Neuroplastyczność jako cel dla farmakoterapii zaburzeń lękowych, zaburzeń nastroju i schizofrenii

Transkrypt

1 Tłumaczenia / translations 163 Neuroplastyczność jako cel dla farmakoterapii zaburzeń lękowych, zaburzeń nastroju i schizofrenii Neuroplasticity as a target of the pharmacotherapy of anxiety disorders, mood disorders and schizophrenia John H. Krystal 1,2,3, David F. Tolin 1,4, Gerard Sanacora 1,3, Stacy A. Castner 1,2,5, Graham V. Williams 1,2,5, Deane E. Aikins 1,2, Ralph E. Hoffman 1,6, D. Cyril D Souza 1,2,3 Streszczenie Współczesne terapie zaburzeń psychiatrycznych rozwinięto w celu zapewnienia raczej ulgi związanej z objawami niż odwracania leżących u ich podstaw nieprawidłowości w zakresie neuroplastyczności czy neurorozwoju, które mogą przyczyniać się do zaburzeń psychiatrycznych. Niniejsza praca rozważa możliwość rozwinięcia takich terapii psychiatrycznych, które będą ukierunkowane na deficyty w zakresie neuroplastyczności albo będą manipulowały neuroplastycznością w nowy sposób. Terapie te mogą nie dawać efektu bezpośredniej ulgi związanej z objawami. Jednak mogą one uzupełniać lub wzmacniać obecne farmakoterapie i psychoterapie ukierunkowane na zapobieganie i leczenie zaburzeń psychiatrycznych. Rozważając kwestię neuroplastyczności jako celu leczenia zaburzeń psychiatrycznych, opieramy się na nowych, fascynujących odkryciach w obszarach takich jak zaburzenia lękowe, zaburzenia afektywne i schizofrenia. summary Current treatments for psychiatric disorders were developed with the aim of providing symptomatic relief rather than reversing underlying abnormalities in neuroplasticity or neurodevelopment that might contribute to psychiatric disorders. This review considers the possibility that psychiatric treatments might be developed that target neuroplasticity deficits or that manipulate neuroplasticity in novel ways. These treatments might not provide direct symptomatic relief. However, they might complement or enhance current pharmacotherapies and psychotherapies aimed at the prevention and treatment of psychiatric disorders. In considering neuroplasticity as a target for the treatment of psychiatric disorders, we build on exciting new findings in the areas of anxiety disorders, mood disorders, and schizophrenia. Neuroplastyczność jest osią wszystkich terapii zaburzeń psychiatrycznych, dlatego że zakłada się, iż redukcja objawów wynika ze zmiany w funkcji sieci nerwowych. Jednak kilka ostatnich prac wskazuje, że zaburzenia psychiatryczne są w swej istocie zaburzeniami w zakresie neuroplastyczności [1 4], co sugeruje, że skuteczność współczesnych form leczenia może być ograniczona przez nieprawidłowości w obszarze neuroplastyczności. W niniejszym omówieniu zostanie po krótce rozważona hipoteza, że mogłyby zostać rozwinięte nowe terapie, nakierowane na zwiększenie neuroplastyczności [5]. Leki, które zwiększają neuroplastyczność, mogłyby zwiększyć szybkość rozpoczęcia lub zakres poprawy klinicznej oraz zmniejszać potrzebę hospitalizacji w niektórych przypadkach. Niniejsza praca wskaże kilka przykładów ilustrujących, jak neuroplastyczność może być produktywnym celem jako strategia wspomagania leczenia zaburzeń psychiatrycznych. Na początek rozważymy zastosowanie leków, które pobudzają stymulację miejsca glicynowegob koantagonisty receptorów glutaminianowych N-metylo-D-asparginianu (NMDA), w celu zwiększenia zależnych od doświadczenia form neuroplastyczności, jako że mogą być one powiązane z nieadaptacyjnym strachem u pacjentów z zaburzeniami lękowymi. Następnie zostaną