Spis treści Rzeczpospolita Polska dane podstawowe (Ewa Maria Marciniak, Wojciech Jakubowski)..................... 17 Cz. I POLITYKA POLSKA TRADYCJE I MODERNIZACJA Dział I Polskie tradycje polityczne Liberalizm i romantyzm dwa modele partycypacji politycznej (Stanisław Filipowicz)........................................ 27 1. Liberalizm model partycypacji refleksyjnej.................... 27 1.1. Istota liberalizmu...................................... 27 1.2. Polska recepcja liberalizmu.............................. 28 1.2.1. Reformacja i Kontrreformacja....................... 30 1.2.2. Mentalność szlachty polskiej......................... 34 1.2.3. Oświecenie....................................... 35 1.2.4. Konfrontacja myśli oświeceniowo-liberalnej z romantyzmem................................... 37 2. Romantyzm model partycypacji euforycznej................... 38 2.1. Istota romantyzmu..................................... 38 2.2. Władza i posłuszeństwo................................. 40 2.3. Wolność i podporządkowanie............................. 41 2.4. Prawda i błąd......................................... 41 2.5. Romantyzm i polityczny racjonalizm....................... 42 2.6. Romantyczny autorytaryzm.............................. 42 2.7. Romantyzm a ethos kolektywizmu......................... 43 2.8. Romantyczne inspiracje nacjonalizmu...................... 44 Tradycje polskiej kultury politycznej XIX wieku (Piotr Załęski)............................................... 47 1. U progu nowoczesności..................................... 47 2. Odradzająca się Polska szlachecka........................... 49 3. Konspiracja i walka......................................... 54 4. Bezstanowy naród polski.................................... 58 5. U źródeł kultury uczestnictwa................................ 60
6 Spis treści 5.1. Zabór rosyjski......................................... 62 5.1.1. Myśl socjalistyczna................................ 62 5.1.2. Myśl narodowa................................... 67 5.2. Zabór austriacki....................................... 69 5.2.1. Ruch ludowy..................................... 69 5.2.2. Stańczycy..................................... 72 5.3. Chrześcijańska demokracja............................... 74 5.4. Znaczenie powstania partii politycznych na ziemiach polskich... 77 I Tradycje polskiej kultury politycznej XX wieku (Marek Jabłonowski, Daniel Przastek, Mariusz Włodarczyk).......... 79 1. Kultura polityczna Polski Odrodzonej.......................... 79 1.1. Konsolidacja władzy................................... 79 1.2. Okres demokracji parlamentarnej.......................... 82 1.3. Okres rządów autorytarnych.............................. 84 2. Elita władzy II RP.......................................... 89 2.1. Okres rządów parlamentarnych........................... 89 2.2. Okres rządów autorytarnych.............................. 92 3. Specyfika kultury politycznej lat 1918 1939.................... 97 4. Polska i Polacy w latach wojny............................... 98 4.1. Wojna obronna........................................ 98 4.2. Okupacyjny status ziem polskich.......................... 98 4.2.1. Okupacja niemiecka............................... 99 4.2.2. Okupacja radziecka............................... 100 4.3. Rząd polski na obczyźnie............................... 100 4.4. Polskie Państwo Podziemne............................. 102 4.5. Konkurencyjne ośrodki polityczne i walka o władzę.......... 103 5. Kultura polityczna społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej. 107 5.1. Nowy system nowa aksjologia......................... 107 5.2. Zalążki działalności opozycyjnej......................... 110 5.3. Ostatnie lata PRL..................................... 111 Dział II Dziedzictwo tzw. Polski Ludowej Polska po II wojnie światowej zarys problemu (Anna Magierska, Wojciech Jakubowski)......................... 115 1. Ład polityczny w latach 1944 1956........................... 115 1.1. U źródeł nowego systemu (1944 1948).................... 115 1.2. Likwidacja opozycji politycznej i totalizacja ustroju państwa... 120 1.3. System partyjny Polski Ludowej......................... 120 1.4. Stalinizm 1948 1956.................................. 121
