Wpływ emocji na zachowanie uczniów i nauczycieli Marek Rawski nauczyciel konsultant ds. wychowania w WODN w Skierniewicach
Czym są emocje? Podstawowe informacje o emocjach Emocja [ (od łac. e movere, 'w ruchu') stan znacznego poruszenia umysłu. Słowo to miało w historii wiele znaczeń przed-psychologicznych i odnosiło się nie do stanu indywidualnego umysłu. Emocje to silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu). W szerszym znaczeniu to złożony zespół zmian cielesnych i psychicznych, obejmujący pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i procesy behawioralne (zachowania) wykonywane w odpowiedzi na sytuację postrzegana jako ważna dla danej osoby.
Czym są emocje? Emocje to złożone zespoły zmian obejmujących pobudzenie fizjologiczne, procesy neurochemiczne, ocenę poznawczą, doznawane uczucia i zachowania. Są odpowiedzią na sytuacje postrzegane jako ważne dla danej osoby. Emocje posiadają; - znak /pozytywne lub negatywne/; - natężenie /słabe lub mocne/; - treść /obiekt/ -Wg R. Plutchika wyróżniamy emocje podstawowe: radość smutek, strach, gniew, zdziwienie, akceptację wstręt. Są to emocje wrodzone i bezpośrednio odnoszą się do zachowań adaptacyjnych, które mają na celu pomoc w przetrwaniu. Z nich wynikają wszystkie inne emocje. - Źródło: Sosin I. (red.), Psychoedukacja. Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., Warszawa 2014.
Czym są emocje? W psychologii edukacji emocje definiowane są jako złożony proces uwzględniający: - pobudzenie, - subiektywne doświadczenia, - zmiany fizjologiczne, - ekspresję, - tendencje do określonych zachowań. (Damasio 2004; Sutton 2005; Pekrun 2006).
Składniki emocji EMOCJA SKŁADNIK POZNAWCZY SKŁADNIK FIZJOLOGICZNY SKŁADNIK BEHAWIORALNY STRACH Przekonanie, że jest się w niebezpieczeństwie Pobudzenie współczulne Unikanie GNIEW Frustracja lub poczucie krzywdy Pobudzenie współczulne i przywspółczulne Atak DEPRESJA Przekonanie o bezradności, beznadziejności, bezwartościowości Pobudzenie przywspółczulne Bierność, skłonność do autodestrukcji
Fizjologiczne aspekty emocji SYMPTOMY Wzrost ciśnienia krwi Wzrost tętna Przyspieszony oddech Wzrost napięcia mięśni EMOCJA strach radość gniew Spadek ciśnienia krwi Spadek tętna Oddech płytszy i wolniejszy smutek Spadek napięcia mięśni
Poznawczy aspekt emocji SYMPTOMY Przekonanie, że jest się w niebezpieczeństwie Poczucie przyjemności, zadowolenia, satysfakcji Frustracja lub poczucie krzywdy Przekonanie o bezradności, beznadziejności EMOCJA strach radość gniew smutek
Behawioralny aspekt emocji SYMPTOMY Unikanie ucieczka lub znieruchomienie Dążenie ku czemuś Atak Bierność, autodestrukcja EMOCJA strach radość gniew smutek
Teoria Jamesa -Langego BODZIEC ZEWNĘTRZNY POBUDZENIE I DZIAŁANIA OCENA POBUDZENIA I DZIAŁAŃ Teoria Jamesa-Langego została opracowana niezależnie przez Wiliama Jamesa i Carla Langego Najpierw zauważony zostaje bodziec (np. niedźwiedź) To spostrzeżenie powoduje zmiany somatyczne (przyspieszone bicie serca} behawioralne (ucieczka) Zmiany somatyczne i behawioralne są interpretowane przez podmiot jako emocja (strach) DOŚWIADCZANIE STRACH
Teoria Cannona-Barda Krytyka teorii Jamesa-Langego: podobne reakcje trzewne (np. bicie serca) w różnych sytuacjach (aerobik, miłość, ucieczka). Reakcje trzewne nie odgrywają głównej roli w sekwencji procesów prowadzących do powstawania emocji. Bodziec emocjonalny wywołuje dwie równoczesne reakcje: 1. Pobudzenie; 2. Doświadczenie emocji. /są niezależne/ Ich krytycy zauważyli: badania nad ludźmi z uszkodzeniami rdzenia kręgowego nie odczuwają autonomicznego pobudzenia a odczuwają emocje (nawet silniej niż przed wypadkiem). Siedliskiem emocji są ośrodki podkorowe. Ich pobudzenie nadaje poznawczym czynnościom kory emocjonalny komponent, ponieważ we wzgórzu organizują się reakcje emocjonalne.