omówione implikacje sukcesów tego podejścia do rehabilitacji nieprawidłowości poznawczych (remediation of cognitive impairments) powiązanych ze schizofrenią. Przedstawione zostaną także aktualne dowody, że zmniejszenie odporności komórkowej i neuroplastyczności przyczyniają się do zaburzeń nastroju i zaburzeń powiązanych ze stresem oraz że deficyty w zakresie neuroplastyczności mogą zostać ograniczone poprzez podnoszenie poziomu czynników troficznych i wzmacnianie powiązanych z nimi mechanizmów transdukcji sygnału. Wreszcie, w niniejszej pracy zostaną omówione modele kliniczne terapii utworzone na podstawie dwóch dobrze zbadanych paradygmatów preklinicznych w celu manipulowania neuroplastycznością, uwrażliwiania na efekty antagonistów D1 [6] i długotrwałej depresji (long-term depression, LTD) [7]. Razem wszystkie te przykłady uwidaczniają rosnącą liczbę nowych terapii zaburzeń psychiatrycznych, które wyłaniają się z prób projektowania leczenia ukierunkowanego na neuroplastyczność lub traktującego ją jako jeden ze swoich elementów. Wiadomości Psychiatryczne; 13(3): Przedrukowano z Drug Discovery Today 13/14 (2009), John H. Krystal, David F, Gerard Sanacora, Stacy A. Castner, Graham V. Williams, Deane E. Aikins, Ralph E. Hoffman, D. Cyril D Souza Neuroplasticity as a target for the pharmacotherapy of anxiety disorders, mood disorders, and schizophrenia, s , Copyright 2009 za zgodą Elsevier. Reprinted from Drug Discovery Today 13/14 (2009), John H. Krystal, David F, Gerard Sanacora, Stacy A. Castner, Graham V. Williams, Deane E. Aikins, Ralph E. Hoffman, D. Cyril D Souza Neuroplasticity as a target for the pharmacotherapy of anxiety disorders, mood disorders, and schizophrenia, s , Copyright 2009 with permission from Elsevier. 1 Department of Psychiatry, Yale University School of Medicine, New Haven, CT 06510, United States 2 VA Connecticut Healthcare System, West Haven, CT 06516, United States 3 Abraham Ribicoff Research Facilities, Connecticut Mental Health Center, 34 Park Street, New Haven, CT 06519, United States 4 Institute of Living, Hartford Hospital, Hartford, CT, United States 5 Department of Neurobiology, Yale University School of Medicine, New Haven, CT, United States 6 Psychiatric Hospital of Yale-New Haven Hospital, New Haven, CT, United States Adres do korespondencji/ Address for correspondence: Krystal, J.H. john.krystal@ yale.edu

2 164 Tłumaczenia / translations Połączenie uogólnionego wzrostu neuroplastyczności zależnej od receptorów NMDA z neuroplastycznością specyficzną obwodowo zależną od doświadczenia: przykłady wygaszania strachu w zaburzeniach lękowych i poznawczej rehabilitacji w schizofrenii Terapia behawioralno-poznawcza, włączająca stopniową, przedłużoną ekspozycję na bodźce lękowe jest jedną z najbardziej obiecujących sposobów leczenia zaburzeń lękowych [8]. Interwencje takie włączają ekspozycję in vivo (bezpośrednią konfrontację z sytuacjami lub aktywnościami wywołującymi strach i unikanymi), wyobrażoną (przedłużone i szczegółowe wyobrażanie sobie lub przypominanie myśli wywołujących lęk i unikanych) oraz interoceptywną (ćwiczenia zaprojektowane tak, by wywoływać fizyczne odczucia, których osoba się boi). Sensem mechanizmu ekspozycji jest wygaszanie, w którym powtarzane prezentacje bodźca warunkowego (conditioned stimulus, CS), bez obecności bodźca bezwarunkowego (unconditioned stimulus, US), w końcu prowadzi do redukcji reakcji warunkowej (conditioned response, CR). Wygaszenie nie oznacza, że organizm zapomina o początkowym powiązaniu CS US, raczej jest ono