Stanisław Czachorowski

WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA W OLSZTYNIE Stanisław Czachorowski Księga ku pamięci aktywności naukowej w Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska Motto: Chruściki (Trichoptera) to owady z przeobrażeniem zupełnym. Po długim rozwoju larwalnym następuje przeobrażenie larwy poprzez stadium poczwarki w stadium owada doskonałego. Larwy żyją w środowisku wodnym, imagines są owadami o lądowym trybie życia. Wraz z przeobrażeniem chruścik zmienia więc także środowisko życia. Praca wykonana w Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska pod kierunkiem (choć bez wiedzy i zgody) Prof. dr hab. Eugeniusz Biesiadki Olsztyn 1999 r. 1

Spis treści: WSTĘP...3 ROZWÓJ NAUKOWY...5 Problematyka badawcza, rozwój naukowy...5 Zajęcia dydaktyczne...12 SPIS PUBLIKACJI...14 PRACE STUDIALNE...14 KOMUNIKATY, DONIESIENIA, NOTATKI...17 PRACE DYDAKTYCZNE (DYDAKTYKA BIOLOGII I EKOLOGII)...19 NOTATKI FAUNISTYCZNE, DYSKUSJA NAUKOWA, SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI...19 MASZYNOPISY...20 PODRĘCZNIKI I SKRYPTY...20 RECENZJE...20 ESEJE...21 PUBLICYSTYKA...24 UDZIAŁ W KONFERENCJACH I SEMINARIACH...26 DOKUMENTY...30 2

Wstęp Trudno jest dokładnie określić mój czas pracy w Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska. W zdecydowanej większości związany jest z osobą docenta Eugeniusza Biesiadki, potem Profesora. Jeśli liczyć formalne zatrudnienie, to należałoby liczyć od stycznia 1987 roku. Wtedy bowiem zostałem zatrudniony na stanowisku asystenta stażysty. Wszystko zaczęło się jednakże znacznie wcześniej. Na pierwszym roku biologii (1982 r. stan wojenny w pełnym rozkwicie) opiekun roku mgr Krzysztof Kukliński powiedział nam, że jest u nas docent, których znajduje małe roztocza w mchach. I warto z nim wybrać się na wycieczkę terenową. Zapachniało to autentyczną i tajemniczą przygodą przyrodniczą. Gdzieś w listopadzie pojawiło się małe, ręcznie napisane ogłoszenie na tablicy. Wraz z kolegą z roku Andrzejem Grudniem zgłosiliśmy się. Pogoda nie była najlepsza. Zaczął padać śnieg a wiatr ostro zacinał. W pobliskich od Instytutu zadrzewieniach docent E. Biesiadka pokazywał nam owady zimujące w próchnie. Zdziwiło mnie, że mimo złej pogody można znaleźć jakieś bezkręgowce. Tak rozpoczęła się moja współpraca z Zakładem Ekologii i Ochrony Środowiska i przygoda z profesorem Biesiadką. Było to prawie 17 lat temu. Potem jeszcze w zimie 1982\83 odbył się wyjazd do źródeł Łyny. Było nas studentów już trochę więcej. Pierwotnie wybrałem sobie jętki (Ephemeroptera), jako grupę która będę opracowywał w ramach prac koła naukowego. W czasie studenckiego wyjazdu na narty z Andrzejem Grudniem zbieraliśmy wodne bezkręgowce w potokach górskich. Wzbudzało to niemałą sensację wśród pozostałych Bajo-Bongowców ( Bajo-Bongo to nazwa studenckiego klubu turystycznego...). W czasie tej zimowej wyprawy zyskałem przydomek Jętek, a złowiony wypławek... zniknął z zakorkowanej buteleczki! Dopiero potem tajemnica wyjaśniła się. Pod wpływem alkoholu wypławek rozpadł się na pojedyncze komórki. Po powrocie z gór zaczęliśmy opracowywać materiał zebrany w źródłach rzeki Łyny. I już nie wiem za jaką przyczyną zacząłem oznaczać chruściki (Trichoptera)... Szło koszmarnie, bo dostępny był tylko klucz w języku czeskim. Potem zorganizowaliśmy letni obóz w pobliżu źródeł rzeki Łyny. 3

W przerwie pobytu u źródeł Łyny... zdawałem egzamin z zoologii bezkręgowców. W owych czasach była to kobyła, przez która odpadało wielu studentów. Przygoda była jednak bardziej frapująca od zakuwania... Później wielokrotnie spotykaliśmy się na zebraniach Koła Naukowego Biologów... niekoniecznie naukowych! Ale to właśnie na takich zebraniach nauczyłem się wygłaszać referaty. Było to autentyczne uczestnictwo w nauce. W tym czasie Koło prowadziło znacznie intensywniejsze życie naukowe niż Instytut Biologii. Duszą naszych spotkań i inspiratorem badań był oczywiście docent Biesiadka. Wyniki badań nad makrobentosem źródeł rzeki Łyny prezentowane były na studenckiej konferencji naukowej. Planowane było wydanie kilku artykułów drukiem. Jednak się nie udało. Maszynopisy przeleżały wiele lat. Pokrył je kusz i tak pewnie już zostanie. W latach późniejszych badaliśmy źródła Wyżyny Miechowskiej, zbiorniki Doliny Narwi w okolicach Drozdowa oraz włączyłem się do prac Zakładu nad makrobentosem rzeki Pasłęki. Kiedy na trzecim roku musieliśmy wybrać promotora, zgłosiłem się do docenta E. Biesiadki z zapytaniem o możliwość pisania pracy w Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska z chruścików rzeki Pasłęki. Odpowiedź była pozytywna. Kiedy w trudnych chwilach (spotkanie z anatomią człowieka przelało szalę wytrzymałości na zakuwanie) myślałem o porzuceniu studiów, klika osób namówiło mnie do krótkiego odpoczynku. Mgr Janusz Wasilewski wystarał się o pracę laboranta w Katedrze Biochemii, gdzie myłem probówki, oznaczałem chruściki i rozmyślałem o koronach ( Korony to nazwa związków chemicznych o złożonej budowie). Zamiast na zieloną trawkę poszedłem na urlop dziekański. Po półrocznym odpoczynku wróciłem na studia w formie indywidualnego programu. Jakkolwiek formalnie moim opiekunem był prof. dr hab. Juliusz Popowicz, to nieformalnie terminowałem u profesora E. Biesiadki w Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska. W ramach dyskretnej pomocy finansowej dostałem na zlecenie narysowanie mięczaków do przygotowywanego atlasu zwierząt bezkręgowych wód śródlądowych. Już bez wynagrodzenia przygotowywałem także fragment poświęcony chruścikom. Ale praca ta również obrosła kurzem... Jeszcze jesienią 1986 roku nie myślałem o pracy naukowej. Szukałem pracy w szkole, gdzieś na prowincji. Wtedy otrzymałem propozycje od Profesora Biesiadki pozostania na uczelni i pracy ba- 4

dawczej pod jego kierunkiem. Propozycja ta całkowicie odmieniła moje życie i plany. Od stycznia 1987 jeszcze jako student piątego roku zostałem zatrudniony na stanowisku asystenta stażysty. Pod wpływem dyskusji z prof. Biesiadką, począwszy od czasów studenckich, w dużym stopniu ukształtowały się moje poglądy naukowe i specyficzne podejście badawcze. W szczególności holistyczne spojrzenie na poziomy organizacji biologicznej, ciągoty do syntez i uogólnień, ewolucyjne zacięcie do zagadnień biologicznych, i oczywiście zainteresowania zagadnieniami hydrobiologicznymi. Zadziwiające, że tak mało śladów współpracy znalazło się we wspólnych publikacjach. Pierwsza praca recenzja z książki była napisana wspólnie. Teraz dopiero ukazuje się druga pozycja: monografia poświęcona źródłom Polski. Wpływ profesora Biesiadki na mój rozwój naukowy jest relatywnie mało udokumentowany. Niezbędne są dodatkowe, bardziej subtelne metody badawcze i precyzyjniejsze przyrządy pomiarowe. Jeśli liczyć od pierwszego naukowego kontaktu, to związany jestem od 17 lat pracą badawczą pod skrzydłami prof. dr hab. Eugeniusza Biesiadki. Jeśli wziąć pod uwagę pracę magisterską to 14 lat. A jeśli tylko stosunek pracy, to 12. Trudno będzie więc ustalić precyzyjnie długość fazy larwalnej u chruścika. Problem ten wymaga dalszych dokładnych studiów. Nierozwiązane pozostaje także pytanie o długość cyklu w fasie imaginalnej. Badania nad biologią i ekologią tytułowego chruścika będą kontynuowane. Rozwój naukowy Problematyka badawcza, rozwój naukowy Wstęp Problematyka moich badań koncentrowała i koncentruje się wokół biologii, ekologii i zoogeografii chruścików, w mniejszym stopniu ekologii i biologii teoretycznej. Na marginesie głównego nurtu aktywności, w związku z miejscem pracy, podejmowałem się opracowań dla potrzeb szkolnictwa, ze szczególnym uwzględnieniem edukacji ekologicznej. Dużą wagę przywiązywałem i przywiązuję do popularyzacji wiedzy. Wychodzę z założenia, że obowiązkiem pracownika naukowego jest jak najszybciej i najprzystępniej udostępniać wyniki swoich prac tak zwanym amatorom. Nieodzownym elementem warsztatu nauczyciela akademickiego moim zdaniem jest umiejętność swobodnego i atrakcyjnego wypowiadania się w mowie i piśmie. Z drugiej zaś strony naukę uprawiamy za pieniądze podatnika, stąd obowiązek zrozumiałego informowania o wynikach swoich prac. Pracę naukową rozpocząłem pod kierunkiem prof. dr hab. E. Biesiadki. Badania nad chruścikami (Trichoptera) rozpocząłem już na pierwszym roku studiów (1983 r.). W ramach prac Koła Naukowego Biologów zacząłem poznawać faunę rezerwatu U źródeł rzeki Łyny. W tym czasie wiedza o chruścikach Polski zawierała wiele luk, notabene do dzisiaj jeszcze nie wypełnionych. Stosunkowo najlepiej poznane były jedynie chruściki Karpat. Z pozostałych części kraju Trichoptera znane były 5

