A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOM ICA 58, 1986 Eugeniusz W o jciechow u ki' OCZYSZCZANIE W M IA STACH WSTĘP Jednym z p o d staw o w y ch działów gospodarki k om unalnej sensu stricto są urządzenia techniczno-sanitarne. W śró d nich w yróżniam y urządzenia służące do oczyszczania miast. S tanow ią one zarów no elem ent k o m u nalnych urządzeń sanitarnej ochrony miast, jak również czynnik ochrony śro d o w isk a1. O czyszczanie trakto w a n e jako urządzenie kom unalne jest istotnym kom p o n en tem lokalnej infrastru k tu ry technicznej. Za zasadniczą cechę in frastru k tu ry uw ażam y m. in. immobilność polegającą na in tegraln y m zw iązku urządzeń z d anym terenem. W o d - różnieniu od innych obiektów in frastru k tu ry kom unalnej (np. dro g o w - nictwo, w odociągi i kanalizacja, en e rg ety k a cieplna) usługi oczyszczania w y k o n y w a n e są za pom ocą u rządzeń trw ale połączonych z otoczeniem (w ysypiska, w ylew iska, szalety, zsypy odpadow e), jak rów nież urządzeń m obilnych (tabor i sprzęt specjalistyczny, pojemniki, kosze). Te dwie gru p y urządzeń p o siadają w stosunku do siebie c h a rakter k o m - plem entarny. A nalogiczna sytu acja w y stęp u je w p rzypadku kom unikacji publicznej tram w ajow ej (tory i sieć trakcyjn a oraz jednostki p rzew o - zowe). O dm ienny c h a rakter urządzeń w y k o n u jących zróżnicow ane funkcje oczyszczania d eterm inuje odrębność form ich organizacji i eksplo a- tacji2. * Dr, adiunkt w Z akładzie G ospodarki K om unalnej UŁ. 1 Por. A. G i n s b e r t - G e b e r t, Z arys p olityki kom unalnej, W arszaw a 1977, s. 117 oraz Z. K a r s t, Z arys techniki infrastruktury kom unalnej, W rocław W arszaszaw a 1976, s. 206. 2 Szerzej o tym pisze K. K r a s s o w s k i, E lem enty techniczne gospodarki miejskiej (technika komunalna), [m aszynopis], Łódź 1981, s. 439 443.
Istotnym elem entem ekonom icznej ch a raktery sty k i technicznych środków oczyszczania miast jest ich w ysoka kapitalochłonność. R ealizacja zadań w aru n k o w ana jest zabezpieczeniem odpow iedniej liczby ta - boru oraz sprzętu specjalistycznego i posiada ch a rakter działalności transportow o-usługow ej. Zakup jednostek w yw ozow ych i ich ek sp lo a- tacja w ym aga p ow ażnych n akładów środków finansow ych. A p a rat oczyszczania miasta, podległy organom gospodarki k om u- nalnej, działa w obecnych w aru n k ach na zasadach w yłączności na d a - nym terenie. Zasadniczym celem kom pleksu działań polegających na oczyszczaniu miast jest u trzym y w anie czystości i porządku. Na Lak określony cel składają się zadania odcinkow e (cząstkowe): działania p ro filak ty c zn e (zapob ieg an ie zanieczyszczeniu), oczyszczan ie ulic i placów, grom adzenie i u su w an ie nieczystości stały ch i płynnych, unieszkodliw ianie i utylizacja tych nieczystości dla ponow nego ich w ykorzystania w procesie gospodarczym, u trzym anie i eksploatacja szaletów publicznych*. Aby ap a ra t oczyszczania m iasta realizow ał skutecznie sw oje funkcje, m uszą być spełnione określone w arunki techniczno-ekonomiczne. N a - leżą do nich: zabezpieczenie odpow iedniej liczby taboru i sprzętu specjalistycznego, posiadanie zaplecza m agazynow o-techniczno-eksploatacyjnego, dostępny zestaw części zam iennych, paliwa, ogumienia, środków ch em icznych, praw idłow a organizacja procesów oczyszczania, zorganizow any teren dla unieszkodliw iania nieczystości, m ożliwie najm niejsze oddalenie terenów składow ania nieczystości od miejsc ich grom adzenia (wymóg m inim alnej długości trasy przew ozu)4. Celem o p raco w an ia jest c h a rak tery sty k a analityczno-opisow a w y p o - sażenia m iast w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w p odstaw ow e u rządzenia służące do ich oczyszczania. Przedm iotem zainteresow ania są k luczow e zadania w zakresie oczyszczania, realizow ane przez służby kom unalne. H oryzont badania obejm uje lata 1975 1980. Rozszerzenie czasow e bazy inform acyjnej było niem ożliw e ze względu na brak w iary g o d n y ch i p o ró w n y w aln y ch d anych dla w szystkich jednostek miej- 3 Por. J. R o s s m a n, Technika komunalna, W rocław 1969, s. 71 oraz B. K o n - ł o w i c z, Technika komunalna, W arszaw a 1976, s. 116. 4 K r a s s o w s k i, op. cii., s. 441.