uważane za reprezentację uczenia się nowych powiązań (np. CS zostaje powiązane z innym bodźcem niż US), które ostatecznie osłabia moc oryginalnego powiązania [9]. Niemniej jednak, w czasie gdy nowe adaptacyjne powiązania są utrwalane i wzmacniane, to wynikające z klasycznego (pawłowowskiego) warunkowania, wygaszania i rekonsolidacji strachu są również formami neuroplastyczności zależnej od receptorów NMDA angażującej glutaminergiczne wejścia do jądra migdałowatego podstawno-bocznego [10 13]. Leki, które stymulują funkcję receptorów NMDA przez miejsce glicynowe, okazały się nie mieć bezpośrednich efektów przeciwlękowych u ludzi i zwierząt [14 18]. Jednak leki, które ułatwiaja funkcję receptora NMDA, mogą wspierać różnorodne, zależne od receptorów NMDA formy neuroplastyczności, włączając wygaszanie [19]. Dodatkowe zastosowanie D-cykloseryny (DCS) w terapii ekspozycyjnej zaburzeń lękowych zapewnia bardzo wyraźne przykłady możliwości farmakoterapii wzmagającej neuroplastyczność w mózgu w sposób rozproszony, zwiększając skuteczność terapii behawioralnej, która tworzy neuroadaptacje w specyficznych obwodach. DCS jest częściowym antagonistą miejsca glicynowegob koantagonisty receptorów NMDA ze znacząco bardziej agonistycznym lub antagonistycznym wpływem na podtyp receptorów NMDA [20 22]. Gdy poziom otaczającej glicyny jest niski, DCS wzmacnia funkcję receptora NMDA. Jednak gdy poziom glicyny jest odpowiedni do nasycenia miejsca glicynowegob koantagonisty receptorów NMD, DCS może zmniejszać funkcję receptorów NMDA [23 25]. Zatem DCS może poprawić skuteczność psychoterapii bazujących na ekspozycji przez nasilanie działania receptora NMDA, a więc zwiększanie neuroplastyczności, lub poprzez redukcję funkcji receptora NMDA i zakłócanie (re)konsolidacji lękowych wspomnień. Obydwa procesy uważane są za ułatwiające wygaszanie strachu [5, 26, 27]. DCS wspierała wygaszanie uwarunkowanego strachu u zwierząt, niezależnie od tego, czy zastosowano ją w czasie sesji wygaszania [28], czy też bezpośrednio po treningu wygaszania [29]. Dane te sugerują, że DCS ułatwia wygaszanie poprzez wpływ na utrwalanie świeżo nauczonego materiału. W pierwszym badaniu poszerzenia terapii ekspozycyjnej o DSC u ludzi [18] pacjenci z akrofobią otrzymujący DCS wydawali się lepiej korzystać z terapii ekspozycyjnej w wirtualnej rzeczywistości niż pacjenci otrzymujący placebo. Wyniki te zostały ostatnio powtórzone i poszerzone o zastosowanie DCS w połączeniu z terapią ekspozycyjną dla pacjentów z lękiem społecznym (social anxiety disorder) [30, 31] lękiem panicznym (panic disorder) [32] i zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym [33, 34]. Rysunek 1 prezentuje wyniki jednego z ostatnich ilościowych omówień 15 badań z kontrolowanym placebo (N=632, 30 niezależnych prób, 5 badań na zwierzętach, 10 badań z udziałem ludzi [35]) w czasie treningu wygaszania/terapii ekspozycyjnej z podawaniem DCS. Podawanie DCS po leczeniu było powiązane z istotnym i znacznym efektem, wskazującym na to, że DCS w sposób rzetelny wspomaga działanie wygaszania/terapii ekspozycyjnej strachu. Badania na zwierzętach wykazały znacząco istotniejszy efekt niż badania z udziałem ludzi (być może, co nie jest zaskakujące, z powodu większej eksperymentalnej kontroli nad genetyczną wariacją i zmiennymi zewnętrznymi w badaniach na zwierzętach). Druga analiza pokazała, że niekliniczne badania (kontrolne przyp. tłum.) z udziałem ludzi nie wykazały istotnego wpływu DCS, podczas gdy badania kliniczne wykazują taki efekt działania DCS o umiarkowanej