przyjęto współczynnik elastyczności plonów w produkcji w stosunku do plonów w doświadczeniach. Określa on, o ile procent wzrastał plon w produkcji rolniczej, jeŝeli przyrost plonowania w doświadczeniach wynosił 1%.
Wykorzystanie postępu hodowlanego w produkcji (współczynniki elastyczności plonów w produkcji względem plonów w doświadczeniach) (Wicki 2008)
ZałoŜenia obliczeń: Do równania wprowadzono równieŝ zmienną czasową. Reprezentuje ona zmiany w technologii produkcji i nakładach, które występowały w analizowanym okresie. UmoŜliwiło to dokładniejszą ocenę transmisji postępu z hodowli do praktyki. W analizie uŝyto funkcji potęgowej w postaci y = a. x b. t c, gdzie x oznacza poziom plonów w doświadczeniach, a t jest zmienną czasową uwzględniającą wszelkie czynniki produkcji rolniczej, na które wpływ ma upływ czasu. Estymacji funkcji dokonano z uŝyciem metody MNK po uprzednim zlinearyzowaniu funkcji do postaci lny = lna+blnx+clnt. Stopień dopasowania określonych w analizie parametrów funkcji do danych empirycznych ustalono wykorzystując współczynnik determinacji R 2
Wykorzystanie postępu hodowlanego w produkcji w poszczególnych podokresach (Wicki 2008)
Wykorzystanie postępu hodowlanego w produkcji Od 1970 roku nastąpił dwukrotny wzrost potencjału plonowania odmian, z około 40 do 80 dt/ha, co oznacza, Ŝe rocznie wzrastał on o ponad 1 dt/ha. Największy postęp w potencjalnej produkcyjności uzyskano dla: zbóŝ ozimych (ponad dwukrotny), nieco niŝszy dla zbóŝ jarych (plony wzrosły 1,6-1,9 razy). Postęp w plonowaniu w produkcji był znacznie niŝszy i osiągał zaledwie 0,2 dt/ha rocznie, a plony wzrosły z 20 do 31 dt/ha. Widoczna staje się rosnąca luka w plonowaniu, wynikająca z róŝnego poziomu nakładów oraz gorszych warunków środowiskowych.
Wykorzystanie postępu hodowlanego w produkcji Relacja plonów w produkcji w stosunku do plonów w doświadczeniach odmianowych pogorszyła się z około 60% w latach 70. do zaledwie 45% po 2000 r.
Wykorzystanie postępu hodowlanego w produkcji Wpływ postępu hodowlanego na plonowanie jest bardziej widoczny w gatunkach intensywnych, takich jak pszenica ozima (40%), jara (27%), jęczmień ozimy i pszenŝyto. Niestety nawet dla tych gatunków wykorzystanie wzrastającego potencjału odmian nie jest wystarczająco duŝe, aby zapobiegać zwiększaniu się luki plonowania. Bardzo słabe, nie przekraczające 15% było wykorzystanie postępu hodowlanego dla takich gatunków, jak: Ŝyto, owies, jęczmień jary. Po uwzględnieniu dodatkowej zmiennej czasowej, ustalony poziom wykorzystania tworzonego postępu był wyŝszy.
Wykorzystanie tworzonego postępu hodowlanego w produkcji z uwzględnieniem czynnika czasu (Wicki 2008)
Wykorzystanie tworzonego postępu hodowlanego w produkcji z uwzględnieniem czynnika czasu MoŜna zauwaŝyć, Ŝe najsilniej postęp w hodowli odmian oddziaływał na poziom plonów produkcji w takich gatunkach, jak: pszenica ozima i jara, a takŝe, co zaskakujące, Ŝyta. Dla tych gatunków poziom wykorzystania wzrastającego potencjału plonowania nowych odmian przekraczał 40%. Dla pszenicy ozimej, zboŝa uprawianego głównie na cele towarowe oszacowany poziom wykorzystania postępu hodowlanego był najwyŝszy i przekraczał 80%. Niewielkie było wykorzystanie postępu w hodowli w takich gatunkach, jak: jęczmień ozimy i jary, a średnie dla pszenŝyta i owsa. Oznacza to, Ŝe jedynie w produkcji zbóŝ intensywnych wykorzystanie postępu biologicznego było znaczące.
Wykorzystanie tworzonego postępu hodowlanego w produkcji z uwzględnieniem czynnika czasu W odniesieniu do gatunków przeznaczanych przede wszystkim na pasze, wykorzystanie postępu wnoszonego przez nowe odmiany było małe. Znaczący poziom wykorzystania potencjału plonowania odmian w produkcji był maskowany innymi czynnikami, które oddziaływały negatywnie na wysokość plonów. Szczególnie silne negatywne oddziaływanie zmiennych reprezentowanych przez zmienną czasową występowało dla pszenicy (ograniczanie nawoŝenia mineralnego), Ŝyta i owsa (uprawa na gorszych stanowiskach), dla pozostałych gatunków było słabe.