Spis treści 7 2. Przełom polityczny 1956 roku............................... 123 3. Gospodarka i społeczeństwo lat 1944 1956..................... 124 3.1. Powojenny kryzys społeczno-gospodarczy................. 124 3.2. Reforma rolna........................................ 124 3.3. Nacjonalizacja........................................ 125 3.4. Gospodarka nakazowo-rozdzielcza....................... 125 3.5. Przemiany społeczne po II wojnie światowej wielkie ruchy migracyjne i zmiany w strukturze społecznej................ 126 4. Dekady lat 60. i 70......................................... 128 4.1. Stagnacja gospodarcza i spadek autorytetu władzy........... 128 4.2. Polityka zagraniczna................................... 128 4.3. Polityka wewnętrzna................................... 129 5. Przełom sierpniowy 1980 roku i walka o reformę państwa......... 131 Centrum dyspozycji politycznej w okresie tzw. Polski Ludowej (Marek Jabłonowski, Wojciech Jakubowski)...................... 137 1. Aparat władzy w latach 1944 1947........................... 137 2. Partia kierownicza nerw systemu władzy..................... 143 I Aparat przymusu tzw. Polski Ludowej (Marek Jabłonowski, Wojciech Jakubowski)...................... 157 1. Typologia organów nadzoru i represji w latach 1944 1989......... 157 2. Pion cywilny aparatu przymusu.............................. 158 2.1. Lata 1944 1954...................................... 159 2.2. Lata 1954 1956...................................... 165 2.3. Lata 1956 1983...................................... 168 2.4. Lata 1983 1989...................................... 172 3. Pion wojskowy aparatu przymusu............................ 175 3.1. Informacja Wojskowa i Wojskowa Służba Wewnętrzna........ 176 3.2. Oddział/Zarząd II Sztabu Generalnego WP................. 178 Dział III Polskie tradycje ustrojowe Polskie tradycje konstytucyjne (Jarosław Szymanek)......................................... 183 1. Przedmiot tradycji konstytucyjnej............................ 183 1.1. Tradycja sensu largo................................... 183 1.2. Tradycja sensu stricto.................................. 184 2. Specyfika polskich tradycji konstytucyjnych.................... 185
8 Spis treści 2.1. Tradycja Konstytucji 3 Maja............................ 186 2.2. Tradycje konstytucji okresów zaborów.................... 189 2.3. Tradycja konstytucji marcowej........................... 191 2.4. Tradycja konstytucji kwietniowej......................... 194 2.5. Tradycja konstytucji lipcowej............................ 198 3. Tradycje tzw. małych konstytucji........................... 201 Polskie konstytucje w rozwoju dziejowym (Bartłomiej Zdaniuk)......................................... 209 1. Geneza konstytucji........................................ 209 2. Zasady ustrojowe......................................... 212 3. Władza ustawodawcza..................................... 227 4. Władza wykonawcza....................................... 231 5. Władza sądownicza........................................ 236 Dział IV Procesy modernizacyjne po 1989 roku Procesy modernizacyjne po 1989 roku próba systematyzacji (Krzysztof Szewior).......................................... 241 1. Zagadnienia definicyjne.................................... 241 1.1. Zmiana społeczna, rozwój społeczny, postęp................ 241 1.2. Modernizacja........................................ 244 1.3. Nowoczesność i ponowoczesność......................... 252 1.4. Rozwój zrównoważony................................. 252 1.5. Europeizacja i globalizacja.............................. 253 2. Modernizacja w Polsce po 1989 roku.......................... 255 2.1. Perspektywa racjonalistyczna............................ 258 2.2. Perspektywa instytucjonalizmu historycznego............... 260 2.3. Perspektywa instytucjonalizmu socjologicznego............. 261 2.4. Perspektywa instytucjonalizmu polityczno-prawnego......... 262 2.5. Perspektywa instytucjonalizmu międzynarodowego.......... 263 3. Modernizacja Polski w narodowych strateiach rozwoju............ 263 4. Konkluzje............................................... 267 Modernizacja systemu politycznego (Tomasz Słomka)............................................ 269 1. Modernizacja instytucjonalna................................ 271 2. Zmiana modelu sprawowania władzy: od rządów pierwszego sekretarza do rządów premiera....................................... 275 3. Modernizacja konstytucyjna: w poszukiwaniu tożsamości ustrojowej.. 278