Teoria Cannona Barda TEORIA WYDARZENIE (np.: wezwanie do odpowiedzi ustnej na forum) Informacja przetwarzana przez wzgórze i przesyłana jednocześnie do kory i do ciała Reakcja instrumentalna Ocena wydarzeń przez korę EMOCJA (np. strach)
Teoria Lazarusa i Schachtera Dwuczynnikowa teoria emocji Bodziec zewnętrzny Pobudzenie fizjologiczne Interpretacja pobudzenia zgodnie z sytuacją Doświadczanie emocji Zrozumienie własnych stanów emocjonalnych wymaga dwóch czynników: musimy być w stanie pobudzenia fizjologicznego i je sobie uświadamiać, musimy poszukać dla niego odpowiedniego wyjaśnienia. Ponieważ jest to trudne wykorzystujemy informację zawartą w sytuacji.
Teoria Plutchika
Wpływ emocji na motywację Emocje to mniej lub bardziej uświadomione, nietrwałe i gwałtowne stany afektywne charakteryzujące się silnym zabarwieniem pozytywnym lub negatywnym. Wzbudzają się one bezpośrednio w efekcie kontaktu z bodźcem, który je wywołuje /najczęściej sytuacja, osoba, obiekt/. Emocja mają wielkie znaczenie dla naszej motywacji jeśli coś wywołuje w nas pozytywne, przyjemne emocje, będziemy się starali do tego dążyć, jeśli przykre i negatywne postaramy się tego unikać.
Wpływ emocji na pamięć 1. Pobudzenie emocjonalne ukierunkowuje uwagę. 2. Przyjemne bodźce: słowa, opisy, obrazy, ludzie, muzyka są przez szczęśliwe osoby uważane za przyjemniejsze i silniej przyciągają ich uwagę, a w konsekwencji bodźce takie są głębiej przetwarzane i zapamiętywane. 3. Osoby smutne lepiej zapamiętują bodźce przeciwne. 4. Materiał zgodny emocjonalnie z nastrojem wywołuje w pamięci więcej skojarzeń w momencie jego przetwarzania, dzięki czemu przetwarzanie to owocuje silniejszym osadzeniem go w pamięci. 5. Materiał wyuczony w jakimś stanie emocjonalnym jest przypominany, kiedy człowiek znajdzie się w tym samym stanie. Im silniejsza uwaga tym głębszy zapis pamięciowy.
Wpływ emocji na pamięć współpraca emocji i pamięci Jak to się dzieje, że mózg zapamiętuje lepiej informacje nacechowane emocjonalnie? Manfred Spitzer eksperyment. Badanych podzielono na dwie grupy. Przeczytano historyjkę: I. Chłopiec jedzie z matką przez miasto, aby odwiedzić ojca pracującego w szpitalu. Tam chłopiec przygląda się różnym procedurom medycznym. II. Chłopiec jedzie z matka przez miasto i zostaje ciężko ranny w wypadku samochodowym. Jest natychmiast przetransportowany do szpitala i poddany różnym procedurom medycznym. Po przeczytaniu badanym przedstawiono listę różnych procedur medycznych. Tydzień później zapytano, które z poznanych procedur pamiętają.