jedynie z pojedynczych doniesień. Stosunkowo słabo poznana była ekologia larw. Jedynie zgrupowania potoków i rzek górskich Europy były lepiej poznane, a wiedza usystematyzowana. Larwy wielu gatunków były nieopisane, a przez to oznaczanie i identyfikacja - utrudnione. Silnym impulsem w badaniach nad chruścikami było nawiązanie współpracy w 1987 r. z doc. dr hab. B. Szczęsnym z Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Współpraca ta dotyczyła głównie systematyki, diagnostyki i larw oraz imagines. Miałem możliwość zweryfikowania swoich oznaczeń, dotarcia do światowej literatury oraz zdobycia niezbędnego warsztatu badawczego trichopterologa. Efektem tej współpracy jest m.in. wykazanie nowego dla fauny Polski gatunku chruścika Oxyethira distinctella [pozycja w spisie lit.: 35]. W konsekwencji zastanego stanu wiedzy trichopterologicznej już od samego początku należało włączyć się do badań nad opisem kolejnych larw (dzięki hodowli udało mi się znaleźć cechy diagnostyczne kilku larw z rodzaju Limnephilus) oraz podstawowych badań faunistycznych i inwentaryzacyjnych z różnych regionów. W ciągu ostatnich 15 lat mojej aktywności badawczej pojawiły się klucze i opracowania syntetyczne odnoszące się do Trichoptera Europy oraz udokumentowano występowanie wielu nowych gatunków w Polsce. A w roku 1991 pojawił się nowy, zrewidowany spis gatunków chruścików Polski. W wyniku wielu opublikowanych prac Katalog Chruścików Polski Tomaszewskiego z roku 1965 jest już w wielu miejscach nieaktualny. Ze względu na fakt, iż badania terenowe trwają zazwyczaj przez wiele lat, dlatego rozwój naukowy przedstawię z rozbiciem na osobne zagadnienie, a aspekt chronologiczny potraktowany zostanie jako drugorzędowy i uzupełniający. Badania faunistyczne W czasie oznaczania trafiałem na różnorodne trudności. Luki z piśmiennictwa zacząłem uzupełniać poprzez hodowle i opisy nowych larw. Sądząc po ukazujących się publikacjach, wielu innych uczonych z Europy w tym czasie podejmowało się podobnych zadań. W wyniku hodowli oraz identyfikacji resztek larwalnych w domkach poczwarkowych udało mi się zidentyfikować cechy diagnostyczne u kilku gatunków z rodzaju Limnephilus. Niektóre spostrzeżenia publikowałem [poz. liter. 7, 8]. W ostatnich latach więcej uwagi poświęciłem morfologii i taksonomii imagines. Na podstawie zebranych materiałów oraz opisów z piśmiennictwa doszedłem do wniosku o potrzebie wykreślenia z listy gatunków (poprzez synonimizację) dwóch taksonów z rodziny Limnephilidae. Zebrane materiały i porównania cech imaginalnych u Limnephilus externus z populacji europejskich oraz północnoamerykańskich (współpraca z dr D. Ruiterem, USA) oraz L. thorus, L. flavastellus wskazują na konieczność rewizji i wydzielenia dwóch odrębnych gatunków w miejsce dotychczasowego L. externus. W trakcie badań faunistycznych wykazałem trzy nowe gatunki dla fauny Polski [35, 40]. W kolejnych latach publikowałem spisy gatunków z różnych regionów Polski, w tym z Pojezierza Mazurskiego [poz. lit.: 12, 28, 34, 45, 69, 83, 90], Pojezierza Pomorskiego [9, 23, 24, 25, 70], Pojezierza Wielkopolskiego [42], Karkonoszy [15, 17], Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej [4, 13, ], Lubelszczyzny [21, 102], Bagien Biebrzańskich [31], Puszczy Białowieskiej [48, 49]. Moje badania przyczy- 6

niły się także do pełniejszego poznania chruścików Obwodu Kaliningradzkiego [36, 93], oraz przyniosły pierwsze pełniejsze dane o chruścikach Białorusi [poz. lit.:16, 26, 27, 37, 41, 43, 50, 102]. Badanie chruścików Białorusi możliwe jest dzięki zainicjowanej przeze mnie współpracy z Instytutem Zoologii Białoruskiej Akademii Nauk (dr A. Nesterowicz, dr M. Moroz) oraz Katedrą Zoologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Mińsku (prof. O. Aleksandrowicz, dr O. Prishchepchik). Terenowe badania hydrobiologiczne przyniosły także prace faunistyczne dotyczące ważek [51, 52] (współpraca z mgr P. Buczyńskim, Zakład Zoologii UMCS w Lublinie) oraz chrząszczy wodnych [44] (we współpracy z dr Mickem Eyre University of Newcatle upon Tyne, Dept. of Agriculture and Environmental Science, oraz mgr J. Pakulnicką z Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska). Systematycznie gromadzone przeze mnie zbiory chruścików (blisko 300 tys. larw i imagines z całej Polski, począwszy od 1949 roku, zawierające większość gatunków występujących w Polsce, a także z Białorusi, Rosji, Finlandii, Wielkiej Brytanii) są wykorzystywane nie tylko w moich badaniach. Larwy z rodzaju Lype wysłałem do Hiszpanii do badań porównawczych (dr Rufino Vieira Lanero, Univ. de Santiago de Compostela), larwy rzadkiego gatunki Erotesis baltica wykorzystane zostały przy opracowywaniu atlasu chruścików Austrii (Wolfram Graf, Univ. of Agriculture, Dept. für Hydrobiology, Wiedeń, Atlas der Österreichischen Köcherfliegenlarven unter Einschluß der angrenzenden Gebiete ), natomiast larwy z rodzaju Limnephilus i Micrasema wykorzystano do badań porównawczych nad resztkami larwalnymi z osadów dennych z Wysp Brytyjskich (dr Malcolm Greenwood, Dept. of Geografy, Loughborough University). Źródła [poz. liter. 3, 4, 13, 16, 27, 46, 47, 69, 92, 96, 97] Pierwszym tematem rozpoczętym jeszcze w czasie studiów były badania nad składem gatunkowym oraz strukturą rozmieszczenia chruścików w źródłach rzeki Łyny. Zebrany materiał został opracowany i przedstawiony na konferencji naukowej [69], dopiero wiele lat później pełniej wykorzystany w publikacjach podejmujących się podsumowania badań nad chruścikami źródeł nizinnych [46, 47, 89, 96]. Badania o tematyce źródliskowej kontynuowane były na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej, w zespole hydrobiologicznym prof. dr hab. E. Biesiadki. Wstępne wyniki badań opublikowałem jeszcze na studiach [4], a końcowe wyniki w latach późniejszych [13]. W pracach tych przedstawione zostały gatunki różnych typów źródeł oraz wyróżnione zgrupowania. Okazało się, że hydrologiczne typy źródeł źle się wyodrębniały, w grupach stanowisk znalazły się źródła o różnym typie limnologicznym i z różnych zlewni. W limnokrenowych źródłach stwierdziłem obecność gatunków typowych dla zbiorników okresowych, i uznałem to za wynik pozostawania reliktowej fauny postglacjalnej w zimnych wodach (zarówno źródliska jak i zbiorniki wiosenne). W kolejnych latach kontynuowałem badania nad chruścikami źródlisk w Karkonoszach, przy okazji badań faunistycznych prowadzonych przez Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska WSP w Olsztynie. Rezultatem było zaproponowanie modelu kształtowania się fauny źródliskowej w nawiązaniu do modelu wysp zaproponowanego przez MacArthura [17]. Model ten porównywałem do już wcześniej opublikowanego dla 7