Spis treści 9 3.1. Nowela kwietniowa (1989).............................. 278 3.2. Nowela grudniowa (1989).............................. 279 3.3. Odbudowa samorządu terytorialnego (1990)................ 281 3.4. Nowela wrześniowa (1990)............................. 281 3.5. Mała Konstytucja (1992)............................... 282 3.6. Konstytucja RP z 1997 roku............................. 283 3.6.1. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji RP........... 283 3.6.2. Charakterystyka Konstytucji RP..................... 286 3.6.3. Proces europeizacji ustrojowej...................... 288 4. System partyjny: od koncesjonowanego do pełnego pluralizmu..... 291 5. Konkluzje............................................... 293 I Modernizacja systemu gospodarczego (Artur Nowak-Far).......................................... 295 1. Istota i podstawowe prawidłowości transformacji systemowej jako procesu modernizacji.................................. 295 2. Uwarunkowania transformacji systemowej w punkcie wyjścia...... 296 2.1. Porządek gospodarczy Polski Ludowej.................... 296 2.2. Ograniczanie prywatnej inicjatywy gospodarczej............ 297 2.3. Systemowa niewydolność gospodarki socjalistycznej......... 300 2.4. Próby reform gospodarczych w latach 80................... 304 2.5. Konferencja Okrągłego Stołu a kwestie gospodarcze........ 306 3. Podstawowe zmiany transformacyjne......................... 308 4. Wpływ integracji europejskiej na proces transformacji............ 312 5. Prawidłowości procesu modernizacji systemowej w sferze gospodarczej.. 316 Cz. II DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWNE Dział I Zasady i procedury Naczelne zasady ustrojowe państwa (Tomasz Słomka)............................................ 323 1. Konstytucja RP fundament działania państwa.................. 323 1.1. Systematyka konstytucji................................ 324 1.2. Podstawowe (naczelne) zasady ustroju politycznego Rzeczypospolitej...................................... 325 1.3. Społeczna gospodarka rynkowa podstawa ustroju gospodarczego 329 1.4. Podstawowe wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.. 330 2. Konstytucjonalizm europejski a ustrój współczesnej Polski........ 333
10 Spis treści Wybory i prawo wyborcze (Dariusz Szawurski-Radetz)................................... 337 1. Wybory................................................. 337 2. System wyborczy......................................... 338 3. Prawo wyborcze.......................................... 339 4. Funkcje wyborów......................................... 341 5. Zasady wyborcze......................................... 342 6. Standardy wyborcze w aktualnym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego........................ 343 I Ewolucja prawa wyborczego w Polsce w latach 1989 2015 (Dariusz Szawurski-Radetz)................................... 349 1. I dekada III RP........................................... 349 1.1. Wybory parlamentarne................................. 351 1.1.1. Wybory w 1989 roku............................. 351 1.1.2. Wybory w 1991 roku............................. 354 1.1.3. Wybory w latach 1993 i 1997....................... 357 1.2. Wybory prezydenckie.................................. 358 2. Wybory parlamentarne i prezydenckie w XXI wieku.............. 360 2.1. Regulacje konstytucyjne................................ 360 2.2. Ordynacje wyborcze................................... 362 2.3. Kodeks wyborczy z 2011 roku........................... 364 Dział II Instytucje władzy publicznej Legislatywa w systemie naczelnych organów RP (Tomasz Słomka)............................................ 