Dlaczego? Znajdujące się w mózgu jądro migdałowate, ośrodek odpowiedzialny za emocje, jest silnie połączone z hipokampem miejscem odpowiedzialnym za pamięć. 1. Gdy oba te ośrodki działają prawidłowo, możliwa jest skuteczna i efektywna nauka nowych rzeczy. 2. Tak więc, gdy odczuwamy emocje pobudzane jest jądro migdałowate. 3. Pobudzenie tego miejsca powoduje silniejsze pobudzenie hipokampa. 4. Dlatego mózg znacznie więcej zapamiętuje, gdy oprócz suchych faktów w grę wchodzą emocje. Negatywne emocje również poprawiają zapamiętywanie.
Wpływ negatywnych emocji na pamięć 1. Silny lęk nie sprzyja procesom poznawczym. 2. Dodatkowo uniemożliwia to co ma zostać osiągnięte podczas uczenia: nie chodzi o pojedynczy fakt, ale o połączenie nowych treści z treściami już znanymi i o zastosowanie tego, czego się nauczyliśmy w wielu sytuacjach i na wielu przykładach. 3. Strach utrudnia zapamiętanie większej ilości informacji i późniejszą ich syntezę.
Wpływ emocji negatywnych na uczniów Pojawiające się podczas nauki negatywne emocje wpływają niekorzystnie na przebieg procesu uczenia się: - obawa przed porażką, związana z poprzednimi doświadczeniami; - niska motywacja; - brak pewności siebie; - niska samoocena; - ogólna apatia. Emocje negatywne prowadzą do przerwania aktywności, która stała się ich przyczyną, bądź przerwania kontaktu ze źródłem tych emocji. Emocje te mogą trwać przez pewien czas nawet gdy ich przyczyna straci swoją moc oddziaływania. Źródło: Madalińska-Michalak J., Góralska R., Kompetencje emocjonalne nauczyciela, Walter Kluwer Polska SA, Warszawa 2012.
Wpływ emocji na postawy 1. Emocje pozytywne powodują poszerzenie naszych ram myślowych, generują więcej możliwości i działań, sprawiają, że stajemy się bardziej kreatywni i elastyczni 2. Dostrzegamy więcej, stajemy się bardziej otwarci na nowe możliwości, rozwijamy się. 3. Radość sprawia, że chcemy się bawić, dzięki czemu nabywamy nowe umiejętności, poszerzamy nasz repertuar zachowań, stajemy się bardziej kreatywni i łatwiej rozwiązujemy złożone problemy. Ciekawość i zainteresowanie powodują chęć odkrycia i poznania nieznanego, dają nam energię do działania, dzięki czemu zdobywamy nową wiedzę.
Wpływ emocji na postawy 4. Duma z własnych osiągnięć rodzi w nas potrzebę stawiania przed sobą kolejnych celów, stwarzania lepszego siebie. Dzięki zadowoleniu potrafimy integrować nową wiedzę i umiejętności z posiadanymi już wzorcami, zmieniać siebie i poszerzać swoje horyzonty. Według Barbary Fredrickson nadrzędną pozytywną emocją, która zawiera w sobie wszystkie pozostałe jest miłość. Miłość rozumiana jako pozytywne połączenie ze światem, sobą samym i innymi ludźmi. 5. To miłość jest naszym motorem do poszukiwania, odkrywania, poznawania, rozwijania się i uczenia. Jest też najlepszym zasobemkapitałem, w który możemy wyposażyć nasze dziecko na życie.
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Agresywne zachowania uczniów w każdym nauczycielu budzą emocje. Emocje te uruchamiają tendencje do określonych działań. Jeśli emocje zapanują nad myśleniem, to działania mogą nie być przemyślane, racjonalne, a mogą stać się impulsywne lub bierne. Dlatego bardzo ważna jest umiejętność nauczyciela rozpoznawania swoich uczuć i emocji wywołanych agresją uczniów. Główne emocje wywoływane przez zachowania agresywne uczniów odczuwane przez nauczycieli to: - wściekłość, - poczucie bezradności, - strach i lęk.