skich oraz, zw iązane z reform ą ad m in istracyjn ą k raju, zm iany o rg a n i- zacyjne jed n o stek w y k o n u jących usługi oczyszczania. J a k o całość opracow anie posiada c h a rakter diagnostyczny. In te r- pretacja m ateriału liczbow ego została w y k o rzystana także dla p rzep ro - w adzenia ogólnych ro zw ażań i sygnalizacji n iektó ry c h problem ów w y - stępujących nie tylko w skali jed n ego w ojew ództw a. Służby oczyszczania na terenie w ojew ództw a zorganizow ane są w trzech przedsiębiorstw ach kom unalnych. Za oczyszczanie terenu Lodzi oraz dw óch przyległych gmin: A n d resp o la i N ow osolnej o dpow iedzialne jest M iejskie Przedsiębiorstw o O czyszczania. M PO stanow i je d - nostkę jednobranżow ą, k tó rej p o d staw o w y zakres zadań obejm uje; odpłatne w y k o n y w a n ie usług; w yw ozu nieczystości stałych i płynnych, oczyszczania ulic i placów, p ro w adzen ia szaletów* publicznych, prow adzenie schroniska dla zwierząt, pełnienie lunkcji k o o rd y n a to ra w sp ra w ach zw iązanych z oczyszczaniem na terenie całego w ojew ództw a. Ponadto w ram ach działalności pomocniczej przedsiębiorstw o św iadczy usługi na rzecz innych zleceniodaw ców, tj. usług w arsztatow ych, diagnostycznych, tran sp o rto w y ch oraz sprzedaje talony w ysypiskow e przedsiębiorstw om u su w ają cy m odpadki w e w łasn y m zakresie. M iasta w północnej części w ojew ództw a (z w y jątk iem O zorkow a) obsługiw ane są przez R ejonow e Przedsiębiorstw o G ospodarki K om unalnej i M ieszkaniow ej z siedzibą w Zgierzu. Posiada ono 4 oddziały te re - now e w poszczególnych m iastach, w k tó ry ch bezpośrednio problem am i oczyszczania zajm ują się odpow iednie Z akłady O czyszczania Miasta. O d 1981 r. w O zorkow ie oczyszczanie w chodzi w zakres działalności O zorkow skiego Przedsiębiorstw a K om unalnego. Rejonow e Przedsiębiorstw o G ospodarki K om unalnej i M ieszkaniow ej w Pabianicach zajm uje się oczyszczaniem miast w południow ej części w ojew ództw a, tj. Pabianic (Zakład O czyszczania Miasta) oraz K onstantynow a (Zakład Usług K om unalnych) jak o w ydzielony elem ent organizacyjny oddziału terenow ego w tym ostatnim mieście. Przedsiębiorstw a rejonow e są jednostkam i o charakterze w ielobranżow ym. OCZYSZCZANIE ULIC I PLACÓW P odstaw ow e funkcje służb w y k o n u jących ten typ usług poleg a- ją na: kształtow aniu praw id ło w y ch w aru n k ó w san itarn y ch i porządkowych,
zapew nieniu bezpiecznego i niezakłóconego ruchu ulicznego, usu w an iu nieczystości z pow ierzchni ciągów kom unikacyjnych. W ielkość g rom adzonych odpadków zależy głów nie od: intensyw ności ruchu pieszego i kołowego, ch a rakteru miast, ty p u zabudowy, rodzaju naw ierzchni, gęstości sieci urządzeń g ru p u jących nieczystości (kosze uliczne). W działalności oczyszczania w yodrębnia się n astępujące rodzaje czynności: a) om iatanie ulic i placów sezonow e (mechaniczne), całoroczne (ręczne), b) polew anie ulic i placów, c) zm yw anie ulic, d) odśnieżanie ulic i placów. O m iatanie m echaniczne realizow ane jest przez 8 m iesięcy w roku (1.04 30.09), polew anie i zm yw anie natom iast odbyw a się od 15 k w ietnia do 30 września. O dśnieżanie od 1 listopada do 31 marca. Polega ono na grom adzeniu i usu w an iu śniegu, błota, lodu oraz przeciw działaniu i zw alczaniu gołoledzi. W szystk ie zatem form y oczyszczania w tym rodzaju działalności, poza om iataniem ręcznym, posiadają ch a rakter sezonowy. Realizacja zadań o k reślonych w planach techniczno-ekonom icznych zw iązana jest w znacznym stopniu z w y stęp u jącym i w arunkam i atm osferycznym i. Pow ierzchnia oczyszczanych ulic i placów T a b e l a 1 Pow ierzchnia oczyszczania M iasto w tys. m2 1976 = 100 udział procc ntow y 1976 1980 1978 1980 1976 1980 Łódź 4 183,0 4 349,8 104,9 103,9 81,4 80,6 A leksandrów 55,0 72,0 109,0 130,9 1,1 1,3 Głowno 49,8 67,5 135,5 135,5 1,0 1,2 K onstantynów 140,0 160,0 114,2 114,2 2,7 3,0 O zorków 60,0 60,0 100,0 100,0 1.2 1,1 Pabianice 270,0 236,2 87,5 87,5 5,2 4,4 S tryków 5,8 28,0 172,4 482,7 0,1 0,5 Zgierz 371,3 421,3 105,7 113,4 7,3 7,9 Ogółem 5 134,9 5 394,8 104,7 105,0 100,0 100,0 Ź r ó d ł o : O p raco w an o na p o d sta w ie R o c zn ikó w s ta ty s ty c z n y c h w o je w ó d ztw a m ie jsk ie g o łó d zkie g o za la ta 1976 1981, In lo rm a cji o d zia ła ln o śc i g o sp o d a rc ze j Z je d n o c ze n ia га la ta 1976 1980 [m aszynopisy w ZGK ш. Lodził; m ateriałów M iejskiego Przedsiębiorstw a O czyszczania w Łodzi.