wielkości. Podobny wzorzec zaobserwowano w czasie powtórnego badania, co sugeruje, że efekt podawania DCS nie znika po przerwaniu leczenia, co jest potencjalnym udoskonaleniem w porównaniu ze stosowaniem innego rodzaju strategii stosowania farmakoterapii, które mogą powodować zwiększenie ryzyka nawrotu po przerwaniu leczenia [36, 37]. Testowanie zmiennych pośredniczących w poszczególnych badaniach nie wykazało dowodów na powiązanie między dawką DCS a reakcją. Jednak czas podania dawki DCS w znaczącym stopniu pozwalał na przewidywanie wielkości wpływu, z największymi efektami widocznymi w badaniach, w których DCS była podawana bezpośrednio przed lub po ekspozycji, co jest zgodne z danymi przedklinicznymi. Mniejszy wpływ DCS zanotowano w przypadkach, w których kombinacja DCS i ekspozycji była powtarzana wielokrotnie. To obniżenie skuteczności może

3 Tłumaczenia / translations 165 odzwierciedlać rozwiniętą tolerancję na DCS [38] lub wysoki poziom skuteczności powtarzanych ekspozycji u pacjentów badanych do tej pory, tzn. tak zwany efekt podłogi, który może redukować możliwość wykrywania wpływu DCS. Badania z użyciem DCS wstępnie dostarczają wsparcia dla hipotezy, że neuroplastyczność wzmacniana lekiem poprzez zwiększenie aktywacji receptorów glutaminianowych NMDA może wspomagać skuteczność opartej na wygaszaniu terapii poznawczo-behawioralnej. Jednak przyszłe badania z wykorzystaniem pełnej złożoności antagonistów miejsca glicynowegob receptorów NMDA (glicyna, D-seryna, D-alanina), podobnie jak antagonistyczne transportery glicyny lub D-seryny, pomogą lepiej ocenić modalność tego leczenia. W przeciwieństwie do związków glicynopodobnych, blokada β-receptorów może być strategią, która w sposób preferencyjny zakłóci rekonsolidację uczenia się powiązanego ze strachem. Układ noradrenergiczny odgrywa różnorodne role w neurobiologii pamięci u zwierząt i ludzi [39, 40]. Najnowsze dane z badań na zwierzętach sugerują, że blokada β-receptorów preferencyjnie zakłóca utrwalanie uczenia się strachu w odniesieniu do początkowej jego konsolidacji [41, 42]. Odkrycie to może być spójne ze zdolnością blokady β-receptorów do zmniejszania rekonsolidacji uczenia się strachu powiązanego z zaburzeniem stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder, PTSD) [43, 44], podczas gdy pierwotne uczenie się strachu pozostaje nietknięte [45]. Przeciwnie, wstępne dane sugerują, że propranolol może nie być skuteczny w zapobieganiu PTSD [46], pomimo pewnych wstępnych nadziei pokładanych w tej strategii [47]. Leki, takie jak DCS, które wspomagają neuroplastyczność poprzez wzmocnienie funkcji receptora NMDA, mogą wzmagać skuteczność terapii poznawczo-behawioralnych dla wielu zaburzeń psychiatrycznych. Intrygujące byłoby rozważenie możliwości, czy skuteczność terapii w schizofrenii za pomocą substancji powiązanych z glicyną może podążać za podobnym paradygmatem, jak w przypadku zaburzeń lękowych, tzn. promującym raczej neuroplastyczność niż bezpośrednie tłumienie symptomów i deficytów poznawczych powiązanych ze schizofrenią. Duża liczba badań sugeruje, że substancje powiązane z glicyną (glicyna, DCS, D-seryna, D-alanina czy sarkozyna) delikatnie poprawiają skuteczność leczenia przeciw psychotycznego, gdy zostaną dodane do leków innych niż klozapina; leku, który wykazuje wewnętrzną aktywność transportera glicyny [16, 48 50]. Jednak istnieje pewna liczba negatywnych prób, włączając w to większe badania dotyczące tego mechanizmu [51]. Może być wiele powodów tych negatywnych wyników. Jednym z nich może być fakt, że nie jest