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Wściekłość rozumiana jako wielka złość nauczyciela, który nie radzi sobie z jej opanowaniem, może prowadzić do skrajnych zachowań: 1. Niekontrolowanego wybuchu złości, np. w postaci agresji słownej (otwartego wyzywania i obrażania uczniów lub nazywania ich nieprzyjemnymi epitetami); 2. Zaprzeczenia własnej złości i stłumienia jej z obawy przed utratą kontroli nad sobą (zachowaniem agresywnym lub nagannym z punktu widzenia etyki zawodowej
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Rys. 1 Schemat czasowego stłumienia agresji w klasie na skutek nieopanowanej złości nauczyciela Fałszywe przekonanie nauczyciela: Uczniów trzeba ostro traktować, bo inaczej cię zdominują/zniszczą Reakcje uczniów: - Zachowania agresywne - Pośrednie wyrażanie agresji - Krótkie wybuchy agresji Emocje nauczyciela Złość wściekłość Reakcja nauczyciela Atak na ucznia lub/j pacyfikacja klasy
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Poczucie bezradności to uczucie, do którego trudno przyznać się przed sobą i przed innymi. Jeśli się je zaakceptuje, pozwala zwrócić się o pomoc. Nauczyciele, którzy stawiają sobie nierealistycznie wysokie wymagania, mający dużą potrzebę kontroli nad innymi, nadodpowiedzialni (przypisujący wszystko swojemu wpływowi) stają w bardzo trudnej sytuacji. Przeżywają bezradność w skrajnie negatywny sposób jako całkowite załamanie swoich możliwości. Uznanie bezradności zakłada, że uczniowie są odrębnymi podmiotami, dysponującymi wolnością wyboru i w wielu sytuacjach jesteśmy wobec nich bezradni, ponieważ nie ma gotowych recept na dotarcie do każdego człowieka.
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Rys. 3 Schemat błędnego koła przekonań, emocji i reakcji nauczyciela /skutek bierności i wycofania/ Fałszywe przekonanie nauczyciela: Uczniowie to bardzo groźne szczeniaki. Trzeba unikać reagowania, bo mogą ugryźć. Reakcja klasy: Zachowania agresywne Emocje nauczyciela Stłumiona złość na uczniów Reakcja nauczyciela Bierność, brak reakcji na agresję uczniów
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Strach i lęk Strach tj. obawa przed zagrożeniem realnym, może wystąpić w sytuacjach takich jak /wulgarne obrażanie, poszturchiwanie, wyśmiewanie, złośliwe komentarze, napaść fizyczna itp. Do takich sytuacji dochodzi, gdy nauczyciel jest całkowicie zdominowany przez uczniów, przyjmuje postawę małego, bezradnego dziecka. Nie wie co zrobić lub/i nie potrafi i nie ma odwagi podjąć działanie, aby sobie poradzić. Lęk paraliżuje tych nauczycieli, którzy obserwują agresywne zachowania uczniów i wyobrażają sobie wyolbrzymione prawdopodobieństwo agresji wobec siebie. Przyjmując postawę uległości, wykazując bierność nauczyciele powodują w odbiorze uczniów wrażenie ich słabości co wyzwala przyzwolenie na agresję uczniów.
Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Rys. 2 Przyzwolenie na agresję w klasie schemat drogi stłumionej złości i bierności nauczyciela Fałszywe przekonanie nauczyciela: Uczniowie będą agresywni niezależnie od mojej reakcji. Moja reakcja może tylko pogorszyć sytuację. Agresja pojawia się nagle i nie można jej zapobiec Reakcja klasy: Zachowania agresywne Emocje nauczyciela - Lęk przed agresorami - Poczucie bezradności Reakcja nauczyciela Wycofanie, brak reakcji na agresję
Dlaczego uczucia i emocje są takie ważne? Po pierwsze, znając swoje emocje, możemy zrozumieć samych siebie. Dorośli, znający swoje uczucia, choć bywają zmęczeni i zestresowani, potrafią powstrzymać się od płaczu i ciskania przedmiotami. Dlaczego? Bo rozumieją przyczynę swojego kiepskiego samopoczucia i umieją to nazwać. np.: Wkurzyłem się na uczniów, dyrektora i mam dosyć tego dnia. Dziecku jest znacznie trudniej - ono zupełnie nie rozumie, co czuje, co się z nim dzieje.