drobnych zbiorników [14], podkreślając odmienność i większą stabilność warunków siedliskowych w źródłach. Podsumowanie dotychczasowych badań nad fauną źródlisk oraz wynikające z nich uogólnienia przedstawiłem na konferencji międzynarodowej w Münster [89] oraz udostępniłem w formie publikacji [46, 47]. Jednym z efektów mojego uczestnictwa w konferencji otwierającej dekadę ochrony źródeł w Europie (Münster, 1996) było zainicjowanie współpracy polskich środowisk naukowych w zakresie badań nad źródliskami. W 1997 roku odbyła się współorganizowana przeze mnie konferencja w Olsztynie, nt. Źródła Polski stan, badań, monitoring i ochrona, zaś wygłoszone referaty zostały złożone do druku [3]. Powierzono mi także redagowanie newsletteru Aretuza, poświęconego źródliskom Polski. Obecnie przygotowuję do druku materiały dotyczące chruścików ze źródeł okolic Drozdowa (we współpracy z mgr. M. Grużewskim z Muzeum Przyrody w Drozdowie), materiały odnoszące się do Trichoptera źródlisk Wyczyny Lubelskiej (we współpracy z mgr. P. Buczyńskim z Zakładu Zoologii UMCS) oraz syntetyczne opracowanie oceny naturalności fauny chruścików źródeł Polski (we współpracy z Johenem Fischerem, Institute für Zoologie, Mainz). Aktualne dane dotyczące źródeł i fauny źródliskowej zamieszczane są na opracowywanej przez mnie stronie www (http://www.uhc.lublin.pl/mazury.htm). Rzeki i strumienie [6, 10, 12, 19, 45, 74] Pod koniec lat osiemdziesiątych dobrze poznana była fauna chruścików jedynie rzek górskich (ściślej - karpackich). Chruściki rzek nizinnych Polski były poznane bardzo słabo. W zespole hydrobiologicznym kierowanym przez prof. dr hab. E. Biesiadkę rozpocząłem badania nad składem gatunkowym, strukturą zgrupowań i strefowością rozmieszczenia larw chruścików rzeki Pasłęki. Wyniki badań były podstawą do napisania pracy magisterskiej (1987 r. - Chruściki (Trichoptera) rzeki Pasłęki ), przedstawiałem na konferencjach naukowych [66, 67,] oraz zostały opublikowane [6, 10, 74]. W pracach tych wykazałem 73 taksony chruścików zasiedlających rzekę Pasłękę oraz to, że punktowe źródła zanieczyszczeń i jeziora przepływowe zakłócają strefowość rozmieszczenia larw Trichoptera w rzekach nizinnych, nadając biocenozom mozaikowaty charakter. Efekt zaburzenia strefowości w profilu podłużnym jest jedną z cech odróżniającą rozmieszczenia larw Trichoptera w rzekach nizinnych od rzek górskich. Teza ta uzyskała dobre udokumentowanie po zebraniu materiału w późniejszych latach w innych rzekach nizinnych: Narwi (1990-92), Łynie (1996-1998), Krutyni (1996), Łupawie (1996-97), Drawie (1998), Płocicznej (1998), Niemnie (1997-98). Z ostatnich moich badań wynika, że efekt jezior widoczny jest nie tylko z składzie gatunkowym (obecność Neureclipsis bimaculata, H. angustipennis), ale także uwidaczniają go wskaźniki różnorodności gatunkowej oraz naturalności fauny rzecznej (dane przygotowywane do druku). Natomiast fauna chruścików rzeki Biebrzy okazała się relatywnie uboga [31]. Można przypuszczać, że jest to efekt zakwaszenia wody i dużej ilości substancji humusowych przedostających się z torfowisk. Tezę tę potwierdzają ostatnie badania nad chruści- 8

kami i ważkami Polesia [102]. Chruściki rzek nizinnych wymagają osobnego, monograficznego opracowania. Planuję w najbliższych latach szczegółowo zająć się tym zagadnieniem. W swoich zainteresowaniach chruścikami cieków nie pominąłem potoków górskich, badając faunę cieków Karkonoszy [15, 17, 73]. Rozpoczęte wstępne badania nad chruścikami strumieni nizin [Pojezierze Mazurskie, poz. lit.: 12, 19,] są kontynuowane obecnie w dorzeczu górnej Wałszy i górnej Pisy (zbieranie materiału rozpoczęto w 1997 roku), Borach Tucholskich (1996, we współpracy dr M. Kłonowską-Olejnik, UJ Kraków) oraz rozszerzone na tereny Wyżyny Lubelskiej (we współpracy z mgr. R. Stryjeckim z AR w Lublinie i mgr. P. Buczyńskim z UMCS w Lublinie, zebrany materiał jest obecnie opracowywany). Opublikowane do tej pory przeze mnie dane dotyczące chruścików cieków Polski wykorzystane zostały przez dr. T. Pitsch a z Berlina w syntetycznej pracy nad środkowoeuropejskimi chruścikami cieków (Thomas Pitsch, 1993 Zur Larvaltaxonomie, Faunistik und Ökologie mitteleuropäischer Fließwasser-Köcherfliegen Insecta: Trichoptera). Przydatność chruścików do monitornigu wód bieżących omówiłem podczas warsztatów bentologicznych [91] oraz zawarłem w publikacji [53]. Drobne zbiorniki [14, 25, 30, 32, 68, 75, 78, 94] Badania nad chruścikami drobnych zbiorników rozpocząłem w 1989 roku. W tym czasie zainicjowałem systematyczne i długookresowe badania nad chruścikami wybranych zbiorników okolic Butryn, Pasymia i Olsztyna. Materiał ciągle jest zbierany, a tylko niektóre, wstępne dane zostały już opracowywane i opublikowane [30, 32]. Otrzymane od dr W. Szczepańskiej ze Stacji Hydrobiologicznej PAN w Mikołajkach zbiory chruścików z drobnych zbiorników opracowałem i opublikowałem w pracy syntetycznej uwzględniającej inne grupy bezkręgowców [14, 68]. Wykazałem duży indywidualizm fauny drobnych zbiorników oraz zwróciłem uwagę na różne przystosowania do kolonizacji drobnych zbiorników astatycznych. Dla wyjaśnienia relatywnie dużego indywidualizmu zaproponowałem model wyspy siedliskowej, w nawiązaniu do modeli zoogeograficznych MacArthura. Koncepcję drobnego zbiornika jako wyspy uzupełniłem w swojej kolejnej pracy oraz zaproponowałem wyróżnienie kilku zgrupowań chruścików drobnozbiornikowych [30]. Rozważania nad indywidualizmem zgrupowań chruścików wysłałem na międzynarodowy konkurs dotyczący pracy z zakresu hydrobiologii, zorganizowany przez Uniwersytet w Perugii i zdobyłem pierwszą nagrodę (praca pt. Caddisflies of small standing waters attempts to classify communities: continuity or discrete ). Systematycznie zbierany jest materiał z kilkunastu zbiorników w ramach wieloletniego monitoringu, uzupełniany porównywawczymi danymi ze środkowej Białorusi (okolice Mińska, współpraca z dr M. Morozem, Instytut Zoologii Białoruskiej Akademii Nauk). Dane te zostaną oznaczone i opracowane w najbliższych latach. Spodziewam się weryfikacji wielu wcześniej sformułowanych hipotez. Zainspirowany wynikami badań nad fauną drobnych zbiorników rozpocząłem dokładniejsze studia dotyczące strategii życiowych oraz sukcesu różnych strategii w zmiennym środowisku. Jednym z efektów tych rozważań było opisanie ekologicznego mechanizmu powstania skrzydeł owadów (uzu- 9

