Cele bieżącego wykładu

Transkrypt

1 Postęp techniczny. Rola postępu w rolnictwie. dr hab. inż. Ludwik Wicki Cele bieżącego wykładu Celem wykładu jest przedstawienie rodzajów postępu w rolnictwie, a także wpływu wprowadzania postępu na produkcję, koszty i dochody gospodarstw. Pojęcie postępu Pojęcie postępu jest różnie definiowane. Istnieją definicje ogólne odnoszące się do postępu w ogóle i definicje zawężające to pojęcie. Jest to zawsze pojęcie względne, zależnie od celów jakie są zamierzone do osiągnięcia. Wicki 1

2 Postęp Postęp to udoskonalenie czegoś, przejście od stanu niższego do wyższego (Encyklopedia PWN). Postęp techniczny Postęp techniczny to udoskonalenie produktu lub techniki wytwarzania, tak aby przynosiło to korzyści ekonomiczne. Zwykle oczekuje się obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania. Postęp techniczny w rolnictwie Postęp techniczny w rolnictwie rozumiany jest jako odniesienie postępu do tej sfery gospodarki. Wicki 2

3 Wiedza źródło postępu W podziale wiedzy można wyodrębnić: wiedzę ogólną, wiedzę techniczną. Wiedza ogólna sytuowana jest na wyższym poziomie (np. prawa przyrody) i jest użyteczna w kreowaniu nowej wiedzy. Na niższym poziomie wiedzy znajduje się wiedza techniczna (umiejętności pracowników, programy komputerowe) wykorzystywana głównie przy produkcji towarów a mniej przydatna w tworzeniu nowej wiedzy. Obrót wiedzą Wiedza nie była i dalej nie jest przedmiotem obrotu towarowego, nie podlega prawom konkurencji. Dotyczy to przede wszystkim wiedzy ogólnej. Wiedza techniczna, szczegółowa może być przedmiotem ochrony w przedsiębiorstwach. Chroni się różne wynalazki, rozwiązania technicznie. Tworzenie wiedzy technicznej Sekwencja powstawania wiedzy jest następująca: Wicki 3

4 Przepływy finansowe związane z badaniami Koszty, korzyści Przychody z badań lata Koszty badań Badania i rozwój Źródło: Alston i in Upow szechnienie w produkcji Intensywność nakładów na badania w rolnictwie w procentach PKB rolnictwa 6% 5% 4% 3% 2% prywatne publiczne 1% 0% kraje rozwinięte kraje rozwijajace się Najważniejsze wyzwania Zmniejszanie negatywnego oddziaływania rolnictwa na środowisko przy jednoczesnym zwiększaniu produkcji. Optymalizacja zużycia nakładów rolnictwo precyzyjne. Technologie dostępne dla drobnych gospodarstw. Źródło: Freibauer A. i in Wicki 4

5 Innowacje Pierwszy raz pojęcie innowacji do nauk ekonomicznych wprowadził J.A. Schumpeter. Pod względem przedmiotowym określał on innowację niezwykle szeroko. Według niego obejmuje ona: wprowadzenie nowego towaru, z jakim konsumenci nie mi eli jeszcze do czynienia, lub nowego gatunku jakiegoś towaru, wprowadzenie nowej metody produkcji jeszcze praktycznie nie wypróbowanej w danej dziedzinie przemysłu, otwarcie nowego rynku, czyli takiego, na którym dany rodzaj krajowego przemysłu uprzednio nie działał i to bez względu, czy rynek ten istniał wcześniej, czy też nie, zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów i to niezależnie od tego, czy źródło już istniało, czy też musiało być dopiero stworzone, wprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu, np. stworzenie monopolu bądź jego złamanie. Proces innowacji Cały proces innowacji składa się z następujących etapów: Wynalazek nowe rozwiązanie techniczne, dotychczas nie istniejące lub nie opatentowane. Zazwyczaj wynalazek jest wynikiem pomysłu. Wicki 5