Czynniki zmienne w czasie miały istotne znaczenie dla wykorzystania postępu uzyskiwanego w hodowli Do czynników tych moŝna zaliczyć: stosowany poziom nawoŝenia, zakres chemicznej ochrony przed zachwaszczeniem, szkodnikami i chorobami grzybowymi, dobór stanowiska, a takŝe przestrzeganie reŝimu technologicznego. Tylko wzajemnie dopasowane nakłady umoŝliwiają osiąganie dobrych wyników produkcyjnych. Zbyt niskie nawoŝenie nie pozwoli ujawnić potencjału plonowania odmiany intensywnej, wymagającej wysokiego nawoŝenia. Z drugiej strony nawet wysokie nawoŝenie mineralne, ale zastosowane w nieodpowiednim momencie nie musi przynieść załoŝonych efektów
Dynamika wykorzystania potencjału biologicznego W latach 90. większość technologii ekstensywnych w produkcji zbóŝ pozwalała na obniŝenie jednostkowych kosztów wytwarzania [Wicki 1997]. W okresie objętym analizą najwaŝniejsze procesy reprezentowane przez zmienną czasową to, chronologicznie rzecz biorąc: wprowadzanie chemicznego zwalczania chwastów w latach 70., wprowadzanie kompleksowych technologii produkcji i wzrost nawoŝenia oraz wprowadzenie do uprawy i upowszechnianie się w produkcji pszenŝyta w latach 80., pogorszenie się relacji cenowych w rolnictwie w latach 90. i związana z transformacją ustrojową zmiana w strukturze zasiewów na korzyść roślin towarowych.
Dynamika wykorzystania potencjału biologicznego Z punktu widzenia niniejszej analizy, najwaŝniejszymi procesami w latach 90. XX w. były: duŝy spadek poziomu nawoŝenia mineralnego, wypieranie produkcji Ŝyta na lepszych stanowiskach glebowych przez pszenŝyto przejściowo nawet pięciokrotnie bardziej niŝ produkty roślinne, Zmniejszenie nawoŝenia mineralnego w Polsce ze 180 kg do zaledwie 63 kg NPK/ha i utrzymywało się na zbliŝonym poziomie do końca lat 90. Okres ten charakteryzował się regresem wykorzystania potencjału odmian dla wszystkich gatunków zbóŝ, a plony obserwowane w rolnictwie obniŝały się. Po 2000 r. nastąpił wzrost wykorzystania potencjału plonowania odmian, lecz dotyczyło to tylko zbóŝ intensywnych. Ograniczenie poziomu nawoŝenia wpłynęło nie tylko na spowolnienie tempa wykorzystania postępu biologicznego, lecz takŝe nastąpiło przesunięcie całej funkcji produkcji w dół.
PODSUMOWANIE Postęp biologiczny odgrywa waŝną rolę w kreowaniu wzrostu produkcyjności w rolnictwie, lecz często nie jest wykorzystywany w produkcji, czy to ze względu na wymagania agrotechniczne odmian, czy teŝ z powodu małego zainteresowania rolników stosowaniem kwalifikowanego materiału siewnego. Potencjał nowych odmian ujawnia się w warunkach stosowania wysokich nakładów środków do produkcji i poprawnej technologii. WaŜne jest dopasowanie do siebie wszystkich elementów technologii. Współczesne odmiany wymagają przestrzegania reŝimu technologicznego i odpowiednio wysokich nakładów (np. nawoŝenia).
PODSUMOWANIE Poziom wykorzystania postępu tworzonego w hodowli roślin był w ujęciu brutto relatywnie niski i nie przekraczał przeciętnie 30%. Luka plonowania powiększała się i osiągnęła w latach 90. -58%, a po 2000 r. 55%, podczas, gdy w latach 70. było to 40%. Wynikało to głównie ze spadku poziomu nakładów oraz dla niektórych gatunków (Ŝyto i owies) z przesuwania ich uprawy na gorsze stanowiska. NajwaŜniejszą przyczyną małego przeciętnie wykorzystania potencjału odmian brutto w okresie 1970-2007 było znaczne ograniczenie nawoŝenia mineralnego w latach 90. Poziom wykorzystania postępu biologicznego netto, uwzględniający takŝe zmiany w poziomie nakładów był wyŝszy i wynosił około 50% dla zbóŝ ogółem, a dla pszenicy było to nawet 80%. Analizowany okres moŝna podzielić na podokresy z róŝnym wykorzystaniem tworzonego potencjału plonowania w produkcji. Pierwszy okres (lata 1970-1980) charakteryzował się relatywnie małym wykorzystaniem tworzonego postępu z powodu niskiego zaawansowania technologicznego w polskim rolnictwie.
PODSUMOWANIE Wprowadzenie kompleksowych technologii i intensywnych odmian po 1980 roku pozwoliło na znaczny wzrost produkcyjności zahamowany w okresie transformacji ustrojowej na początku lat 90. W latach 1991-2000 nastąpił regres w wykorzystaniu potencjału plonowania, który zakończył się około 2000 r. Stopień wykorzystania potencjału odmian był wtedy jednak wciąŝ niŝszy od obserwowanego w latach 80. Czynnikami decydującymi o skutecznści transferu postępu były głównie zmiany w technologii produkcji i zmieniający się poziom nakładów środków plonotwórczych, takich jak nawozy mineralne i środki ochrony rślin.
PODSUMOWANIE Zakres i szybkość upowszechnienia odmian zaleŝy więc równieŝ od funkcjonowania reprodukcji nasiennej i systemu dystrybucji nasion. Wzrost produkcyjności polskiego rolnictwa zaleŝy głównie od wiedzy i umiejętności rolników w zakresie technologii produkcji, a takŝe od opłacalności produkcji. Rezerwy produkcyjności w produkcji zbóŝ wynikające ze zmniejszenia luki technologicznej w plonowaniu moŝna oceniać nawet na 20-30%.