pełniając teorię egzytalną Kukalovej-Peck) oraz powstania kończyn krocznych u pierwszych kręgowców lądowych, jako mechanizmów dyspersji w środowisku heterogennym [55, 61, 85, 87]. Jeziora [2, 11, 18, 20, 21, 22, 24, 29, 33, 34, 36, 38, 42, 70, 71, 77, 79, 81, 83, 88, 93, 95, 101] Badania faunistyczne i ekologiczne nad chruścikami jezior Polski rozpocząłem w roku 1987 [11]. Zaintrygowany zróżnicowaniem rozmieszczenia pionowego oraz zależnością od trofii jeziora, rozpocząłem badania na wybranych jeziorach. Dla uniknięcia różnic regionalnych fauny, wybrałem jeziora położone blisko siebie. Zebrany materiał był podstawą napisania rozprawy doktorskiej pt. Chruściki (Trichoptera) czterech jezior różniących się trofią oraz kilku publikacji [18, 20, 29, 33]. Przedstawiłem strukturę rozmieszczenia siedliskowego, opisałem zgrupowania oraz strukturę pionowego rozmieszczenia larw w litoralu jezior. Wykazałem dwa maksyma liczebności larw w najpłytszym litoralu oraz w strefie elodeidowej. Zaobserwowałem zimowy i wczesnowiosenny spadek liczebności larw Trichoptera w strefie elodeidowej, silniejszy w jeziorach w większej trofii oraz udowodniłem sezonowe migracje larw kilku gatunków chruścików. Dla dokładniejszego zbadania rozmieszczenia chruścików w jeziorach Polski rozpocząłem zbiór materiału w kolejnych jeziorach. Badałem chruściki Jeziora Żarnowieckiego (współpraca z prof. dr hab. Z. Zdanowskim z Instytutu Rybactwa Śródlądowego) [24, 70], jezior Niziny Szczecińskiej (we współpracy z dr A. Zawalem z Uniwersytetu Szczecińskiego) [24, 25], jezior lobeliowych na Pojezierzu Pomorskim w ramach badań zespołowych Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska WSP w Olsztynie [23, 81] oraz jezior Pojezierza Mazurskiego [34, 45] i Pojezierza Wielkopolskiego [42]. Uzyskałem bogaty materiał zebrany w latach 1955-68 w jeziorach na Pojezierzu Mazurskim przez dr W. Szczepańską ze Stacji Hydrobiologicznej w Mikołajkach, który we fragmentach już prezentowałem [83]. Pewną odrębnością odznaczyła się fauna chruścików jezior Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego (współpraca z dr hab. Ryszardem Kornijowem z AR w Lublinie). Przedstawiłem model wyspy siedliskowej w odniesieniu do jeziora [21]. W celach porównawczych zbadałem strukturę rozmieszczenia larw w jeziorkach torfowiskowych w Obwodzie Kaliningradzkim [36] oraz Polesia [50, 102]. Pierwsze podsumowania badań nad chruścikami jezior zawarłem w prezentowanych modelach siedliskowego rozmieszczenia larw [22, 77, 79, 95, 101], rozważaniach nad wpływem trofii jezior [71] oraz rozważaniach nad pochodzeniem jeziornej fauny chruścików Polski [38, 88]. Wszystkie zebrane przez mnie dane oraz dotychczasowe informacje o chruścikach jezior Polski zostały podsumowane w pracy monograficznej [2]. Praca ta po raz pierwszy podaje pełną charakterystykę rozmieszczenia larw w jeziorach Polski i jest pierwszą tego typu w odniesieniu do jezior Europy. Problematyka ekologiczna Zagadnienie konkurencji między larwami z rodzaju Hydropsyche analizowałem na przykładzie rzeki Pasłęki i wykazałem wzajemne unikanie silnej konkurencji poprzez rozmijanie się cyklów 10

życiowych (inne okresy wzrostu larw) [10]. Analizując siedliskowe rozmieszczenie larw w jeziorach i drobnych zbiornikach zasugerowałem, że w części wynikać ono może z przystosowań larw do unikania zróżnicowanego drapieżnictwa bezkręgowców i ryb [2, 82]. Zasadniczy nurt moich badań ekologicznych związany jest z poznawaniem siedliskowego zróżnicowania występowania larw, głównie w odniesieniu do jezior, jak również w drobnych zbiornikach. Ten wątek badań ekologicznych kontynuuję obecnie, koncentrując się na rzekach nizinnych, z uwzględnieniem strefowości w profilu podłużnym i poprzecznym. Porównując zgrupowania larw w poszczególnych jeziorach, zbiornikach astatycznych, źródłach i ostatnio w rzekach, dostrzegłem duży ich indywidualizm. Początkowo wydawało mi się, że uda się wyróżnić quasi-organizmalne zgrupowania, podobnie jak zbiorowiska roślinne opisywane w fitosocjologii przez szkołę Braun-Blanqueta. W miarę gromadzenia danych coraz bardziej skłaniam się do indywidualistycznej (demograficznej) koncepcji zgrupowań, w której konkretne zgrupowania kształtują się jako wynik kolonizacji (migracje i dyspersje) wolnych siedlisk, konkurencji oraz wzajemnego wypierania gatunków o różnych strategiach. Te przemyślenia doprowadziły mnie do sformułowania modelu wyspy siedliskowej [14, 17, 21, 30, 80] oraz zainteresowania się ekologią krajobrazu [19]. Uznałem, że fauna chruścików konkretnych zbiorników musi być analizowana z uwzględnieniem sąsiedztwa innych zbiorników w skali krajobrazu. Podejście krajobrazowe uwidoczniło się w badaniach nad fauną rzeki Gizeli [ 19], Doliny Biebrzy [31] oraz źródeł [27, 46, 47]. Zaproponowany przeze mnie model wyspy siedliskowej wykorzystałem w rozważaniach nad mechanizmami sukcesji [58, 59, 62, 79], konsekwencjami dla coraz bardziej izolowanych obszarów chronionych [58] oraz weryfikowałem w badaniach symulacyjnych [ 39]. Wyniki badań nad drobnymi zbiornikami skłoniły mnie do zainteresowania się ekologią środowisk heterogennych i astatycznych [54, 55, 59, 64] oraz alternatywnymi strategiami życia [38, 60, 64, 84, 86]. Efektem tego były prace poświecone ewolucji skrzydeł owadów i kończyn krocznych u płazów, jako przystosowania do dyspersji w środowisku nieciągłym [57, 61, 85, 87 ]. Efektem zainteresowania problemami ogólnoekologicznymi i związanymi z biologią teoretyczną było napisanie kilku prac. Zainteresowałem się poziomami organizacji w nawiązaniu do koncepcji Teilharda de Chardin [54, 56, 63 ]. Swoje spostrzeżenia konsultowałem z prof. dr hab. E. Biesiadką, prof. dr hab. R. Bohrem (UMK w Toruniu) prof. dr hab. W. Kunickim-Goldfingerem, dr W. Ługowskiem (Instytut Filozofii PAN) oraz prof. dr hab. Łastowskim (UAM w Poznaniu). Za najważniejsze swoje osiągnięcia uważam: - zbadanie składu gatunkowego oraz poznanie struktury rozmieszczenia larw Trichoptera w jeziorach Polski, - zbadanie składu gatunkowego oraz wyróżnienie podstawowych zgrupowań larw chruścików w drobnych zbiornikach Polski, - poznanie składu gatunkowego, struktury dominacji i siedliskowego rozmieszczenia larw w rzekach nizinnych (Pasłęka, Łyna, Krytynia, Biebrza, Narew, Łupawa, Drawa, Płociczna, Niemen), 11

- poznanie składu gatunkowego oraz ocenę stopnia związania chruścików ze źródłami Polski, - uzupełnienie faunistycznej inwentaryzacji chruścików: na Poj. Mazurskim, Poj. Pomorskim, Nizinie Podlaskiej, Polesiu Lubelskim, Wyżnie Lubelskiej, Kotlinie Sandomierskiej, Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Karkonoszach oraz Białorusi i Nizinie Pruskiej (Rosja), - zaproponowanie modelu wyspy siedliskowej dla opisu i interpretacji indywidualizmu gatunkowego drobnych zbiorników wodnych, źródlisk i siedlisk w jeziorze. Model jest rozwinięciem koncepcji MacArthura oraz innych późniejszych prób opisu zgrupowań makrobentosu cieków, - zaproponowanie wskaźnika naturalności biocenoz wodnych, w oparciu o pomysł Fischera (1996) dotyczący oceny naturalności źródeł Niemiec. Wskaźnik Fischera nie miał górnej granicy, przez co uzyskiwane wartości trudno było porównywać. Zaproponowałem modyfikację, w wyniku której wartości wskaźnika mieszczą się w granicach 0-16 i zaadaptowałem wskaźnik do oceny naturalności także rzek i jezior. Po raz pierwszy wykorzystałem nową metodę dla waloryzacji biocenoz wodnych Drawieńskiego Parku Narodowego (w przygotowaniu do druku). Zajęcia dydaktyczne Zajęcia dydaktyczne na kierunku biologia, studia magisterskie ćwiczenia terenowe (od 1987 r.), - zajęcia uzupełniające kurs zoologii bezkręgowców i ekologii, celem prowadzonych przeze mnie zajęć w terenie było pokazanie siedlisk życia bezkręgowców wodnych i lądowych biocenoz lasu, łąki, jezior, rzek, drobnych zbiorników i źródlisk oraz powtórzenie cech morfologicznych stawonogów i wskazanie na przystosowania do życia w różnych typach środowisk pracownia hydrobiologiczna (1988-95), - celem zajęć prowadzonych zarówno w warunkach terenowych jak i laboratoryjnych było zapoznanie z podstawowymi metodami badań hydrobiologicznych: metodami zbioru materiału w rzekach, jeziorach itp., statystycznymi metodami analizy danych (m.in. struktura dominacji, podobieństwa faunistyczne, współwystępowania gatunków) oraz próbami interpretacji wyników. pracownia entomologiczna (1988-92), - celem zajęć było przedstawienie różnorodności budowy morfologicznej owadów, zarówno imagines jak i larw, oraz nauczenie oznaczania i rozpoznawania w terenie pospolitych gatunków. Uwzględnione zostały wszystkie pospolitsze rzędy i rodziny owadów, m.in. Coleoptera, Heteroptera, Hemiptera, Diptera, Lepidoptera, Neuroptera, Hymenoptera, Trichoptera, Odonata, Plecoptera, Ephemeroptera, Megaloptera, Orthoptera. pracownia monitoringu środowiska (od 1996), - zajęcia prowadzone w formie pracowni półdziennej mają stanowić uzupełnienie kursu ekologii z dużym naciskiem na przygotowanie do zawodu nauczycielskiego oraz pozaszkolnej edukacji środowiskowej (ekologicznej). Głównym tematem są metody monitoringu środowiska. Cała pracownia została podzielona na kilka modułów: ekologia 12