jasne, jak glicyna powinna być optymal- d Cohena (DCS vs PBO) d Cohena (DCS vs PBO) Po leczeniu Wszystkie badania Wszystkie badania Zwierzęta Sprawdzenie (follow up) Zwierzęta Ludzie Porównanie Ludzie Porównanie Ludzie, grupa kliniczna Ludzie, grupa kliniczna Ludzie grupa nie kliniczna Ludzie grupa nie kliniczna Ryc. 1. Wielkość efektu (d Cohena) w kontrolowanych próbach D-cykloseryny (DCS) vs. placebo PBO. Uwaga: zaadaptowano z [35]. nie dawkowana, by uzyskać korzyść kliniczną, tzn. posiadamy jedynie ograniczone informacje dotyczące centralnej biodostępności zewnętrznie podawanej glicyny w przypadku ludzi [52]. Także na podstawie danych dotyczących zaburzeń lękowych [35] można przewidywać, że ograniczona liczba terapii glicyną może być bardziej efektywna niż przewlekłe leczenie, z powodu zmniejszenia wpływu tolerancji na działanie glicyny. Do dziś jednak wszystkie badania poświęcone leczeniu z wykorzystaniem glicyny angażowały codzienne, jedno- lub dwukrotne podawanie preparatu przez okres dwóch tygodni. Także na podstawie badań nad lękiem, glicyna może być uważana za czynnik wspomagający skuteczność leczenia rehabilitacyjnego, podczas gdy sama w sobie ma ograniczone działanie. Terapia rehabilitacji poznawczej (cognitive remediation therapy), jak wygaszanie strachu, wydaje się być zgodna z tą strategią. Rehabilitacja poznawcza angażuje powtarzalną aktywację obwodów leżących u podłoża poszczególnych aspektów poznania, włączając zależne od stosowania formy neuroplastyczności w celu zredukowania funkcjonalnych nieprawidłowości w obrębie tych obwodów [53 55]. Zmniejszenie neuroplastyczności związane ze schizofrenią, jak się przewiduje, może ograniczać korzyści

4 166 Tłumaczenia / translations z tego typu leczenia [3]. Obecnie brak jest opublikowanych badań podsumowujących interakcyjne efekty substancji powiązanych z glicyną i strategii rehabilitacji poznawczej czy terapii poznawczo-behawioralnej w schizofrenii. Jednak istnieją dane, które mogą być zgodne z pierwotnym działaniem glicyny raczej na neuroplastyczność niż na tłumienie objawów w schizofrenii. Gdy ono zadziała, korzyści z glicyny utrzymują się przez kilka tygodni po zakończeniu jej podawania pomimo krótkiego okresu półtrwania w osoczu [52, 56, 57]. Odtwarzanie neuroplastyczności, neurogenezy i gliogenezy za pośrednictwem mechanizmów neurotroficznych: przypadek depresji i zaburzeń powiązanych ze stresem Koncepcja, że depresja może być powiązana z obniżoną odpornością komórkową i nieprawidłową plastycznością, wyłoniła się z serii przedśmiertnych i pośmiertnych badań dotyczących zaburzeń nastroju, opisujących znaczące anomalie strukturalne [58 60] i zmiany histopatologiczne, włączając zmniejszoną spoistość neuronalną i glejową oraz zmniejszoną ilość komórek glejowych [61 64] w wielu obszarach mózgu. Analogiczne badania wykazały, że przedłużający się stres przyspieszał powiązane ze starzeniem się obniżanie liczby neuronów w obrębie hipokampu u gryzoni [65] oraz prowadził do zmian w sieci dendrytów w hipokampie, ciele migdałowatym i korze przedczołowej (prefrontal cortex, PFC) [66 68]. Bardziej współczesne dane wskazują, że te zmiany morfologiczne indukowane stresem mają swoje funkcjonalne korelaty, co ma konsekwencje w postaci zmniejszonych reakcji na wierzchołkowo celowane wejścia pobudzenia (apically targeted excitatory inputs) [69] i deficyty w świadomej kontroli, które zwykle są związane z chorobami psychicznymi powiązanymi ze stresem [70]. Dodatkowe badania dostarczają mocnych dowodów na powiązane ze stresem obniżenie w poziomie