Pow ierzchnia p rzyjęta do oczyszczania (tab. 1) w y k a zuje w poszczególnych m iastach ró żnokieru n k o w e zmiany, p rz y rów noczesnym zw iększeniu globalnej w ielkości w ram ach w ojew ództw a. Przew aża na ogół tendencja do stabilizacji pow ierzchni, przy czym silny w zrost zauw aża się w m iastach najm niejszych. N ajw iększa pow ierzchnia oczyszczania przypada na jednostki strefy centraln ej w ojew ództw a. Pozostałe m iasta posiadają w stru k tu rze udziały p rzekraczające niew iele 1%. O czyszczanie ulic i placów T a b e l a 2 M iasto O czyszczanie sposobem zm echanizow anym w % Drogi m iejskie objęte zorganizow anym oczyszczaniem w % 1976 1980 1976 1980 Łódź 93,9 95,3 75,7 71,2 A leksandrów 78,1 93,1 26,3 54,9 Głowno 96,3 33,9 48,2 K onstantynów 67,8 78,8 76,5 85,3 Ozorków 100,0 49,8 37,5 Pitbi.mice 69,3 56,1 45,5 Si ryków 53,6 9,2 64,4 Zgierz 96,5 88,9 63,7 Ogółem 89,9 93,6 70,5 67,5 Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1. Ponieważ procesy oczyszczania są praco- i czasochłonne, głów nym kierunkiem ich realizacji jest coraz większa m echanizacja. Ilustracją tego jest w zrastający odsetek pow ierzchni objętej oczyszczaniem zm e- chanizow anym. Z decydow ana w iększość pow ierzchni w m iastach jest u trzy m y w ana w czystości dzięki zastosow aniu sprzętu w y specjalizo w a- nego (tab. 2). Stanowi to obiektyw ną konieczność i w yznacznik substy - tucji pracy żyw ej przez użycie m aszyn i urządzeń, tw orząc jednocześnie w ysoką kapitałochłonność tego rodzaju usług. T echniczne u zbro jenie p racy w MPO (dane za 1980 r.) w ynosiło 206,7 tys. zł, a poziom kapitałochłonności 1,54 przy średnich wielkościach dla w szystkich przedsiębiorstw zgrupow anych w Zjednoczeniu G ospodarki Kom unalnej w Łodzi odpowiednio: 156,5 i 1,235. Przyjm ując z kolei w skaźnik o b razujący pow ierzchnię dróg m iej- 5 1 ni от mac ja o działalności gospodarczej Zjednoczenia za 1980 r., [m aszynopis w ZGK m Lodzi], Łódź 1981.
skich o b jęty ch zorganizow anym oczyszczaniem, u w ażany za jedną z m iar stopnia zaspokojenia potrzeb w zakresie oczyszczania, nie o trzym ujem y już jednoznacznej oceny. Z auw ażalny jest jego spadek w m iastach dużych oraz istotny w zrost w jednostk ach małych. T łum aczyć to m ożna zm niejszeniem dużych dysproporcji pom iędzy tymi grupam i miast oraz znacznym przyrostem pow ierzchni ulic i placów w dużych m iastach (rozwój budow nictw a osiedlowego) nieproporcjonalnym do fa k ty c zn eg o pola d ziałan ia służb oczyszczania. Pew ien w pływ (choć raczej pośredni) na procesy grom adzenia o d - padów ulicznych i działalność służb, w y w iera ch a rakter naw ierzchni ulic. M iary opisujące stan dróg m iejskich w skazują na jego sy stem a- tyczną popraw ę. C oraz w iększa długość i pow ierzchnia ulic posiada naw ierzchnię ulepszoną. Pow oduje to jednakże dwie implikacje o o d - m iennym charakterze. Lepsza naw ierzchnia umożliwia stosow anie d o - skonalszego sprzętu specjalistycznego i przyczynia się praw dopodobnie do niższego natężenia p ow staw ania nieczystości. Z drugiej jednak stro - ny w sezonie zimowym, konieczność u trzym y w ania ciągłej przejezdności ulic i dróg (choć w różnym zakresie) pow oduje silne niszczenie ich naw ierzchni. Dzieje się tak, poniew aż w akcji zim owej używ a się u rz ą- dzeń i sprzętu ciężkiego typu a stosow ane środki chem iczne w pływ ają negatyw nie, poprzez oddziaływ anie m echaniczne i chemiczne, na stru k - tu rę k o lejn y ch w a rstw naw ierzchni. W poszczególnych m iastach w y stępuje znaczne zróżnicow anie dróg (przyjm ując za k ry teriu m podziału ich znaczenie dla ruchu). Na ogół udział jezdni o charak terze ponadm iejskim lub w Lodzi ponaddzielnicow ym nie przekracza 20 25% ogólnej długości ulic miasta. T e w łaśnie ciągi k o m u n ik acy jn e są przedm iotem szczególnej uw agi służb oczyszczania zarów no w okresie letnim, jak zimowym. W tym ostatnim w y stęp u je bardzo duża k o n centracja potencjału przedsiębiorstw oczyszczania, zwłaszcza w przypadku w ystąpienia dużych opadów śniegu, spadku tem p eratu ry i zamieci. Jeśli chodzi o szerokość dróg miejskich, dom inują jezdnie wąskie. Jest to w ynikiem podobnego sposobu zabudow y m iast w ojew ództw a, k tó ry ch u kład urb anisty czny stanow i spuściznę z poprzedniego stulecia. S truktura jezdni w Łodzi w 1980 r. kształtow ała się następująco. Jezdni 0 szerokości 6 8 m było 70%, 8 12 m 26% i ponad 12 m 4%. O bok w zrostu stan u taboru w skali całej służby oczyszczania oraz w Łodzi i A leksandrow ie, w pozostałych m iastach w ystąpiły w ahania liczby sprzętu (tab. 3). N ajczęściej m am y do czynienia z tendencją do stabilizacji tej liczby. N iepokojący jest jej istotny spadek w Zgierzu, podczas gdy znacznie w zrastała tam pow ierzchnia oczyszczanych ulic 1 placów. P orów nując dynam iki w zrostu zadań i przyrostu liczby sprzę-
T a b e l a 3 Stan i dynam ika przyrostu liczbowego sprzętu do oczyszczania ulic i placów M iasto Stan taboru w szt. 1976 1978 1980 1976 = 100 1980 Łódź 84 98 106 126,2 A leksandrów 3 6 6 200,0 Głowno 3 3 X K onstantynów 4 7 6 150,0 Ozorków 5 3 3 60,0 Pabianice 16 16 15 93,7 Stryków 3 3 X Zgierz 10 9 6 60,0 - Ogółem 122 145 148 121,3 Ź r ó d ł o : D «ne Zjednoczenie G ospodnrkl K om unalnej m. Łodzi. tu w Lodzi, A lek sandro w ie i K o n stan ty n o w ie zauw ażam y, że tempo przyrostu liczby taboru przew yższało znacznie tem po przyro stu p o - w ierzchni oczyszczania. W pozostałych m iastach obserw ujem y relacje odw rotne, przy czym dość często zauw aża się niezm ienność p o ró w n y - w anych wielkości. T a b e l a 4 Liczba sprzętu przypadająca oczyszczanych ulic i na 10 tys. m* placów M iasto Liczba sprzętu na 10 tys. m* 1976 1978 1980 Łódź 0,20 0,22 0,24 A leksandrów 0,54 1,00 0,83 Głowno 0,44 0,44 K onstantynów 0,28 0,43 0,38 O zorków 0,83 0,50 0,50 Pabianice 0,59 0,67 0,63 Stryków 3,00 1,07 Zgierz 0,27 0,23 0,14 Ogółem 0,24 0,27 0,27 Ź r ó d ł o : O b lic zen i«na p o d sta w ie ta b. 1 I 3. C iekaw e spostrzeżenia nasuw a kształtow anie się w skaźnika liczby s p r z ę t u przypadającego na jednostkę pow ierzchni oczyszczanej (10 tys. ms).