urbicenoz (monitorng środowiska miejskiego), monitoring rzek, monitoring jezior, ekologia drobnych zbiorników wodnych, funkcjonowanie środowiska w skali krajobrazu, użytki ekologiczne. ćwiczenie terenowe w formie praktyki letniej (od 1987 r.), - celem zajęć realizowanych w formie letnich obozów naukowych jest zapoznanie z terenowymi metodami badań hydrobiologicznych i ekologicznych oraz zapoznanie z fauna i florą różnych biocenoz. W czasie wyjazdów niektórzy studenci rozpoczynają badania w ramach swoich prac magisterskich. Obozy organizowane są w różnych częściach kraju oraz w Obwodzie Kaliningradzkim (1989-92) i na terenie Białorusi (od 1996 r.). Począwszy od roku 1999 planuję się wyjazdy także na Ukrainę. zajęcia dla obcokrajowców w języku rosyjskim (od 1989, grupy z Rosji i Białorusi) i angielskim (od 1998 roku, grupa z Niemiec), - w ramach podjętej współpracy dydaktycznej Instytutu Biologii i Ochrony Środowiska WSP w Olsztynie prowadzę zajęcia w zakresie hydrobiologii i ekologii w formie ćwiczeń terenowych i obozów naukowych. wykład monograficzny - ekologia krajobrazu (1995-96), tematyka wykładu obejmowała historię rozwoju ekologii krajobrazu jako nauki interdyscyplinarnej, hierarchię układów biologicznych, model wyspy siedliskowej i wysp oceanicznych MacArthura, zastosowania ekologii krajobrazu w planowaniu przestrzennym, gospodarce rolnej, gospodarowaniu zasobami wodnymi, czynnej ochronie przyrody. wykład monograficzny ekologia dyspersji i kolonizacji (1997-98) tematyką wykładu jest przegląd adaptacji anatomicznych, fizjologicznych, morfologicznych i behawioralnych do dyspersji, analizę strategii życiowych i cykli życiowych w powiązaniu z ciągłością i nieciągłością środowiska, powstanie skrzydeł u owadów i kończyn krocznych u kręgowców jako adaptacji do dyspersji, proseminarium od ekologii do ewolucjonizmu (od 1996) głównym celem zajęć prowadzonych w formie konwersatorium jest przygotowanie studentów do dyskusji naukowych oraz wygłaszania referatów. Tematyka zajęć dotyczy wybranych zagadnień z ekologii, ochrony środowiska i ewolucjonizmu. Prace magisterskie. Do tej pory byłem promotorem dwóch prac magisterskich (obronione w 1996 r.), kolejne cztery są na ukończeniu (obrona planowana w 1999), a badania terenowe czterech następnych prac rozpoczęte zostaną wiosną 1999 r. Wszystkie dotyczą faunistyki i ekologii Trichoptera. studia podyplomowe, kursy i szkolenia Demograficzne problemy XX wieku - wykład (10h), Podyplomowe Studium Ochrony i Kształtowania Środowiska (1994-1996). Edukacja ekologiczna - wykład i ćwiczenia, Podyplomowe Studium Dydaktyki Biologii (od 1996 r.) oraz Podyplomowe Studium Ochrony i Kształtowania Środowiska (od 1998 r.) Kursy i szkolenia dla nauczycieli - wykłady i zajęcia warsztatowe dotyczące ochrony środowiska, zielonych szkół, metodyki zajęć terenowych, propozycji szkolnych badań terenowych oraz szkol- 13

nego monitoringu środowiska, począwszy od 1988 roku na różnorodnych kursach organizowanych przez Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Olsztynie oraz inne instytucje oświatowe Ważnym elementem kształcenia umiejętności wykładowcy i nauczyciela akademickiego jest dla mnie popularyzacja wiedzy. Szczególnie ważne było to w pierwszych latach pracy, gdy prowadziłem zajęcia tylko w formie ćwiczeń. Duża część moich publikacji adresowana jest do nauczycieli. Starałem się w przystępny sposób przedstawiać nowe zagadnienia z ekologii, hydrobiologii, ochrony środowiska, zoologii oraz edukacji środowiskowej (ekologicznej), jak również omówić nowe książki. Swoje pomysły w zakresie zielonych szkół prezentowałem także na konferencjach zagranicznych. Wiele tematów przedstawiałem w formie esejów i artykułów popularyzatorskich, dużo miejsca poświęcając ochronie środowiska, filogenezie owadów, ewolucji kończyn krocznych u kręgowców. Spis publikacji Prace studialne 1. Monografie, studia i rozprawy a) Monografie 1. Romanowska-Łakomy H., S. Czachorowski (red.) 1994. Alternatywne strategie życia na różnych poziomach organizacji. Pracownia Wydawnicza PTPsych., Olsztyn, 167 str. 2. Czachorowski S. 1998. Chruściki jezior Polski - charakterystyka rozmieszczenia larw. Wyd. WSP Olsztyn, 156 str. 3. Biesiadka E., S. Czachorowski (red.), 1999. Źródła Polski stan badań, monitornig i ochrona. Wyd. WSP w Olsztynie. (w druku) b) Studia 4. Czachorowski S., 1986. Wstępne badania makrobentosu cennych przyrodniczo źródeł Wyżyny Miechowskiej. Spektrum, 2 (1): 125-134. 5. Czachorowski S., 1988. Nowe stanowiska Drusus biguttatus (Pictet, 1834) (Trichoptera) w Polsce. Przegl. zool., 22, (1): 61-62. 6. Czachorowski S., 1988. Caddis larvae (Trichoptera) of the River Pasłęka (Northern Poland). Acta Hydrobiol., 30 (3/4): 393-409. 7. Czachorowski S. 1988. A new larvae of the genus Ceraclea Stephens, 1829? Trichopt. Newsl., 15: 18. 8. Czachorowski S. 1989. Some information about larva of Triaenodes. Trichopt. Newsl., 16: 6. 9. Czachorowski S., 1989. Chruściki (Trichoptera) nowe dla Pojezierza Pomorskiego. Przegl. zool., 23, (2): 267-269. 10. Czachorowski S., 1989. Differentiation of the Hydropsychidae larvae (Insecta, Trichoptera) in the Pasłęka River as a result of avoidance of trophic competition. Pol. Arch. Hydrobiol., 36, (1): 123-132. 11. Czachorowski S., 1989. Vertical distribution of Trichoptera in three Masurian lakes - results of initial research. Pol. Arch. Hydrobiol., 36, (3): 351-358. 12. Czachorowski S., 1990. Chruściki (Trichoptera) drobnych cieków okolic Olsztyna. Fragm. faun., 33, (7): 101-108. 13. Czachorowski S., 1990. Caddisflies (Trichoptera) of the springs of the Kraków-Częstochowa and Miechów Uplands (Poland). Acta Hydrobiol., 32 : 391-405. 14. Czachorowski S., W. Szczepańska. 1991. Small temporary pools in the vicinity Mikołajki and their caddis fly (Trichoptera) fauna. Pol. Arch. Hydrobiol., 38: 85-104. 14