373 1. Parlament w systemie naczelnych organów państwa.............. 374 1.1. Ustrojowa pozycja Sejmu i Senatu........................ 374 1.2. Kadencja parlamentu.................................. 374 1.3. Wybory do Sejmu i Senatu.............................. 375 1.4. Organizacja wewnętrzna Sejmu i Senatu................... 376 1.5. Funkcje Sejmu i Senatu................................ 379 2. Zgromadzenie Narodowe................................... 384 Egzekutywa w systemie naczelnych organów RP (Tomasz Słomka)............................................ 389 1. Prezydent RP............................................. 389
Spis treści 11 1.1. Ustrojowa pozycja prezydenta........................... 389 1.2. Wybór i kadencja prezydenta............................ 390 1.3. Klasyfikacja kompetencji prezydenta...................... 391 1.3.1. Kompetencje prezydenta wobec parlamentu........... 392 1.3.2. Kompetencje prezydenta wobec rządu................ 393 1.3.3. Kompetencje prezydenta wobec władzy sądowniczej.... 393 1.3.4. Inne kompetencje prezydenta....................... 394 1.4. Odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta................ 396 2. Rada Ministrów RP........................................ 396 2.1. Ustrojowa pozycja Rady Ministrów....................... 396 2.2. Skład i powoływanie Rady Ministrów..................... 397 2.3. Dymisja rządu. Odpowiedzialność Rady Ministrów.......... 400 2.4. Kompetencje Rady Ministrów........................... 402 2.5. Administracja rządowa................................. 403 I Judykatywa i organy kontroli państwowej w systemie naczelnych organów RP (Tomasz Słomka)............................................ 407 1. Władza sądownicza w RP................................... 407 2. Organy kontroli państwowej i ochrony prawnej.................. 417 V System samorządu lokalnego (Jacek Wojnicki)............................................ 423 1. Organizacja samorządu lokalnego............................ 423 2. Samorząd gminny......................................... 426 2.1. Gmina: zadania, władze................................ 426 2.2. Referendum gminne................................... 426 2.3. Rada Gminy......................................... 426 2.4. Zarząd gminy (wójt/burmistrz, prezydent miasta)............ 428 3. Samorząd powiatowy...................................... 432 3.1. Powiat: zadania, władze................................ 432 3.2. Referendum powiatowe................................. 432 3.3. Rada powiatu........................................ 433 3.4. Zarząd powiatu....................................... 435 4. Samorząd wojewódzki..................................... 437 4.1. Województwa: zadania, władze.......................... 437 4.2. Referendum wojewódzkie.............................. 437 4.3. Sejmik wojewódzki................................... 438 4.4. Zarząd województwa.................................. 439 * * * Zadania samorządu terytorialnego zestawienie (Wojciech Jakubowski).......................................441
12 Spis treści Cz. III ZMIANA POLITYCZNA W DEMOKRATYCZNYM PAŃSTWIE PRAWNYM Podziały socjopolityczne w Polsce po 1989 roku (Tomasz Bojarowicz)......................................... 447 1. Podział socjopolityczny jako kategoria analizy naukowej.......... 447 1.1. Pojęcie podziału socjopolitycznego....................... 447 1.2. Geneza podziałów socjopolitycznych...................... 449 1.3. Podstawowe podziały socjopolityczne..................... 450 2. Historyczne uwarunkowania podziałów socjopolitycznych w Polsce. 451 3. Podziały socjopolityczne w Polsce po 1989 roku................. 453 3.1. Podział postkomunistyczny............................. 453 3.2. Podział socjoekonomiczny.............................. 455 3.3. Podział religijny...................................... 456 3.3.1. Spór polityczny.................................. 456 3.3.2. Spór światopoglądowy............................ 458 3.3.2.1. Aborcja................................. 458 3.3.2.2. In vitro................................ 