D ane tab. 4 ilustrują n ieró w n o m iern y podział środków w poszczególn y ch m iastach, stw arzający w y ra źne dysproporcje. N ajniższe relacje dotyczą dużych organizm ów m iejskich, w k tó ry ch w y stępuje szczególna k o n centracja ludności, przem ysłu, h an d lu i natężenia ruchu. Duże w ą tp liw o ści budzi fakt, iż w obliczu św iadom ości luki w za sp o- kojeniu tego typu potrzeb, służby oczyszczania w łaśnie w m niejszych m iastach zgłaszają postulaty najw iększych dostaw jednostek sprzętow ych. Z asygnalizow ana k w estia w y m ag a przeprow adzenia pogłębionej analizy w raz z dokonaniem ekonom icznej oceny efektyw ności działania w y k o n a w có w usług. Pew ne św iatło rzuca na to poziom w y d atk ó w b udżetow ych na oczyszczanie ulic i placów (tab. 5). Koszty oczyszczania (w ydatki budżetowe) w 1980 r. T a b e l a 5 M iasto Pow ierzchnia oczyszczania w tys. m* W ydatki budżetow o w tys. zł Koszt oczyszczenia 1000 m* w zł Łódź 4 326,0 75 319 17 780 A leksandrów 72,0 1 100 15 277 Głowno 65,0 1 040 16 000 K onstantynów 160,0 1 200 7 500 Ozorków 60,0 1 459 24 316 Pabianice 206,2 4 313 20 916 Stryków 15,0 343 22 866 Zgierz 421,3 2 954 7 011 Ogółom 5 235,5 87 728 16 756 2 r ó d ł o: J a k w ta b. 3, W ielkość kosztów p rzypad ających na jednostkę oczyszczania (1000 m 2) także potw ierdza w ysokie zróżnicow anie w miastach. W s k a - zuje to n a różny stopień w y k o rzystania przydzielonych środków. Ze znacznych rozpiętości poziomu kosztów (2 3-krotnych) w yprow adzić m ożna ogólny w niosek o nieracjonalnym prow adzeniu w niektórych m iastach działalności oczyszczania. W y m aga to w szechstronnej oceny opłacalności funkcjonow ania służb k o m u n aln y ch w tym zakresie. W y - d aje się, że środki budżetow e otrzym ane na sfinansow anie ściśle o k re ś- lonych usług zostały także przeznaczone na opłacenie innych zadań k o m u nalnych bądź też św iadczy to o niskiej gospodarności prow adzonej działalności. Rozwinięcie tego tem atu w y k racza jednak poza ram y o p ra - cow ania.
W YW OŹ NIECZYSTOŚCI STAŁYCH Pow staw anie i grom adzenie odpadów stałych stanowi obiektyw ną konsekw encję rozw oju społeczno-gospodarczego, postępu techniczneno i w zm ożonych procesów urbanizacyjnych. Dom inującym i źródłam i w y - tw arzania tych nieczystości są g ospodarstw a dom ow e i procesy w y - twórcze. C echą ch arak tery sty czn ą efektów działalności ludzkiej jest bardzo dynam iczny przyrost m asy odpadow ej, przew yższający tempo w zrostu elem entó w zw iązanych z w arunkam i m aterialno-bytow ym i oraz aktyw nością zaw odow ą człow ieka. N a całym św iecie ry suje się p ra - widłowość, zgodnie z k tó rą na 1% przyrostu ludności miejskiej p rz y - pada 5-8 % w zrostu o d padów. Koszty usuw ania i unieszkodliw iania nieczystości stałych są olbrzymie. Rów nocześnie obsługa całego procesu technologicznego w y m aga zatrudnienia znacznej liczby pracow ników. Problem om aw ianych nieczystości staje się coraz ostrzejszy w m iarę postępującego rozw oju organizm ów miejskich. O wielkości odpadów decydują: w zrost liczby m ieszkańców, w zrost jednostkow ego w skaźnika nagrom adzenia, zmiana składu w yw ożonej m asy (wzrost udziału frakcji lekkich). Elem enty te są dla służb oczyszczania wielkościam i zew nętrznym i (niezależnymi). Z aspokojenie przez przedsiębiorstw a ro sn ących potrzeb w zakresie w yw ozu o d padów stałych zależy od: wielkości i stru k tu ry posiadanych czynników produkcji, liczby w ysypisk oraz ich odległości od rejo n ó w wywozu, ch arakteru zabudow y zespołów m ieszkaniow ych, stosow anej organizacji i technologii w ywozu. W większości miast obserw u jem y w zrost w yw ozu m asy odpadow ej (tab. 6). Z najduje to odbicie w e w skaźniku nagrom adzenia jednostk o - wego. Z auw ażyć należy dość znaczne rozpiętości jego poziomu w p o - szczególnych miastach. N ajw yższą w artością ch a rak tery zu ją się dwa najw iększe m iasta w ojew ództw a, najniższy poziom przyparła na n a j- m niejszą jednostkę, tj. Stryków. T rudno jest w św ietle przytoczonych informacji w y p ro w ad zać jednoznaczną ocenę zależności w yw ozu odpadów od w ielkości miasta. W trzech bow iem m iastach nastąpił spadek wyw ozu, przy czym w dość dużym mieście, jakim jest Zgierz, w skaźnik ten odbieqa znacznie od poziom ów w y stęp u iących w znacznie m niejszych jednostkach miejskich..i. O s t a s z e w s k i, Technologiczne perpetum mobile?, Przegląd T echniczny" 1979, nr 47, s. 26.