15. Czachorowski S., 1991. Chruściki (Trichoptera) Karkonoszy: przyczynek do znajomości rozmieszczenia larw. Fragm. faun., 35: 152-166. 16. Czachorowski S., A. I. Nesterovich, 1992. Caddis larvae from some Belorussian springs. Brau- eria,19: 25. 17. Czachorowski S., 1993. Siedliskowe rozmieszczenie larw chruścików (Trichoptera) w Karkono- problemy Karkonoszy, część II. (red. J. Sarosiek) Ekologia roślin i szach. W: Geoekologiczne zwierząt. Wyd. Uniw. Wrocław., str.: 245-251. 18. Czachorowski S., 1993. Vertical distribution of caddis larvae in various types of lake littoral. Braueria 20: 7-9. 19. Czachorowski S., K. Lewandowski, A. Wasilewska. 1993. The importance of aquatic insects for landscape integration in the catchment area of the River Gizela (Masurian Lake District, Northeastern Poland). Acta Hydrobiol., 35: 49-64. 20. Czachorowski S., 1993. Distribution of Trichoptera larvae in vertical profile of lakes. Pol. Arch. Hydrobiol., 40: 139-163 21. Czachorowski S., R. Kornijów. 1993. Analysis of the distribution of caddis larvae (Trichoptera) in the elodeid zone of two lakes of East Poland, based on the concept of habitatual islands. Pol. Arch. Hydrobiol., 40: 165-180. 22. Czachorowski S., 1994. Habitat distribution of caddis larvae in the north-eastern Polish lakes. Braueria, 21: 15-16. 23. Czachorowski S., 1994. Chruściki jezior lobeliowych - wyniki wstępnych badań. W: M. Kraska (ed.) Jeziora lobeliowe, charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona, cz. II. Idee Ekologiczne, t. 7, ser. Szkice, nr 5: 59-73. 24. Czachorowski S., 1994. Larwy chruścików (Trichoptera) z jezior Pojezierza Pomorskiego. Przeg. Przyr., 5 (1): 35-42. 25. Czachorowski S., A. Zawal, 1994. Wstępne badania nad chruścikami (Trichoptera) zbiorników wodnych Niziny Szczecińskiej. Przeg. Przyr., 5 (1): 43-49. 26. Czachorowski S., A. Nesterovicz, 1994. Rucejniki (Insecta: Trichoptera): stepien izucennosti. W: VII Zoologiceskaja konferencja Bielarusi "Problemy sohronienija, izucenija i ispolzovanija biologiceskogo raznoobrazija zivotnogo mira Belarusi". Minsk, str.: 98-100. 27. Khmeleva N., A. Nesterovich, S. Czachorowski, 1994. The macroinvertebrate fauna of some Belarussian, Karelian and Altaian springs and it relations with some factors. Acta. Hydrobiol., 36: 75-90. 28. Czachorowski S., 1994. Stan badań nad poznaniem fauny chruścików (Insecta, Trichoptera) Pol- ski Północno-Wschodniej. Przeg. zool., 38: 221-231. 29. Czachorowski S., 1994. Concomitance of caddis fly (Trichoptera) larvae in four Masurian lakes differing trophically (north-eastern Poland). Acta Hydrobiol., 36: 213-225. 30. Czachorowski S., 1994. Classification of small water bodies on the basis of the presence of caddisflies. Ekol. Pol., 42: 41-59 31. Czachorowski S., 1995. Chruściki (Trichoptera) Bagien Biebrzańskich - wyniki wstępnych badań. Fragm. faun., 37: 427-438. 32. Czachorowski S. 1995. Wstępna charakterystyka chruścików (Trichoptera) drobnych zbiorników wód stojących północnej Polski. Przeg. przyr., 6: 59-71. 33. Czachorowski S., 1995. Larwy chruścików (Trichoptera) czterech jezior różniących się trofią (północna Polska). Przeg. przyr., 6: 21-52. 34. Czachorowski S., A. Kurzątkowska, 1995. Chruściki (Trichoptera) i pluskwiaki (Heteroptera) wodne zanikającego zbiornika koło Żabiego Rogu (Pojezierze Mazurskie). Przeg. Przyr., 6: 53-60. 35. Czachorowski S., 1995. Dwa nowe dla fauny Polski gatunki chruścików (Trichoptera) z rodziny Hydroptilidae. Przeg. zool., 39: 279-281. 36. Czachorowski S., 1996. Caddis flies (Trichoptera) of the Zehlau Peatbog - results of preliminary studies. Kaliningrad, Flora i fauna bolota Celau, tezisy dokladov mezdunarodnoj naucnoj konferencji, str. 49-51. 37. Czachorowski S., 1997. The first checklist of Belarusian Trichoptera. Braueria, 24: 11-12. 15

38. Czachorowski S., 1997. Skąd się wzięły chruściki (Trichoptera) w jeziorach Polski - analiza strategii życiowych. W: T. Puszkar i L. Puszkar (red.) Współczesne kierunki ekologii - ekologia behawioralna, str.: 175-178. Wyd. UMCS, Lublin. 39. Czachorowski S., 1997. Wpływ nieciągłości krajobrazu na liczbę i liczebność gatunków - model symulacyjny. W: T. Puszkar i L. Puszkar (red.) Współczesne kierunki ekologii - ekologia beha- wioralna, str.: 399-412. Wyd. UMCS, Lublin. 40. Czachorowski S., 1997. New record of Limnephilus externus Hagen (Trichoptera, Limnephilidae) in Poland. Pol. Pismo entomol., 66: 117-119. 41. Czachorowski S., M. Moroz, 1997. Materiały do znajomości chruścików (Trichoptera) Białorusi. Przeg. przyr. 8: 113-120. 42. Czachorowski S., 1997. Pierwsza informacja o chruścikach Trichoptera Ziemi Lubuskiej. Przeg. Przyr. 8:145-146 43. Czachorowski S., O. Prishchepchik. 1998. Further data on Belarussian Trichoptera. Braueria, 25:11. 44. Pakulnicka J., M. Eyre, S. Czachorowski. 1998. Materiały do znajomości wodnych i związanych z siedliskami wilgotnymi chrząszczy (Coleoptera) okolic Olsztyna. Wiad. entomol., 17 (2): 69-74. 45. Czachorowski S., O. Alekxandrovich, P. Buczyński, A. Kurzątkowska, R. Stryjecki, 1998. Mate- Parki Nar. i Rez. Przyr., 17: 75-86. riały do znajomości owadów i pajęczaków rezerwatu Las Warmiński (Pojezierze Olsztyńskie). 46. Czachorowski S., 1998. Methods of recording and faunistical research of spring habitats in Po- land. Crunoecia, 6: [przyjete do druku, czerwiec 1998] 47. Czachorowski S., 1999, Stan poznania chruścików (Trichoptera) źródeł Polski. W: Biesiadka E., S. Czachorowski Źródła Polski - stan badań, monitoring i ochrona, Wyd. WSP w Olsztynie [przyjęte do druku, październik 1998] 48. Czachorowski S., 1998. Chruściki (Trichoptera) Puszczy Białowieskiej - stan poznania. Parki Nar i Rez. Przyr. 17.3 (supl.): 49-54. 49. Czachorowski S., 1999. Chruściki Białowieskiego Parku Narodowego -spis gatunków. Parki Nar. i Rez. Przy. [przyjęte do druku, wrzesień 1998] 50. Moroz M. D, S. Czachorowski, K. Lewandowski, 1999. Vodnyje nasekomyje (Insecta: Epheme- Olmanskije Bolota, Prirodnyje Resursy, (Mińsk, Białoruś). [przyjęte do druku, wrzesień 1998] roptera, Odonata, Plecoptera, Heteroptera, Trichoptera) projektujemogo landszaftnogo zakaznika 51. Buczynski P., Czachorowski S. 1998. Przyczynek do poznania ważek (Insecta: Odonata) pojezierzy północno-wschodniej Polski. Przegl. Przyr., 9: 45-55. 52. Buczyński P., S. Czachorowski, 1999. Nowe stanowisko Sympetrum fonscolombii (Selys, 1840) (Odonata, Libellulidae) na Pojezierzu Pomorskim. Wiad. Entomol., tom 18 [przyjęte do druku, listopad 1998] 53. Czachorowski S., 1999. Larwy chruścików (Trichoptera) jako wskaźniki w monitoringu wód płynących. DNO Biul. Sekcji Bentologicznej [przyjęte do druku, grudzień 1998]. c) Rozprawy 54. Czachorowski S., 1993. Krajobraz ekologiczny czy tylko hierarchia niejednorodności. W: J. Banaszak (red.) "Krajobraz ekologiczny". WSP Bydgoszcz, str.: 67-80. 55. Czachorowski S., 1993. Rola siedlisk stabilnych i niestabilnych w krajobrazie ekologicznym. W: J. Banaszak (red.) "Krajobraz ekologiczny". WSP Bydgoszcz, str.: 81-98. 56. Czachorowski S., 1993. Globalna opcja rozwoju - kategorie biologiczne. W: Romanowska- Łakomy (red). Antynomie i syntonia. Studia i Materiały, WSP w Olsztynie, 47: 11-24. 57. Czachorowski S., 1993. Jak i z czego powstały skrzydła owadów. Przeg. zool., 37: 207-218. 58. Czachorowski S., 1993. Ekologiczne i ewolucyjne reakcje gatunków przystosowanych do siedlisk stabilnych i niestabilnych, zachodzące w układach izolowanych. Prądnik Prace Muz. Szafera, 7-8: 309-316. 59. Czachorowski S., 1994. The role of disturbances and barriers in working and development of biocenosis. In: A. Richling, E. Malinowska, J. Lechnio (ed), Landscape research and its applications in environmental management. Warszawa, pp: 49-54 16