6 Innowacja wprowadzenie wynalazku do procesu produkcji. Produkcja tworzenie wzoru nowego produktu lub ulepszenie procesu, w wyniku pozytywnej oceny innowacji. Dyfuzja Upowszechnienie się innowacji w postaci nowych produktów lub nowo opracowanego/ulepszonego procesu na rynku, czy wśród innych przedsiębiorstw. Wicki 6

7 Znaczenie postępu w gospodarowaniu Postęp techniczny pozwala na uzyskiwanie wyższych wydajności zasobów. Rola postępu technicznego we wzroście gospodarczym jest wyższa niż rola zwiększania nakładów. Efektywność korzystania z postępu technicznego zależy od poziomu kultury technicznej społeczeństwa Rodzaje (klasy) postępu Innowacje dzielą się na dwie klasy: innowacje procesu produkcyjnego, innowacje produktu. Innowacja procesu Innowację procesu definiuje się jako wprowadzone ulepszenie techniki, która obniża jednostkowe koszty przeciętne produktu. Jest to przyrost nowej wiedzy technicznej. Wicki 7

8 Innowacja produktu Innowacja produktu to nowe lub ulepszone produkty, które wcześniej nie były dostępne. Cele postępu technicznego Postęp techniczny to proces doskonalenia techniki wytwarzania polegający na wprowadzaniu do produkcji ulepszonych środków i przedmiotów pracy w celu osiągnięcia zamierzonych celów: Podstawowe cele stosowania postępu (innowacji) to: Wzrost efektywności ekonomicznej gospodarowania: Obniżka jednostkowych kosztów wytwarzania, Wzrost produkcji, Poprawa warunków pracy, Ochrona środowiska naturalnego. Cele postępu technicznego Często przedstawia się się także inne (szczegółowe) cele wprowadzania postępu technicznego w rolnictwie. Wicki 8

9 Efekty wdrażania postępu technicznego postęp techniczny powoduje wzrost produktywności czynników wytwórczych, a wiec wzrost produkcji która może być uzyskana z danego zasobu czynników Etapy rozwoju rolnictwa Pierwsza nowożytna rewolucja rolnicza w XVIII w. usprawnienia w organizacji produkcji zwiększające wydajność pracy, Druga rewolucja rolnicza trwa od początku XX wieku motoryzacja zastąpienie żywej siły pociągowej mechaniczną, mechanizacja procesów produkcji, chemizacja intensywna (nawozy), chemizacja substytucyjna ( środki ochrony roślin), biologizacja. Trzecia rewolucja rolnicza w XXI wieku? biotechnologia nowe produkty, substytucja środków chemicznych, żywność funkcjonalna, pharming. 26 Przykłady osiągnięć Tolerancja na herbicydy. Odporność na szkodniki. Odporność na wirusy. Lepsze cechy produkcyjne i technologiczne. Wytwarzanie określonych substancji. 27 Wicki 9

10 Produkcja roślin GM wg krajów (Clive 2009) mln ha USA Brazylia Argentyna Indie Kanada Chiny Paragwaj RPA Boliwia Urugwaj Filipiny Australia Burkina Faso Hiszpania Meksyk 28 Udział roślin GM w światowej produkcji mln ha soja - 77% bawełna - 49% kukurydza - 26% rzepak - 21% GM tradycyjne Źródło: ERS USDA Kategorie postępu w rolnictwie Postęp w rolnictwie można podzielić według obszarów oddziaływania na: Postęp biologiczny. Postęp mechanizacyjny. Postęp chemizacyjny Postęp technologiczny. Postęp organizacyjny. Wicki 10