T o b e 1 a 6 W yw óz nieczystości st.iłyrh M iasto W ywóz nieczystości stałych na 1 m ieszkańca W tys. m* w m, 197.б ľ 180 1975 1980 Łódź 1 032,0 1 573,0 t,29 1,88 A leksandrów 26,1 21,3 1,70 1,25 Głowno 14,0 18,9 1,00 1,29 K onstantynów 19,0 15,0 1,32 0,99 O zorków 20,0 19,5 1,06 1,00 Pabianice 92,0 111,4 1,38 1,58 Stryków 1,6 2,8 0,44 0,75 Zgierz 36,1 40,4 0,75 0,76 Ogółom 1 240,8 1 802,3 1,27 1,76 Z r ó d l o : J a k w tab. 4. M iasto Tabor do wywozu nieczystości stałych 1976 T a b e l a 7 Tabor w szt. 1978 1980 Łódź 105 114 119 A leksandrów 6 5 4 Głowno 2 2 3 K onstantynów ' 2 4 6 Ozorków 5 3 3 Pabianice 12 13 12 Stryków 1 1 1 Zgierz 9 9 9 Ogółem 142 151 157 % r A d 1 o: J» k w tnb. A. Liczba sprzętu specjalistycznego, głów nie będącego w dyspozycji MPO, w y k azyw ała tendencje w zrostow e (tab. 7). T abor w pozostałych m iastach nie ulegał istotniejszym zmianom. N ow e dostaw y p o k ry w ają jedynie potrzeby p o w stające w sk u tek likwidacji jednostek mocno w y - eksploatow anych. N ależy zaznaczyć, że ok. 40 środków sprzętow ych w posiadaniu w szystkich służb oczyszczania eksploatow anych jest przez okres dłuższy niż 10 lat, a dla 50 jednostek okres ten wynosi 6 9 lat. O znacza to, że zdecydow ana w iększość taboru winna być już przeznaczona do napraw y. Z przeprow adzonych analiz technicznych w ynika
konieczność zakw alifikow ania blisko 80 wozów do kasacji. D odatkow ą trudnością są dotkliw e braki zaopatrzeniow e w czqšci zam ienne (ogumienie, ak u m u lato ry itd.) oraz zbyt m ałe zaplecze techniczno-rem ontow e. Spow odowało to w konsekw encji obniżenie w spółczynnika gotowości technicznej z 0,75 w 1976 do 0,68 w 1980 r. Stan l.ihoru bezpylnogo T a b e l a 8 W yszczególnienie T abor bezpylny w szt. 1976 1978 1980 Ogółem 142 151 157 w tyra: Łódź 105 114 119 bajadera 29 24 16 w lym : Łódź 7 3 2 bębnow y 102 106 117 w tym: Łódź 88 91 88 kontenery 11 21 34 w tyra: Łódź 10 20 28 Ź r ó d ł o : D ane M iejsk ieg o P rzed się b io rstw a O czyszczani*«. W strukturze rodzajow ej taboru bezpylnego m aleje udział pojazdów typu bajadera" (kryte w yw rotki) na korzyść coraz szerszego stosow ania sprzqtu do obsługi kontenero w ej (tab. 8). Dynamika w yw ozu nieczystości stałych oraz stanu taboru w skali całego w ojew ództw a kształtow ała się w latach 1975 1980 na zbliżonym poziomie (145,2 oraz 145,3). Bardziej szczoqółowych informacji do starcza s y tu a c ja w Lodzi (tab. 9). D ynam ika w ywozu nieczystości stałych i praca tubom w Lodzi w latach 1976 1980 1975 = 100 T a b e l a 9 W yszczególnienie 1G76 1977 1978 1979 1980 W ywóz nieczystości 113,3 121,3!.''2,4 142,2 152,4 Liczba taboru 128,(1 134,1 139,0 134,1 145,1 Liczba w ykonanych w ozokilom etrów 115,6 114,9 121,2 138,0 146,3 2 r ó ł o: Juk Wtälj. 8.