60. Czachorowski S., 1994. Alternatywność strategii życia na różnych poziomach organizacji. W: Romanowska-Łakomy H., S. Czachorowski (red.) 1994. Alternatywne strategie życia na różnych poziomach organizacji. Pracownia Wydawnicza PTPsych., Olsztyn, str.: 15-22 61. Czachorowski S., 1994. Alternatywne drogi dyspersji w siedliskach izolowanych - ewolucja lotu owadów i kończyn kręgowców. W: Romanowska-Łakomy H., S. Czachorowski (red.) 1994. Al- ternatywne strategie życia na różnych poziomach organizacji. Pracownia Wydawnicza PTPsych., Olsztyn, str.: 153-156. 62. Czachorowski S., 1994. Model sukcesji w rzece i jeziorze - czy istnieje model ogólny? DNO Biu- letyn Sekcji Bentologicznej PTH, 2: 2-4. 63. Czachorowski S., 1996. Człowiek w integrującej się noosferze. Zesz. Nauk. WSP w Olsztynie 5, Prace psych., 1. Psychologia rozwoju, str. 20-31. 64. Czachorowski S., 1997. Związek cykli życiowych z heterogennością środowiska i krajobrazu. W: T. Puszkar i L. Puszkar (red.) Współczesne kierunki ekologii - ekologia behawioralna, str.: 389-398. Wyd. UMCS, Lublin. 65. Czachorowski S., 1998. Możliwości działania i współpracy na rzecz środowiska W: R. Sztychmi- i ler (red.) Aktywność społeczna, warunki prawne i formy aktywności w społeczności świeckiej kościelnej. Wyd. WSP Olsztyn, 127-136. Komunikaty, doniesienia, notat- ki 66. Czachorowski S. 1987. Rozmieszczenie chruścików (Trichoptera) w profilu podłużnym rzeki Pasłęki. Stresz. refer. XIV Zjazdu PTZool, Szczecin 17-19.IX. 1987: 41. 67. Czachorowski S. 1989. Composition and abundance of caddis larvae in the River Pasłęka and streams of Masurian Lakeland (North-East Poland). Abstr. 6 Int. Symp. on Trichoptera: 8. 68. Czachorowski S., W. Szczepańska. 1989. Small temporary pools in the North-East Poland and their fauna of Trichoptera. Abstr. 6 Int. Symp. on Trichoptera.: 8. 69. Czachorowski S., 1989. Larwy chruścików (Trichoptera) źródeł rzeki Łyny. Stresz. XIV Zjaz. Hydrobiol. Pol. w Olsztynie 18-22 września 1989: 30. 70. Czachorowski S., 1989. Larwy chruścików (Trichoptera) Jeziora Żarnowieckiego: przyczynek do poznania antropogenicznych zmian zgrupowań chruścików. Stresz. XIV Zjaz. Hydrobiol. Pol. w Olsztynie 18-22 września 1989: 30-31. 71. Czachorowski S., 1991. Czy chruściki (Trichoptera) mogą być wskaźnikami trofii jezior? Refera- ty i postery, XV Zjazd PTZool, Gdańsk 2-6.IX.1991, str.: 13. 72. Czachorowski S., 1991. Przyrodnicze, gospodarcze i sozologiczne znaczenie drobnych zbiorników wodnych. W: Jak uczyć o ochronie Środowiska? [How to teach about the protection on the envi- ronment?], Kraków, str.: 13. 73. Czachorowski S., 1991. Siedliskowe rozmieszczenie larw Trichoptera w Karkonoszach. Stresz. ref. "Geoekologiczne problemy Karkonoszy" str: 10. 74. Czachorowski S., 1991. Composition and abundance of caddis larvae in the River Pasłęka and streams of Mazurian Lakeland (Nort-East Poland). Proc. 6th Int. Symp. Trich.: 53, Adam Mickie- wicz Univ. Press, Poznań. 75. Czachorowski S., W. Szczepańska, 1991. Small temporary pools in North-East Poland and their fauna of Trichoptera. Proc. 6th Int. Symp. Trich.: 55, Adam Mickiewicz Univ. Press, Poznań. 76. Czachorowski S., 1992. Przyrodnicze, gospodarcze i sozologiczne znaczenie drobnych zbiorników wodnych. Procedings of the First General Conference of Teachers on "How to teach about the pro- tection of the environment?", Sep. 14-16 Cracov. str.: 154. 77. Czachorowski S., 1992. Habitatual distribution of caddis larvae in lakes. A general model. Ab- stracts of 7 th Int. Symp. on Trichoptera, Umea. 78. Czachorowski S., 1992. Caddisflies of small standing water. A general model of distribution of larvae. Abstracts of 7 th Int. Symp. on Trichoptera, Umea. 79. Czachorowski S., 1992. Struktura rozmieszczenia zbiorowisk Trichoptera w jeziorze i rzece. Mo- del sukcesji. Referaty i Postery, XV Zjazd Hydrobiologów Polskich Gdańsk 7-10 IX 1992, str.: 12, Gdynia 1992. 17

80. Czachorowski S., 1992. Koncepcja wysp siedliskowych. Referaty i Postery, XV Zjazd Hydrobio- logów Polskich Gdańsk 7-10 IX 1992, str.: 13, Gdynia 1992. 81. Czachorowski S., 1993. Chruściki (Trichoptera) jezior lobeliowych - wyniki wstępnych badań. I Konf. Nauk. Jeziora lobeliowe - charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona, Poznań-Bytów, 13-16 września 1993, streszczenia referatów. str.: 8-9. 82. Czachorowski S., 1994. Wpływ drapieżnictwa na strukturę rozmieszczenia larw chruścików ( Trichoptera) w jeziorze. XVI Zjazd Hydrob. Pol., str. 29. 83. Czachorowski S., W. Szczepańska, 1994. Larwy chruścików (Trichoptera) litoralu mezotroficz- str. nego jeziora Tałtowisko (Pojezierze Mazurskie, lata 1958-1966). XVI Zjazd Hydrobiol. Pol., 30. 84. Czachorowski S., 1994. Alternatywność strategii życia na rożnych poziomach organizacji: suk- cesja i ewolucja układów. Olsztyn, streszcz. ref.: 10-11. 85. Czachorowski S., 1994. Alternatywne drogi dyspersji w siedliskach izolowanych - ewolucja lotu owadów i kończyn kręgowców. Olsztyn, streszcz. ref., :11. 86. Czachorowski S., 1995. Ewolucja cykli życiowych i strategii życia w nieciągłym środowisku. Str. ref. XVI Zjazd PTZool, Łódź 14-16.IX.1995: 24 87. Czachorowski S., 1995. Alternatywne drogi dyspersji w siedliskach izolowanych - ewolucja lotu owadów i kończyn kręgowców. Str. ref. XVI Zjazd PTZool, Łódź 14-16.IX.1995: 23 88. Czachorowski S., 1995. Skąd się wzięły chruściki (Trichoptera) w jeziorach Polski - analiza strategii życiowych. Biul. PTEkol., 4: 17. 89. Czachorowski S., 1996. Methods of recording and faunistical research of spring habitats in Poland (Methoden der Quellerfassung und faunistische Forschungen an Quellen in Polen). 1 st European Symposium of Spring Ecology and Comservation, March, 6-10 1996 in Münster, p.: 34. 90. Czachorowski S., 1996. Chruściki (spis gatunków z lat 1993-95). Wyskok, 2 str. 8. 91. Czachorowski S., 1996. Larwy chruścików (Trichoptera) jako wskaźniki w monitoringu wód pły- wód płynących w Polsce, str. 8-9. nących. III Warsztaty Bentologiczne. Możliwości wykorzystania fauny dennej dla biomonitoringu 92. Czachorowski S., 1996. Monitoring źródeł w Europie - fauna denna. III Warsztaty Bentologiczne. Możliwości wykorzystania fauny dennej dla biomonitoringu wód płynących w Polsce, str. 16-17. 93. Czachorowski S., 1996. Rucejniki (Trichoptera) bolota Celau, rezultaty predvaritelnyh issledova- nii. W: Flora i fauna bolota Celau, tezisy dokladov mezdunarodnoj nauchnoj konferencji, Kaliningrad, 25-27. 94. Czachorowski S., 1997. Chruściki (Trichoptera) drobnych zbiorników wodnych. W: Fauna denna małych zbiorników słodkowodnych i małych rzek, str.:17-18 95. Czachorowski S., 1997. Charakterystyka rozmieszczenia larw chruścików (Trichoptera) w jezio- rach Polski. XVII Zjazd Hydrob. Pol., Materiały Zjazdowe, str.: 192 96. Czachorowski S., 1997. Stan badań nad poznaniem chruścików (Trichoptera) źródeł Polski. Źró- dła Polski - Stan badań, monitoring i ochrona, Olsztyn 10-12 października 1997. Str.15-16 97. Czachorowski S., 1997. Co dalej - wprowadzenie do dyskusji. Źródła Polski - Stan badań, monito- ring i ochrona, Olsztyn 10-12 października 1997. Str. 42-44. 98. Czachorowski S., 1997. Zielone szkoły w Polsce. W: Zelonyje szkoly v Zelonych Loggkich Evro- py. Minsk 19-21 nojabria, str: 15. 99. Czachorowski S., Majewska A., 1997. Zelionyje szkoly, zaczem oni nuzny?. W: Zelonyje szkoly v Zelonych Loggkich Evropy. Minsk 19-21 nojabria, str: 74-75. 100. Czachorowski S., Smoczyńska E., 1997. Szkolnyje territorialnyje issledovanija prirodnoj sre- dy. Zelonyje szkoly v Zelonych Loggkich Evropy. Minsk 19-21 nojabria, str: 76-77. 101. Czachorowski S., 1998. Chruściki (Trichoptera) jezior Polski - charakterystyka rozmieszcze- nia larw. Wiad. entomol., 17 Supl.: 162-163. 102. Czachorowski S., P. Buczyński, 1998. Preliminary evaluation of the specifity of aquatic insects of Polesie based on dragonflies (Odonata) and caddis flies (Trichoptera). Tezisy dokl. Sovremennyje problemy izuczenija, ispolzovanija i ohrany prurodnyh kompleksov polesja, Minsk, str. 204 18