11 Postęp w rolnictwie Postęp w rolnictwie może być podzielony na kilka kategorii Postęp biologiczny Postęp biologiczny związany z wprowadzaniem do produkcji wszelkiego rodzaju organizmów żywych w charakterze środków produkcji. Może on wiązać się z wprowadzaniem nowych odmian lub ulepszonych ras zwierząt do produkcji ale także wykorzystaniem organizmów i środków biologicznie czynnych w procesach produkcji (pszczoły, drapieżne owady, bakterie kwasu mlekowego, itd.). Postęp mechanizacyjny Postęp mechanizacyjny związany z wprowadzaniem do procesu produkcji wszelkich maszyn i urządzeń technicznych o nieznanych wcześniej lub ulepszonych funkcjonalnościach. Ta kategoria postępu dotyczy maszyn i urządzeń wykorzystywanych w produkcji roślinnej, zwierzęcej oraz budynków i budowli. Wicki 11

12 Postęp chemizacyjny Postęp chemizacyjny związany z wprowadzaniem innowacji będących wynikiem naturalnych lub sterowanych przez człowieka procesów chemicznych w charakterze środków produkcji. Dotyczył on w początkowym okresie głównie stosowania nawozów, ale coraz większego znaczenia nabiera stosowanie środków ochrony roślin, ale także farmaceutyków, dodatków paszowych i np. środków czystości. Postęp technologiczny Postęp technologiczny związany z wszelkimi innowacjami o charakterze ulepszeń związanych z procesem produkcji (metoda produkcji). Innowacje te mogą dotyczyć terminów, dawek, proporcji, wzajemnego dopasowania poszczególnych nakładów. Innowacje związane z tą kategorią postępu mogą być wprowadzana jednocześnie z innymi kategoriami innowacji lub bez nich. Znaczące pozytywne efekty produkcyjne mogą być uzyskiwane dzięki przestrzeganiu reżimu technologicznego, a w przyszłości upowszechnieniu technik rolnictwa precyzyjnego. Postęp organizacyjny Postęp organizacyjny związany ze zmianami w organizacji przedsiębiorstwa oraz organizacji pracy, np. w przydziale zadań. Jego wprowadzanie może być czynnikiem samoistnym związanym z wykorzystaniem wiedzy i doświadczenia. Wicki 12

13 Etapy dominacji rożnych kategorii postępu Nowości zaliczone do poszczególnych kategorii postępu wdrażane były w rolnictwie równolegle, ale w poszczególnych okresach wpływ na zwiększanie produkcyjności rolnictwa wywierały głównie niektóre z nich. Produkcja Postęp chemizacyjny Postęp biologiczny Postęp mechanizacyjny Czas Postęp mechanizacyjny Dominował od lat 40. do lat 70. XX wieku Nastąpiło zastąpienie pracy żywej pracą maszyn. W Polsce ten etap następował znacznie później niż w krajach wysokorozwiniętych. Ze względu na opóźnienia w modernizacji rolnictwa w Polsce postęp o charakterze mechanizacyjnym wciąż przesądza o wydajności nakładów na równi z innymi kategoriami postępu. Postęp chemizacyjny Znaczenie tego rodzaju postępu zaczęło wzrastać od lat 60. ubiegłego wieku. Początkowo wiązało się to z upowszechnieniem wykorzystywania nawozów, później z ich coraz precyzyjniejszym stosowaniem. Obecnie wciąż duże znaczenie dla produkcyjności w rolnictwie mają nowo wprowadzane środki ochrony roślin i leki weterynaryjne. Wicki 13

14 Postęp biologiczny Jego znaczenie zaczęło wzrastać od lat 80. XX wieku i wciąż trwa. Uzyskano znaczący wzrost wydajności nowych odmian, a także wiele korzystnych cech odporności. Obecne upowszechnienie produkcji kukurydzy w Polsce wynika z uzyskania odmian o krótszym okresie wegetacji. Uzyskano także wyższe rasy zwierząt o wyższej wydajności. Postęp technologiczny Od początku XXI wieku coraz większego znaczenia nabiera postęp technologiczny. Można uzyskiwać wyższe plonowanie dzięki zastosowaniu precyzyjniejszego nawożenia, mimo spadku poziomu nawożenia. Stosowanie technik rolnictwa precyzyjnego opartego na znajomości zapotrzebowania i zawartości składników rolnictwie będą decydowały o produkcyjności roślin i zwierząt. Bez wprowadzania postępu technologicznego nie można uzyskiwać korzyści z wprowadzania innych nowości, np.: mechanizacyjnych, czy biologicznych. Zakup wysokowydajnej jałówki nie spowoduje wysokiej produkcji mleka, jeżeli jednocześnie nie zapewni się odpowiednich warunków utrzymania i właściwej jakości oraz składu paszy. Bariery wdrażania postępu Wprowadzanie nowych rozwiązań w przedsiębiorstwach napotyka na liczne ograniczenia. Są to bariery ekonomiczne lub społeczne. Wicki 14