459 3.4. Podział lewica versus prawica........................ 459 4. Stymulatory podziałów po 2005 roku.......................... 461 5. Nowe osie podziałów...................................... 463 5.1. Polska solidarna versus Polska liberalna................ 464 5.2. III Rzeczpospolita versus IV Rzeczpospolita............ 464 5.3. Katastrofa smoleńska.................................. 466 Modele zachowań wyborczych (Ewa Maria Marciniak)...................................... 467 1. Zachowania a preferencje wyborcze........................... 467 1.1. Definicja zachowań wyborczych......................... 467 1.2. Preferencje wyborcze.................................. 468 2. Typologia zachowań wyborczych............................. 469 3. Model socjalno-strukturalny................................. 470 4. Model racjonalnego wyboru................................. 474 4.1. Racjonalność zachowań wyborczych...................... 474 4.2. Nieracjonalność zachowań wyborczych.................... 475 4.3. Koncepcja głosowania tematycznego...................... 477 5. Model psychologii społecznej................................ 478 5.1. Identyfikacja partyjna.................................. 478 5.2. Wizerunek kandydata (głosowanie skoncentrowane na osobie polityka)............................................ 481
Spis treści 13 I Spektrum partyjne po 1989 roku (Anna Materska-Sosnowska, Tomasz Słomka)..................... 485 1. U źródeł systemu partyjnego współczesnej Polski............... 485 2. Status prawny partii politycznych w RP....................... 487 3. Podział polskiej sceny partyjnej na lewicę i prawicę.............. 489 4. Etapy ewolucji polskiego systemu partyjnego od systemu rozbicia wielopartyjnego do systemu umiarkowanego pluralizmu.......... 492 4.1. Faza I: lata 1989 1993................................. 492 4.2. Faza II: lata 1993 2001 konsolidacja sceny partyjnej........ 493 4.3. Faza III: lata 2001 2015 koniec podziału na bloki postkomunistyczny i postsolidarnościowy.................. 494 5. Główne ugrupowania polityczne............................. 495 5.1. Platforma Obywatelska................................. 495 5.2. Prawo i Sprawiedliwość................................ 496 V Wymiar polityczny i instytucjonalny działalności Kościoła po 1989 roku (Mariusz Włodarczyk)........................................ 497 1. Kościół w nowej rzeczywistości demokratycznej................ 497 2. Stosunki państwo Kościół.................................. 500 2.1. Konkordat ze Stolicą Apostolską......................... 501 2.2. Konstytucja RP....................................... 504 2.3. Nuncjatura........................................... 506 2.4. Komisja Konkordatowa i Komisja Wspólna................ 508 2.5. Kościół katolicki w Polsce wobec integracji Europy.......... 509 3. Wymiar instytucjonalny działalności Kościoła................... 510 3.1. Bulla Totus Tuus Poloniae Populus....................... 512 3.2. Konferencja Episkopatu Polski........................... 521 4. Finanse Kościoła.......................................... 523 Rozdział V Wymiar religijny i społeczny działalności Kościoła po 1989 roku (Mariusz Włodarczyk)........................................ 525 1. Wymiar religijny.......................................... 525 1.1. Życie religijne Polaków................................ 525 1.2. Dominicantes i communicantes.......................... 526 1.3. Potencjał duszpasterski................................. 528 1.4. Pielgrzymki.......................................... 530 1.5. Pielgrzymki papieskie do Polski.......................... 531 1.6. Polscy święci........................................ 533 2. Wymiar społeczny......................................... 534
14 Spis treści 2.1. Działalność charytatywna............................... 534 2.2. Szkolnictwo katolickie................................. 535 2.3. Organizacje i ruchy katolickie w Polsce.................... 536 2.4. Media katolickie...................................... 541 Bibliografia selektywna.......................................546 Nota o autorach.............................................553