poliferacji i przetrwania komórek [71, 72]. Jest to przedmiotem zainteresowania szczególnie w obszarze badań nad rozwojem leków, zaobserwowano też, że wiele istniejących terapii antydepresantami przeciwdziałało efektom stresu w postaci atrofii dendrytów [73] i utracie komórek glejowych [74], a także poliferacji komórek i przetrwaniu [75 78]. Pomysł, że indukowany antydepresantami wpływ na poliferację komórek pośredniczył w korzystnych rezultatach poznawczych i behawioralnych leku, był oparty na dowodach, że neurogeneza hipokampalna była konieczna dla ekspresji behawioralnych efektów działania antydepresantów [79]. Hipoteza neurotroficzna sugerowała, że przeciwstawne efekty oddziaływania stresu i leków antydepresyjnych wynikają z modulacji aktywności kinazy, co skutkuje zmianami na poziomie cyklicznego AMP (camp) i zmianą białka łączącego się z elementem w odpowiedzi na camp (CREB) regulujące ekspresję genu mózgowego czynnika neurotroficznego (BDNF) [80, 81]. Ta hipoteza była wspierana przez pośmiertne badania z udziałem ludzi nad hipokampem i PFC, a także badania surowicy pacjentów depresyjnych wykazujących obniżony poziom BDNF mrna i białka u nieleczonych pacjentów z depresją oraz podniesiony lub podobny poziom BDNF u pacjentów zażywających antydepresanty [82 85]. Choć wiele uwagi nadal poświęca się specyficznej roli BDNF w hipokampie i korze czołowej, istnieją nowe dowody zaangażowania kilku dodatkowych czynników neurotroficznych, włączając czynnik wzrostu fibroblastów (FGF) [86], insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF-1) [87] oraz czynnik wzrostu śródbłonka naczyń (VEGF) [88]. Dodatkowo, istnieją zależące od obszaru różnice w odniesieniu do wpływu stresu i antydepresantów na regulację czynnika neurotroficznego [89]. Poza neurotrofinami, także inne mechanizmy kluczowe dla regulacji plastyczności mogą przyczyniać się do patofizjologii zaburzeń nastroju i skuteczności antydepresantów. Na przykład, istnieje rosnąca ilość dowodów wpływu stresu i leków antydepresyjnych na remodelowanie chromatyny [90], wraz z ostatnimi wynikami sugerującymi, że wczesne epigenetyczne procesy wywierają długotrwały wpływ na neuroplastyczność i odporność komórkową, która może się utrzymywać do okresu dorosłości. Co więcej, zdolności leków, takich jak kwas walproinowy, które modulują białka deacetylazy histonowej (HDAC) [91, 92] i wzmacniają pamięć długotrwałą, zarówno przypisywania, jak i wygaszania, mogą umożliwić działanie niektórych leków stabilizujących nastrój oraz sugerować zastosowanie leków jako formy wspomagania terapii behawioralnej [93, 94]. Ostatnie badania sugerują, że plastyczność zależna od aktywności może być upośledzona w przypadku pacjentów z depresją, a leki antydepresyjne mogą odwracać lub łagodzić ten deficyt [95, 96]. Na przykład, plastyczność indukowana bodźcem jest upośledzona w obrębie układu wzrokowego osób z depresją, natomiast długotrwałe podawanie sertaliny osobom zdrowym zwiększa amplitudę i plastyczność wywołanych potencjałów [97]. Dodatkowo, podawanie fluoksetyny wzmaga plastyczność słupów dominacji oka u dorosłych szczurów [98]. Razem te badania dostarczają mocnych dowodów na to, że leki antydepresyjne wspierają plastyczność zależną od aktywności w korze wzrokowej i zwiększają prawdopodobieństwo, że podobne efekty uplastycznienia mogą być obserwowane w obwodach mózgu bliżej związanych z regulacją nastroju i poznaniem. Przyszłe badania mogą być ukierunkowane na te mechanizmy bardziej bezpośrednio poprzez działanie na glutaminian i receptory GABA [99, 100].