Dlaczego uczucia i emocje są takie ważne? Po drugie, otwarte mówienie o uczuciach pozwala nawiązać głęboki, szczery kontakt z ludźmi. Ci, którzy wiedzą, co czują i mówią o emocjach, są lepiej rozumiani, potrafią szybciej dojść do porozumienia, są lubiani.
Dlaczego uczucia i emocje są takie ważne? Po trzecie, znając swoje uczucia, możemy nad nimi zapanować. Bo nazwać emocje, to jakby złapać je w garść i przytrzymać. Kiedy już się je schwyta, można je obejrzeć z dystansu, zastanowić się, czy mamy ochotę pokazać je innym, a przede wszystkim nie pozwolić im za bardzo się rozwinąć. Im sprawniej człowiek potrafi to robić, tym lepiej radzi sobie nawet z groźnymi uczuciowymi burzami. A to daje poczucie siły i zadowolenia z samego siebie.
Emocje w procesie nauczania uczenia się Emocje odgrywają szczególną rolę w edukacji z trzech powodów: 1. Wpływają na zainteresowanie, osiągnięcia oraz zaangażowanie ucznia w proces uczenia się 2. Wspierają indywidualny proces rozwoju dzieci i młodzieży, stanowiąc centralny element ich zdrowia psychicznego i dobrego funkcjonowania 3. Emocje nauczyciela doświadczane w klasie są centralnym czynnikiem kształtującym jego aktywność zawodową (zob.: Efklides, Volet 2005; Linnenbrink 2006; Schutz, Pekrun 2007; Sutton, 2005).
Wpływ emocji pozytywnych 1. Emocje pozytywne wzbudzają tendencje do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu ze źródłem tych emocji: sytuacjami, osobami, przedmiotami, które te emocje wywoływały. 2. Nie ma działań uczuciowo obojętnych, zachodzi ścisły związek między emocjami a efektywnością funkcjonowania człowieka. 3. Uznanie przeżyć w procesie kształcenia czynią ucznia wielostronnie zaangażowanym podmiotem poznającym, aktywnym tak intelektualnie, jak emocjonalnie (Okoń 2003).
Wpływ emocji na motywację Czynniki zależne od nauczyciela - Poziom napięcia, jakie w uczniach wytwarza osiąganie danego celu uczenia się. Umiarkowany poziom napięcia i pomaganie uczniom w ustanawianiu sobie celów służą motywacji; - Koloryt emocjonalny. Nauczyciel może nadawać zadaniu pozytywny, negatywny lub neutralny koloryt emocjonalny; - Poziom poczucia sukcesu powiązany ze stopniem trudności zadania i włożonym w nie wysiłkiem; - Poziom zainteresowania. Nauczyciel może nawiązywać do zainteresowań uczniów; - Sprzężenie zwrotne. Informacje co uczeń wykonuje dobrze, co i jak powinien poprawić.
Wpływ emocji na efektywność nauczania Proces uczenia się jest tym bardziej efektywny im częściej jest związany z pozytywnymi doświadczeniami, a emocje wiążą się z pozytywnymi kontaktami społecznymi. Właściwy klimat emocjonalny wykreowany przez nauczyciela bardzo ułatwia łączenie treści poznawczych ze sferą uczuciową uczniów. Pozytywny kontekst emocjonalny sprzyja wydobywaniu różnorodnych wartości, które są związane z realizowanymi treściami. Uczniowie w stanie pozytywnych emocji wyrażają radosne przeżycia: pragnienie wiedzy, ciekawość, fascynacja, zdziwienie, radość odkrycia i tworzenia, zaangażowanie, pasja, satysfakcja. Przeżycia pozytywne emocjonalnie zwielokrotniają skuteczność i efektywność edukacji.