15 Ekonomiczne wysoki koszt zastosowania nowości, brak środków na wprowadzenie innowacji (bariera finansowa), brak pozytywnego oddziaływania danego rodzaju postępu na wyniki ekonomiczne gospodarowania (i na dochód), niskie dochody producentów, niski popyt i ceny wytwarzanej produkcji, wzrost ryzyka, zbyt mała skala produkcji, konieczność łącznego wdrażania kilku innowacji. Społeczne Społeczne indywidualne: brak wiedzy, niskie lub nieukierunkowane wykształcenie, grupowe: niski poziom oświaty, nieukierunkowanie badań, czy brak pracy poza rolnictwem. Dynamika upowszechniania postępu Nowe rozwiązania upowszechniają się w zastosowaniach praktycznych stopniowo, gdyż początkowo: nie ma dostatecznej wiedzy o nowościach, brak jest wystarczającej dla wszystkich ilości produktów, nowości są bardzo drogie. Wicki 15

16 Krzywa introdukcji Wprowadzanie nowych technik wytwarzania ma zwykle typowy przebieg. Początkowo upowszechniają się one powoli, następnie występuje ich pełne upowszechnienie i wypieranie przez następne nowości. Typowy przebieg krzywej introdukcji Liczba urządzeń używanych lata od wprowadzenia nowości na rynek Krzywa introdukcji Korzyści z wprowadzania postępu Wprowadzanie postępu w produkcji rolniczej przynosi zwykle korzyści ze względu na obniżkę kosztów jednostkowych wytwarzania lub wyższą, niedostępną wcześniej, jakość produktu. Często dla uzyskania pożądanego efektu trzeba wprowadzać różne rodzaje postępu jednocześnie. Wicki 16

17 Efekty wdrożenia innowacji koszt jednostkowy lub cena T 1 T2 K 1 Ce na K 2 W 1 W 2 nakłady Korzyści z wdrażania postępu... Każda innowacja jest źródłem postępu, lecz tylko niektóre z nich zwiększają dochodowość rolnictwa. Korzyści wynikające ze wydajności produkcji w rolnictwie tylko w części przypadają rolnikom w postaci wyższych dochodów, gdyż ze względu na nieelastyczność popytu na żywność wzrost produkcji prowadzi później do spadku cen i większość korzyści przypada konsumentom. Rolnicy są jedynie ogniwem pośredniczącym w przenoszeniu korzyści wynikających z postępu technicznego na konsumentów. Wicki 17

18 Korzyści netto z wprowadzania postępu technicznego wg USDA (2006) mln USD Razem w mln USD -400 korzyści producentów razem korzyści kozryści konsumentów Jakie innowacje są opłacalne Zwiększenie kosztów Zwiększenie produkcji Biologiczne (nowe odmiany, nowe rasy, lepsze systemy żywienia, lepsze nawożenie i ochrona) mogą być stosowane przy elastycznym popycie (w zakresie opłacalności) Stała produkcja nie dotyczy Zmniejszenie koszów Biologiczno mechaniczne (nowa technika przyczyniające się do wzrostu plonów przez pozytywne oddziaływanie na glebę, rośliny, terminowość) mogą być stosowane przy elastycznym popycie w pewnym zakresie popytu nieelastycznego Mechaniczne (substytucja pracy żywej kapitałem) mogą być zawsze stosowane Efekty ekonomiczne wprowadzania postępu Wprowadzanie postępu technicznego wywiera wpływ na poziom produkcji, kosztów i dochodów. Wicki 18