5 Tłumaczenia / translations 167 Stwierdzenie, że antydepresanty mogą działać poprzez zwiększanie plastyczności zależnej od aktywności, ma odniesienie do wcześniejszych badań poświęconych DCS w zaburzeniach lękowych. W tym przypadku, znów samo dostarczenie mechanizmu może nie być wystarczające lub nie będzie optymalną strategią dla odwrócenia patofizjologicznego stanu depresji. Selektywna aktywacja specyficznych obwodów w mózgu i synaps może współdziałać z terapiami lekowymi, aby wzmocnić i nasilić pożądane zachowania i schematy poznawcze, które są użyteczne w odwracaniu i zapobieganiu epizodom depresji. To może się przyczynić do interesującego odkrycia, że połączone stosowanie kuracji antydepresyjnej z terapią poznawczo-behawioralną byłoby o wiele bardziej skutecznie niż każda z terapii zastosowana oddzielnie [101]. Próbą eksploracji tej hipotezy było ostatnie badanie pilotażowe, które wykazało, że wspomożenie CBT przez ECT może zwiększyć przeciwdepresyjną skuteczność leczenia i opóźnić czas nawrotu [102]. Oczywiście ten obszar wymaga o wiele bardziej rygorystycznych badań, zanim zostaną wyciągnięte jakiekolwiek jednoznaczne wnioski i będą one mogły znaleźć zastosowanie w praktyce klinicznej. Byłoby ciekawe także zbadanie, czy lek, który wzmaga ogólnie pojętą neuroplastyczność, jak DCS, wspomaga kliniczną skuteczność tradycyjnych terapii antydepresantami. Zastosowanie sensytyzującego reżimu terapeutycznego w celu osiągnięcia korzyści z antagonistów receptora dopaminowego D1 w schizofrenii Byłoby wskazane zaprojektować reżim terapeutyczny, który przekształciłby patofizjologiczne procesy w mechanizmy leczenia i w ten sposób usunął przeszkodę w rozwoju leków problem rozwoju tolerancji na antagonistów. Pojawiło się duże zainteresowanie potencjalną rolą antagonisty receptora dopaminowego D1 w leczeniu nieprawidłowości poznawczych w schizofrenii [103]. Korzyści z leczenia z wykorzystaniem antagonisty receptora dopaminy D1 mogłyby jednak zostać ograniczone przez pojawienie się tolerancji [ ]. Zatem zainteresowanie dotyczy strategii, których to ograniczenie by nie dotyczyło. Jedna z potencjalnych strategii wyłoniła się z badań nad psychogennym wpływem psychostymulantów [107]. Choć ostatnio pojawiły się dowody na uwrażliwienie na psychostymulanty u ludzi [108], to zostało ono znacznie wyraźniej i pewniej zademonstrowane w przypadku zwierząt. U gryzoni podawanie psychostymulantów powoduje uwalnianie glutaminianu w wielu obszarach mózgu, co wywołuje synaptyczną formę neuroplastyczności zależną od receptora NMDA, która przyczynia się do behawioralnych oznak wrażliwości na stymulant [ ]. Wrażliwość na amfetaminę u naczelnych innych niż ludzie indukuje zaburzenie charakteryzujące się długotrwałymi zmianami w zachowaniu, głębokimi zaburzeniami pamięci roboczej i deterioracją integralności połączeń nerwowych w obszarze przedczołowym [ ]. Proces uwrażliwienia jednak może także zostać wykorzystany w celu leczenia zaburzeń poznawczych związanych ze schizofrenią [115]. Zatem długotrwałe podawanie neuroleptyków obniża funkcję receptora D1, prowadząc do deficytów w zakresie pamięci roboczej, które mogą być odwrócone przez powtarzane okresowe terapie pełnym antagonistą D1 [6]. W tym przypadku naczelne uczestniczyły w wielu sesjach włączających podawanie bardzo niskich dawek antagonistów D1, co było przeplatane wymywaniem. W tych warunkach naczelne zaczęły reagować na dawki, które przedtem okazywały się zbyt słabe, by wywołać wpływ na zachowanie. Wykazywały także postępującą poprawę w zakresie pamięci roboczej, która utrzymywała się długo po zakończeniu leczenia. Razem badania te sugerowały, że u podłoża wskazań leżał proces wyczulenia. Hipoteza