Przyjazny klimat wywołuje pozytywne emocje By stworzyć uczniom przyjazny klimat należy: - Pielęgnować (kontrolować i rozpoznawać własne emocje); - Zwracać uwagę na to co pozytywne; - Utrzymywać porządek; - Zachęcać uczniów do podejmowania ryzyka; - Mieć poczucie humoru; - Umieć przebaczać i zapominać; - Być uważnym na emocje jednostki i atmosferę panującą w klasie/grupie.
Wskaźniki pozytywnego klimatu - Uczniowie znają się i pomagają sobie, są do siebie nastawieni przyjacielsko; - Zachęca się uczniów, aby przejawiali różnorodne zainteresowania; - Nauczyciele są wyczuleni na społeczne i emocjonalne potrzeby poszczególnych uczniów; - Uczniowie uczestniczą w podejmowaniu decyzji.
1. Uczniowie obserwują nasze zachowania w konkretnych sytuacjach, które nieraz mogą być przez nich prowokowane. 2. Kiedy emocje biorą górę nad racjonalnym zachowaniem, nauczyciel traci również kontrolę nad swoimi wychowankami. 3. Entuzjastycznie nastawiony do pracy, z całym pokładem pozytywnych emocji nauczyciel wzmacnia pożądane zachowania uczniów. 4. Można powiedzieć, że emocje nauczyciela i uczniów są bardzo ważnym elementem lekcji.
Podsumowanie 1. Emocje pomagają nam skierować uwagę na ważne sytuacje i reagować na nie oraz przekazywać innym ludziom nasze. 2. Nauczyciele, którzy kontrolują własne emocje, panują nad emocjami uczniów w klasie. 3. Dają im sygnał, że są bezpieczni i mogą swobodnie pracować. Każdego dnia spotykamy się z dziećmi, młodymi ludźmi, którzy wchodzą do naszej przestrzeni, jaką jest sala lekcyjna. 4. To my jesteśmy gospodarzami, ale każda godzina lekcyjna jest przeznaczona dla uczniów i bez nich nie miałaby sensu. 5. To oni są współuczestnikami i przy ich udziale, i zaangażowaniu możemy efektywnie działać.
Podsumowanie 6. Uczniowie uczą się od nas radzenia sobie w trudnych sytuacjach. 7. To my nauczyciele tworzymy bezpieczne środowisko, gdzie w przyjaznej atmosferze można się uczyć. 8. Wzajemne zaufanie będzie trwałym elementem naszych wspólnych relacji. 9. Uczniowie lubią przebywać na lekcjach, których po prostu nie muszą się bać. 10. W atmosferze wzajemnego szacunku kształtują świat swoich wartości.
Podsumowanie 11. Uśmiechem można zjednać wielu uczniów. 12. Nauczyciel o pogodnym usposobieniu, który okazuje uczniom sympatię, może osiągnąć na lekcji znacznie więcej niż pedagog, który jest wiecznie niezadowolony, zniecierpliwiony i reprezentujący autorytarny sposób prowadzenia zajęć. 13. Nauczyciele obdarzeni autorytetem zazwyczaj zwracają się nie do całej grupy, lecz do wybranych osób, precyzyjnie określając adresata przekazu. 14. Gdy negatywne emocje są okazywane wobec konkretnego ucznia a nie całej grupy to przekaz jest bardziej efektywny, zaś nauczyciel udowadnia uczniom/wychowankom swoją spostrzegawczość, gdyż wie, kto jest faktycznym bohaterem określonej sytuacji. 15. Organizujmy pracę z uczniami zapewniając dobry, przyjazny klimat.