Prace dydaktyczne (dydaktyka biologii i ekologii) 103. Czachorowski S., 1991. Obserwacje aktywności larw chruścików i jętek. Biologia w Szkole, 5: 291-293. 104. Czachorowski S., 1992. Pułapki lejkowe i pluwiometry. Biologia w Szkole, 3 (229): 153-154. 105. Czachorowski S., 1994. Sukcesja ekologiczna. Biologia w Szkole, 2 (238): 79-85 106. Czachorowski S., 1994. Zasady gospodarki odpadami - propozycja zajęć z ochrony środowiska dla klasy II L.O. Biologia w Szkole, 4(249): 205-208. 107. Czachorowski S., 1994. Terenowe badania środowiska przyrodniczego. Kajet, 6 (4/94): 15-16 108. Czachorowski S., 1994. Program edukacji ekologicznej. Biologia w Szkole 5 (241): 263-265. 109. Czachorowski S., 1995. Zielone szkoły - edukacja środowiskowa (ekologiczna) poza murami szkoły. Biul. Kol. Nauczycielskich, (Szczytno) 20/95: 19-23 110. Czachorowski S., 1995. Ekologia krajobrazu - szkolne badania terenowe. Przeg. Przyr., 6: 271-278. [Engl. sum.] Notatki faunistyczne, dyskusja naukowa, sprawozdania z konferencji 111. Czachorowski S., 1989. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. W: T. Zienkiewicz (red.) XX lat Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie 143 pp.: 73-89. 112. Czachorowski S., 1993. Spotkanie the Balfour-Browne Club. Zielone Brygady, 7 (49): 26-27. 113. Czachorowski S., 1993. Szesnastolecie Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska WSP w Olszty- nie. Przeg. zool., 37: 60-61. 114. Czachorowski S., 1993. Czy powstanie Uniwersytet Warmiński? Przeg. Akad., 5: 18. 115. Czachorowski S., 1993. Konferencja naukowa: "Ekologiczne problemy drobnych zbiorników wodnych" (Olsztyn, 26.3.93). Zielone Brygady, 7 (49): 27 28. 116. Czachorowski S., 1993. I konferencja naukowa "Jeziora lobeliowe - charakterystyka, funkcjo- nowanie i ochrona". Ziel. Bryg., 12 (54): 87-88 117. Czachorowski S., A. Kołodziejczyk, 1993. Konferencja naukowa na temat Ekologiczne proble- my drobnych zbiorników wodnych (Olsztyn, 26.III.1993 r.). Wiad. ekol., z. 4: 277-279 118. Czachorowski S., 1994. XVI zjazd hydrobiologów polskich. Eko-Bałtyk, 10 (26): 17. 119. Czachorowski S., 1994. Placówki naukowe: Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie. DNO, 2: 4-5. 120. Czachorowski S., 1994. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie - ćwierćwiecze. Przeg. Akad., 12: 5 121. Czachorowski S., 1996. 1. europejskie sympozjum na temat ekologii i ochrony źródeł (Münster, 6-10.III. 1996r.). Wiad. ekol., 42: 218-219. 122. Czachorowski S., 1996. 1 st European Symposium of Spring Ecology and Conservation. DNO, 5: 11. 123. Czachorowski S., 1996. Interdyscyplinarna konferencja naukowa, Olsztyn 22-25 września 1994. Zesz. Nauk. WSP w Olsztynie, 5, Pr. Psych., zesz. I, Psychologia rozwoju, str. 221. 124. Czachorowski S., 1996. Ogólnopolska konferencja "źródła Polski - stan badań, monitoring i ochrona", Olsztyn 10-12 października 1997. DNO, 5: 10. 125. Czachorowski S., 1996. Gromadzenie zbiorów naukowych - Trichoptera. DNO, 5: 4. Czachorow- ski S., 1996. Towarzystwa Naukowe w Olsztynie. Kwadrans Akademicki 3 (5): 6. 126. Czachorowski S., 1996. Marchewka na katedrze. Forum Akademickie, 9: 22-23. 127. Czachorowski S., 1996. Wyprawa naukowa na Białoruś Kwadrans Akademicki, 1(6): str. 4 128. Czachorowski S., 1996. Pierwsze europejskie sympozjum na temat ekologii i ochrony źródeł. Przeg. przyr., 7: 103-105 19

129. Czachorowski S., 1997. Na pomoc źródłom, źródła Polski - stan badań, monitoring i ochrona, Olsztyn, 10-12.10.1997. Ziel. Bryg., 2 (92): 98-99. 130. Czachorowski S., 1997. Kiedy wreszcie uniwersytet? Forum Akademickie, 4: 14-15. 131. Dedkov W., G. Grishanov, S. Czachorowski, 1997. Ekosystem Celau. Ziel. Bryg., 1 (91): 32-34. 132. Czachorowski S., 1997. A propos III ogólnopolskich warsztatów bentologicznych. DNO, 6: 5. 133. Czachorowski S., M. O Schea, 1998. Monitoring źródeł Polski. Przeg. Przyr., 9: 33-37. 134. Czachorowski S., 1998. Amatorzy. Forum Akademickie, 2: 26-27. 135. Czachorowski S., 1998. Anatomia dzidy - cykl życiowy uniwersytetu. Forum Akad., 6: 36-37. Maszynopisy 136. Czachorowski S., 1987. Chruściki (Trichoptera) rzeki Pasłęki. Praca magisterska w maszynopisie, 35 str., 3 tab., 26 rys. Wydział Mat.-Przyr., WSP w Olsztynie. 137. Czachorowski S., 1992. Rozmieszczenie larw chruêcików (Trichoptera) w litoralu jezior o ró ne trofii. Praca doktorska w maszynopisie, Wydział Biologii UAM w Poznaniu, 197 str., 40 tabel, 64 ryciny. 138. Czachorowski S., 1998Chruściki część operatu ochrony fauny planu ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego. Opracowanie na zlecenie Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin Podręczniki i skrypty 139. Cichocka M., S. Czachorowski, 1988. Pracownia hydrobiologiczna. Instrukcje do ćwiczeń. 41 str., Instytut Biologii WSP w Olsztynie. 140. Czachorowski S., 1993. Program edukacji ekologicznej dla klas ekologicznych, szkolnych kół LOP, kół i klubów ekologicznych, zajęć wspierających. WOM, Olsztyn, 16 str. 141. Czachorowski S., 1994. Ekologia krajobrazu - propozycja zajęć zintegrowanych. Olsztyn- Szczytno, 41 str. 142. Czachorowski S., 1996. Jak i dlaczego tworzyć zielone szkoły? Fundacja Ecobaltic, Gdańsk, 36 str. 143. Czachorowski S. (red.), 1997. Zielona klasa nad Skandą. Fundacja Ecobaltic, Olsztyn, 38 str. 144. Czachorowski S., 1997. Lokalna Agenda 21. Globalny program działań - inicjatywy lokalne. Fundacja Ecobaltic, Gdańsk, 43 str. 145. Czachorowski S., 1998. Ekologia krajobrazu - edukacja środowiskowa w szkole. Biblioteczka Zielonej Szkoły, RCEE w Olsztynie, 40 str. 146. Czachorowski S., 1998. Ochrona środowiska z perspektywy gospodarstwa domowego. Biblio- teczka Zielonej Szkoły, RCEE w Olsztynie, 47 str. 147. Czachorowski S., 1998. Urodzić drzewo badacz przyrody. Biblioteczka Zielonej Szkoły, RCEE w Olsztynie, 38 str. Recenzje 149. Biesiadka E., S. Czachorowski, 1987. J. Kufel, K. Leonowicz-Babiak - Wybrane zagadnienia z ekologii. Hodowle i ćwiczenia. Warszawa 1985, WSiP. Cena 132 zł, wyd. I, nakład 15000 egz. Biologia w Szkole, 1: 57-60. 150. Czachorowski S., 1990. Stanisław K. Wiąckowski - Wybrane zagadnienia ochrony i kształtowa- nia Środowiska przyrodniczego człowieka. Warszawa 1989, PWN, 299 s., 700 zł. Biologia w Szkole, 1/2; 93. 151. Czachorowski S., 1990. Władysław J. H. Kunicki-Goldfinger - Szukanie możliwości. Ewolucja jako gra przypadków i ograniczeń. Warszawa 1989, PWN, wyd.i, nakład 4000 + 280, cena 900 zł Biologia w Szkole, 1/2: 92-93. 152. Czachorowski S., 1990. Wiktor Osiatyński - Poznać świat. Rozmowy o nauce - "Czytelnik", Warszawa 1989, wyd. I, nakład 19 700 + 300 egz., 296 str. Przegląd Oświatowy, 8: 12. 153. Czachorowski S., 1991. Hans Malicky (ed.): Trichoptera Newsletter BRAUERIA. Nr 18, 1991, cena 10$, 39 str. Przeg. zool., 35: 428. 20