19 Efekty postępu technicznego w odniesieniu do produkcji y P = y c y x c x P2 f 2 P1 y2 A 2 2 y f 1 y1 A 1 1 x 1 x x 2 x Efekty postępu technicznego w odniesieniu do kosztów n 1 A 1 1 n 1 A 2 1 I 1 I 2 n 2 n 2 Wpływ wprowadzania postępu na dochód przedsiębiorstwa Obniżka kosztów całkowitych Przychody L N koszty J M K 1 R S K 2 Utarg Wpływ na dochód I K 0 U V W Z Produkcja Wzrost produkcji Wicki 19

20 Składowe różnic w plonowaniu nowe odmiany warunki środowiska luka technologiczna Plon potencjalny Plony w Najwyższe plony w Plony uzyskiwane doświadczeniach praktyce obecnie Zmiany znaczenia postępu biologicznego W kolejnych okresach coraz większy wpływ na produkcyjność rolnictwa wywierało wprowadzanie postępu biologicznego. Wpływ wybranych czynników na produkcyjność roślin 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% nawożenie środki ochrony roślin postęp biologiczny Wicki 20

21 Wpływ postępu biologicznego na wzrost plonów w latach % Wielka Brytania Polska Zmiany plonowania nowych odmian zbóż w Polsce y = 1,10x + 33,28 R 2 = 0,88 y = 0,21x + 23,79 R 2 = 0, doświadczenia produkcja Liniowy (doświadczenia) Liniowy (produkcja) Wykorzystanie potencjału plonowania zbóż 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 52% 48% 47% 44% Lata plony w doświadczeniach odmianowych plony w produkcji Wicki 21

22 Poziom stosowania nośników postępu biologicznego w Polsce W Polsce niskie znaczenie postępu biologicznego w kreowaniu produkcyjności roślin wynika z małego zakresu stosowania nośników tego postępu: kwalifikowanych nasion odmian. Udział nasion kwalifikowanych w materiale siewnym jest na bardzo niskim poziomie. Wielokrotnie niższym niż w krajach o wyższym poziomie rolnictwa. Wartość rynku nasion w wybranych krajach mln USD Wartość komercyjnego rynku nasion na świecie to około 42 miliardy USD 200 USA Chiny Francja Niemcy Włochy Rosja W. Brytania Holandia Czechy Węgry Polska Dania Belgia Peru Udział nasion kwalifikowanych w zasiewach 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Polska Litwa Estonia Łotwa Finlandia Hiszpania Węgry Czechy Słowacja W. Brytania Niemcy Austria Belgia Francja Holandia Szwecja Irlandia Włochy Dania Wicki 22

23 Procentowy udział kwalifikatów w materiale siewnym 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % % 10 % 0% pszenica jęcz mień żyto owies pszenżyto ziemniaki Podsumowanie Postęp techniczny odgrywa ważną rolę we wzroście i rozwoju gospodarczym. Większą niż rola zwiększania nakładów. Wprowadzanie postępu napotyka na liczne ograniczenia, np. zbyt małe są gospodarstwa rolne, niewystarczająca jest ich dochodowość. W modernizacji technicznej polskiego rolnictwa ogromne znaczenie mają środki WPR, z których współfinansowane są nowoczesne budynki i maszyny. Dofinansowanie zwiększa dostępnośćnowoczesnych rozwiązań dla gospodarstw rolnych w Polsce. W rolnictwie krajów wysokorozwiniętych podstawowym czynnikiem wzrostu produktywności stał się postęp biologiczny. W Polsce jego wykorzystanie potencjału produkcyjnego roślin jest przeciętnie niskie i nie przekracza 45%. Zakończenie KONIEC WYKŁADU Wicki 23