U w zględniając pracę w yw ozow ą taboru, tem po w y k o n a n y ch wozokilom etrów było znacznie niższe od tem pa w yw ozu odpadów. T łum aczyć to zapew ne należy stosow aniem coraz w iększych pojem ników do w y - wozu tego typu nieczystości. Jednocześnie w raz ze w zrostem obszaru o bsługiw anych rejo n ó w zm niejszała się częstotliwość wyw ozów. Jed n y m z najistotniejszych elem entów procesu usuw ania nieczystości stałych jest ich składow anie i unieszkodliw ianie na terenach sp e- cjalnie do tego przeznaczonych (wysypiskach). W 1980 r. służby oczyszczania ek sp lo ato w ały 10 w ysypisk, z tego 3 odbierały nieczystości z terenu Łodzi. W pozostałych m iastach w y k o rz y sty w ano pojedyncze w ysypiska. Łódź dla celów w yw ozow ych podzielona jest na 57 rejonów. Średnia odległość z rejo n ó w w yw ozow ych do eksploatow anych w ysypisk w y - nosiła 15 km. Dwa w ysypiska w okolicach m iasta p rzystosow ane są do unieszkodliw iania odpadów stałych, trzecie w y k o rz y sty w ane jest w yłącznie do składow ania gruzu 1 ziemi oraz zmiotek ulicznych. Praw idłow a eksploatacja w ysypisk jest utru d n io n a przez brak: ziemi do bieżącecro p o k ry w ania odpadów, części zam iennych do sprzętu pracującego na w ysypiskach. N ależy podkreślić, że te re n y pozostające w gestii przedsiębiorstw zostały im przydzielone bezpośrednio przed rozpoczęciem eksploatacji, co rzutow ało na niew łaściw e przygotow anie techniczno-organizacyjne. Problem em najw ażniejszym jest bardzo wysoki stopień zapełnienia wysypisk. Ich pojem ność została już praktycznie w ykorzystana. Do 1983 r. przew iduje się zakończenie eksploatacji 4 w ysypisk, natom iast do 1987 r. dalszych 4. W tej sytuacji należy pilnie poszukiw ać now ych m iejsc składow ania odpadów. M ało b u d u jący jest fakt b ra k u jasnych i w iążących ustaleń lokalizacyjnych. P rzyznanie now ych terenów dla M PO w 2 m iejscow ościach nie zmniejsza skali problemu. P otencjalne w ysypiska są zlokalizow ane w znacznej odległości (dw ukrotnie dalej niż dotychczasow e) od miasta. W y d łu żanie tras przew ozow ych rzuto - w ać będzie na w yższą czasochłonność i dalszy w zrost kosztów tra n s - portow ych. W znlędy ekonom iczne i o raan izacyin e coraz silniej przem aw iają za zastosow aniem przeładunkow ego system u wywozu. Budowa stacji p rzeładunkow ej w najbliższych latach staje się palącą koniecznością. W y - m aga to jednocześnie taboru specjalistycznego (nie p ro dukow aneqo obecnie w kraju), p rzystosow anego do w yw ozu odpadów na duże odlectłości. W przeciw nym przypad k u w ydłużenie tras przew ozow ych spow oduje, w edług d anych MPO, Wzrost zatrudnienia (grupa ładow aczy i kierow ców ) o 20% oraz spadek w ydajności p ra cy przy ak tu aln y m stanie taboru o 50%. Zwiększenie odległości w y sy p isk do 30 km ozna-
czać będzie zm niejszenie o połow ę częstotliw ości w y k o n y w a n y ch w y - wozów. S ygnalizow ane problem y w y stęp u ją w działalności służb kom u n alnych odpow iedzialnych za stan sanitarn y w e w szystkich dużych aglom eracjach w Polsce. U trzym y w anie się tego stan u prow adzi do nieodw racalnych zakłóceń w koegzystencji sztucznego i n atu raln eg o środow iska człowieka. POJEMNIKI DO GROMADZENIA NIECZYSTOŚCI G rom adzenie odpadów stałych stanow i początkow y etap procesu ich usuw ania. Służą do tego celu pojem niki o różnych rozw iązaniach k o n stru k cy jn y ch i jednostkach pojemności. Stan w yposażenia w te urządzenia przedstaw ia tab. 10. M iasto Liczba pojem ników Pojem niki w szt. T u b a l u 10 1976 1978 1980 Lótlż 69 097 69 256 57 070 w tym: 110 i 65 162 61 578 46 393 1100 I 3 835 7 523 10 378 800 1 100 kontenery 155 299 A leksandrów I 290 1 480 2 804 Głowno 1 347 1 957 2 285 K onstantynów 1 090 2 600 3 000 O zorków 1 280 1 700 2 165 Pabianice 7 791 8 663 9 693 Stryków 120 255 290 Zgiorz 4 474 5 215 5 969 Ogółem 86 489 91 126 83 276 2 [ ó d ł o: Jak w tab. 4 i 8. W e w szystkich m iastach oprócz Łodzi w y stąpił w y ra ź n y w zrost liczebności pojem ników. S padek ich liczby w Łodzi w płynął na zm niejszenie się stanu urządzeń w skali całego w ojew ództw a. Z w iązane jest to ze zm ianą stru k tu ry pojem ników. Stopniow e ograniczanie stosow ania pojem ników 110 litrow ych w ynika z n astęp u jący ch przyczyn: nieprzystosow ania now ych typów sam ochodów do ich opróżniania, \
konieczności usuw ania coraz w iększej m asy odpadów, potrzeby zatrudnienia przy usu w an iu zgrom adzonych odpadów znacznie większej liczby pracow ników, w ydłużenia czasu procesu ich w yładow yw ania. Pomimo dom inującego jeszcze udziału tego rodzaju pojem ników w prow adza się coraz szerzej pojem niki 1100 1. O becnie jed y n ie w P a- bianicach i K onstantynow ie stosow ane są w yłącznie pojem niki tra d y - cyjne. Do widocznych zalet dużych pojem ników należy zaliczyć: zm niejszenie pracochłonności, lepsze w ykorzystanie pojem ności (samoistny proces nagniatania pod w pływ em w łasnego ciężaru) oraz zw iększenie w ydajności brygad w yw ozow ych. Pojem niki te p o siad ają jednak istotne wady, takie jak: zbyt niska jakość w ykonania (co prow adzi do krótkotrw ałości użytkow ania) oraz zbyt duży ciężar (co stanow i istotne utrudnienie przy w yładow yw aniu). Pojem nikam i pozw alającym i na zm niejszenie pracochłonności dzięki pełnem u zm echanizow aniu czynności za- i w y ładunkow y ch są k o n ten ery (pojemność 6, 7, 10 m 3). Są one w tej chwili stosow ane głów nie do w ywozu odpadów przem ysłow ych, choć coraz częściej służą do g ro m a- dzenia nieczystości na terenach osiedli m ieszkaniow ych. W obec p ra w - dopodobnego stopniow ego w prow adzania niew ym iennego system u w y - wozu, pojem niki typu k o n tenero w ego posiadać będą d ecydujące zn a- czenie. W ym agać to będzie w ym iany p ark u sam ochodow ego na znacznie m niejszą liczbę w y sp ecjalizow anych wozów. Do realn y ch zmian zaliczyć n ależy konieczność coraz pow szechniejszego stosow ania pojem ników w formie w orków p ap iero w y ch bądź z tw orzyw a sztucznego. Rozwiązanie to, funkcjonujące od daw n a w innych krajach, posiada znaczne w alo ry estetyczno-higieniczne i e k o - nomiczne. W ysokie koszty nie są w tym przypad k u jed y n y m czynnikiem, któ ry musi być brany pod uw agę wobec faktycznych korzyści pozaekonom icznych i kom pleksow ego rachunku opłacalności. W y m aga j e - dynie śm iałych decyzji i dobrze przygotow anej organizacji działań. Dla dokonania porów nania i ew en tu aln ego zm inimalizowania w ątpliw ych strat należałoby ten sposób w prow adzić w niektórych m iastach tytułem eksperym entu. i SZALETY MIEJSKIE U stępy publiczne stanow ią składnik infrastruktury kom unalnej w mieście. Są to urządzenia niezbędne, szczególnie w centrach m iejskich lub dzielnicy śródm iejskiej, m iejscach publicznych o dużym n a tę - żeniu ruchu pieszego a także terenach, na k tó ry ch w ystępuje znaczna k o n centracja ludności (place zgromadzeń, obiekty sportowe, parki).
T a b с 1 d И M iasto Szalety m iejskie w szt. Szalety na 10 tys. m ieszkańców 1975 11180 1975 1980 Łódź. 36 43 0,45 0,51 A leksandrów 1 1 0,65 0,60 Ozorków 1 1 0,53 0,51 Pabianice 1 1 0,15 0,14 Zyicrz 1 1 0,21 0,19 O gółem 40 47 0,41 0,46 Z i ó d ł o:.ink w lab. 8. Istniejący stan w yposażenia m iast w szalety w św ietle przytoczo n ych danych należy ocenić jako katastrofalny (tab. 11). Spośród 8 miast w w ojew ództw ie tylko 5 posiada ustępy publiczne, z tego w czterech w y stępuje zaledw ie pojedyncze urządzenie. W y so k ie zróżnicow anie dotyczy relacji liczby ludności p rzypad ającej średnio na 1 szalet. W n a j- gorszej sytuacji są dwa najludniejsze (poza Łodzią) miasta, tj. Pabianice i Zgierz. Jeśli porów nam y w yposażenie w stosunku do n o rm atyw ów (1 szalet w inien przypadać na 25 65 ha pow ierzchni, niezależnie od wielkości miasta i rodzaju rejonu) stwierdzim y, że 1 ustęp publiczny p rzypada tu na obszar kilkadziesiąt razy w iększy niż określony normą. W Łodzi na ogólną liczbę 43 szaletów (dane z 1980 r.) 13 obiektów zlokalizow anych było w dzielnicy Bałuty oraz 11 w Śródmieściu. W p ierwszej jednostce zam ieszkuje najw ięcej m ieszkańców miasta, w drugiej najm niejszej dzielnicy skoncentro w ana jest większość działalności handlow o-usługow ej i kulturalno-adm inistracyjnej. Znaczna część szaletów (8) u trzym y w anych przez M PO była obiektam i nieskanalizow anym i (tzw. suchymi), zlokalizow anym i na k ra ń ców k ach tram w ajow ych. Zgodnie z w ym ogam i sanitarno-epidem iologicznym i szalety sk a n a - lizowane w inny być czynne w godz. 6 22. O znacza to, uw zględniając niedziele i święta, konieczność zatrudnienia 85 osób obsługi. T ym czasem wobec trudności k adro w y ch (niskie zarobki i pozycja w opinii społecznej) większość szaletów czynna była jedynie w ciągu 1 zmiany. W iele zastrzeżeń budzi także estetyka zew nętrzna oraz w yposażenie w pełny i sp raw n y zestaw instalacji techniczno-sanitarnych. K arygodny często stan w nętrza zaprzecza funkcji jakie w inien spełniać szalet w nazw ie publiczny. W słabej kulturze osobistej części użytkow ników u p atry w ać należy głów ne p rzyczyny tego niepokojącego i m ało b u d u - jącego zjawiska.
W y w ó z nieczystości w Łodzi nie w y k azyw ał jednoznacznego k ieru n k u zmian. Poziom w yw ozu w 1980 r. był w yższy w stosunku do 1975 r. jedynie o 20,4 tys. ma. Analogiczne tenden cje zmian jak w p rz y - padku w yw ozu w y stąp iły w liczbie w ozokilom etrów w y k o n anych przez sprzęt specjalistyczny. W obec faktu wyższej dynam iki p racy taboru m ożna stw ierdzić zjaw isko w ydłużania się tras przew ozow ych. MPO w 1980 r. korzystało z 4 w ylew isk nieczystości. Średnia odległość w y - w ozu kształtow ała się na poziomie ok. 5 km. G eneralnie rzecz biorąc, w usu w an iu tego typu odpadów nie w y s tą - piły na ogół w iększe trudności. Częstotliw ość usuw ania była dostosow ana do w y stęp u jących potrzeb. W y w ó z dokonyw any był na zlecenia p is e m n e lub telefoniczne w ciąg u 2 3 dni od d a ty zgłoszenia. UWAGI KOŃCOW E W zrost zadań w w a ru n k ach św iadom ości niepełnego zaspokojenia potrzeb zmusza do poszukiw ania now ych rozw iązań w skutecznym działaniu służb oczyszczania. O graniczenia dotyczą m. in. czynników w y - tw órczych procesu św iadczonych usług. Potrzeby sprzętow e i k ad ro w e oraz zagadnienia w ysypisk stanow ią najistotniejszy zbiór problem ów. W y w o żen ie odpadów stałych na w y - sypiska trak to w ane jest w dalszym ciągu jak o podstaw ow a technika ich unieszkodliw iania. W obliczu n arastających trudności konieczne w y d a je się poszukiw anie opłacalnych m etod unieszkodliw iania coraz w ięk sz ej m asy nieczystości. W opinii społecznej praca w służbach oczyszczania nie cieszy się n ależytym uznaniem. N a w et w y ra źne zachęty m aterialne nie są w y - starczająco skutecznym bodźcem m otyw acyjnym. J e s t to istotna p rz y - czyna b raków w zatrudnieniu. Rodzajem działalności w y m ag a ją cy m szczególnej uw agi jest wyw óz nieczystości stałych. M ożliwe są tu dw a kierunki rozwiązań: a) praw idłow e zorganizow anie procesu w yw ozu, b) stosow anie p ostępow ych technologii wywozu. Prow adzić to w inno do w zrostu w ydajności tego złożonego i p racochłonnego procesu. Jak o p rzykładow e formy zmian należy w ym ienić ograniczenie liczby podjazdów i operacji załadunkow ych, stosow anie w szerszej skali now oczesnych pojem ników, w prow adzanie pojazdów o w iększych ładow nościach (wzrost pojem ności i wyższy stopień u g n iatan ia odpadów). N iską efektyw ność ekonom iczną i częstą k ry ty k ę społeczną służb oczyszczania uznać m ożna za arg u m e n ty u zasad n iające potrzebę zm ia-
n y w aru n k ó w ich działalności. M ożliwe jest bow iem zlecanie zadań w ięcej niż jednem u w y konaw cy. Jed n o stk a odpow iedzialna za u trz y - manie czystości i porządku oraz dysponująca środkam i finansow ym i posiadałaby sw obodę w y b o ru realizatora usług. M ogłaby być nim ta jednostka, która zobow iązałaby się w ykonać zadania na k o rzystnych dla zleceniodaw cy zasadach. W a ru n k i w zajem nych ustaleń pom iędzy kontrahentam i regulo w an e b y łyby treścią um ow y. Przez innych niż służby kom unalne w y k o n a w ców należy rozum ieć jednostki gospodarki uspołecznionej, spółdzielczość bądź osoby pry w atn e. N ależy podkreślić, że takie rozw iązanie (ze w zględów techniczno- -organizacyjnych) dotyczyć może oczyszczania m ałych m iast lub tych jego elem entów w pozostałych miastach, co do k tó ry ch istnieje u zasadnione przekonanie, że czynności te będą lepiej i taniej w ykonane. C eny za usługi b yłyby ustalone w ram ach w zajem n y ch uzgodnień (ceny umowne). Do rozw ażenia pozostaje także kw estia ew en tu aln eg o w prow adzenia system u ajencyjnego. J a k w iadom o podobne p ró b y (choć jeszcze w sferze przygotow ań) podjęto już w drogow nictw ie w w ojew ództw ie k r a - kowskim. Eugeniusz W ojciechow ski SANITATION SERVICES IN TOW NS 1 he aim of this study was to provide a descriptive-analytical ch aracteristic of sanitation fu n lities available in tow ns of the urban adm inistrative province of Lodz. The study covers a period betw een 1975 and 1980, and it encom passes the following problem s connected w ith sanitation of tow ns: cleaning of streets and squares, tian sp ort and dumping of liquid and stable garbage and im purities, containers for storage ol garbage, and public lavatories. In the perform ed analysis particular tow ns w ere interpreted in relation to the main causes and consequences of changes occuring in various elem ents of tow n sanitation facilities.
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOM ICA 58, 1986 A nna C ielecka* ZIELEN W M IASTACH UWAGI OGOLNE T eren y zieleni stanow ią w ażny elem ent urządzeń k o m u nalnych w mieście. Przyjm ując podział in frastru k tu ry na społeczną i techniczną, trudne jest jednoznaczne zakw alifikow anie zieleni do jednej z nich. Z punktu widzenia spełnianych funkcji zieleń należy potrakto w ać jako składnik in frastruktury społecznej. Ze w zględu na budow ę techniczną jako elem ent in frastru k tu ry technicznej. W niniejszym opracow aniu przyjęto to drugie ujęcie. C echą ch arak tery sty czn ą eksploatacji tych tere n ó w w w ojew ództw ie miejskim łódzkim jest zróżnicow anie form zarządzania zielenią w y s tę - puje wiele podm iotów sp raw u jący ch bezpośredni nadzór nad nią. G łów - nym i jednostkam i są w y o d rębnio n e lub w ydzielone autonom icznie służb y w chodzące w skład gospodarki k o m u n aln ej (Łódzkie P rzedsiębiorstw o Ogrodnicze, Łódzki P ark K ultury i W ypoczynku, Przedsiębiorstw a G ospodarki M ieszkaniow ej, MOZ, zakłady zieleni w R ejonow ych Przedsiębiorstw ach G ospodarki K om unalnej i M ieszkaniow ej z siedzibam i w O zorko w ie, Z gierzu i P abianicach). O bszarem funkcjonow ania ŁPO jest m iasto Łódź. U rządzaniem te - renów zieleni w granicach adm in istracy jn y ch poszczególnych dzielnic zajm uje się PGM. N ato m iast w p rzypadku oddziałów przedsiębiorstw rejonow ych obiektem ich działania są m iasta, w k tó ry ch jednostki te posiadają sw oją siedzibę. O bok jednostek k o m u n aln y ch zielenią zajm uje się rów nież spółdzielczość m ieszkaniow a, zakłady pracy, związki zawodowe, w yznaniow e, o rganizacje tu ry sty k i i w ypoczynku. Z punktu w idzenia praw idłow ego k ształtow ania tere n ó w zieleni jako elem entu zagospodarow ania miasta, konieczne jest prow adzenie ciągłej Mgr, asystent w Zakładzie G ospodarki K om unalnej UL.