ta była testowana w innym stanie dopaminowym/d1, mianowicie w procesie naturalnego starzenia, i wykazano, że ten sam uwrażliwiający reżim leczenia antagonistą D1 znacząco podwyższył poziom wykonania w zakresie pamięci roboczej u starszych, ale nie u młodych dorosłych, naczelnych innych niż ludzie i znów korzyść ta utrzymała się długi czas po zakończeniu leczenia [116]. Wydaje się zatem dość przekonujące, że poprzez okresowe podawanie niewielkich dawek antagonistów receptora D1, można przezwyciężyć problem rozwoju tolerancji na te związki, wytwarzając długotrwałą lub nawet nieodwracalną poprawę niektórych zaburzeń poznawczych związanych ze schizofrenią. Stosowanie przezczaszkowej stymulacji magnetycznej na pozbawione potencjału synapsy: leczenie opornych na antydepresanty omamów słuchowych W przypadku około 25% pacjentów z diagnozą schizofrenii omamy słuchowe (auditory hallucinations, AHs) słabo lub wcale nie reagują na obecnie dostępne leki przeciwpsychotyczne [117]. Jedną z ważnych charakterystyk AHs jest fakt, że są doświadczane jako mowa z rozpoznawalną głośnością, tembrem i innymi pozornie percepcyjnymi właściwościami. Charakterystyki te sugerują bezpośrednie zaangażowanie połączeń nerwowych powiązanych z percepcją mowy. Wczesne badanie z użyciem O-15 pozytronowej tomografii emisyjnej wykryło, że aktywacja w lewych obszarach skroniowo-ciemieniowych współwystępowała z AHs [118]. Te obszary mózgu sąsiadują z polem Wernickego i są aktywne w czasie percepcji mowy [119]. Liczne badania wskazują, że 1-Hz powtarzalna przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (repetitive transcranial magnetic stimulation, 1-Hz rtms) zmniejsza pobudzenie korowe [ ]. Efekt ten pojawia

6 168 Tłumaczenia / translations się w sposób analogiczny do długoterminowej depresji (long term depression, LTD) wywoływanej przez 1-Hz elektryczną stymulację istoty szarej w badaniach na zwierzętach, która może trwać wiele tygodni [7, 126]. Konsekwentnie przewidywaliśmy, że supresyjna 1-Hz rtms dostarczana do kory skroniowo-ciemieniowej może zredukować AHs. Próby kliniczne porównujące tą strategię interwencji z pozorną stymulacją u pacjentów doświadczających AHs przeprowadzone zostały w Yale [127, 128] i innych miejscach. Metaanaliza uwzględniająca 10 kontrolowanych badań z wykorzystaniem pozorowanej stymulacji i podwójnie maskowanych prób wykazała istotne dowody w porównaniu z pozorną stymulacją na bazie połączonej N równej 212 (wielkość efektu=0,7695% CI 0,36 1,17 [129]). Ostatnio zastosowano mapy nieprawidłowej aktywacji i połączeń funkcjonalnych z obrazowania funkcjonalnym rezonansem magnetycznym (functional magnetic resonance imagining, fmri) dla pozycjonowania rtms u pacjentów ze szczególnie nasilonymi AHs [130]. Dostarczaniu rtms do skroniowo-ciemieniowych obszarów pola Wernickego i sąsiadującego zakrętu nadbrzeżnego towarzyszyła większa poprawa w zakresie AH w porównaniu z pozorowaną stymulacją. Powtarzane dostarczanie TMS do innych obszarów nie redukowało znacząco AHs. Rezultaty te sugerują, że celowana stymulacja mózgu zaprojektowana, by indukować zmiany neuroplastyczne w połączeniach nerwowych odpowiedzialne za pozytywne objawy, może prowadzić do klinicznej poprawy u pacjentów ze schizofrenią. Komentarz Tradycyjne terapie zaburzeń psychiatrycznych powstawały w wyniku współwystąpienia szczęśliwego zbiegu okoliczności i szczegółowej obserwacji klinicznej, tzn. w sytuacji, gdy podawanie danej substancji przyczyniało się do redukcji symptomów. Jednak strategie leczenia opisane powyżej różnią się od tego podejścia, czerpiąc z mechanistycznych założeń badań podstawowych, które mogą zostać przełożone na nowe terapie. W rezultacie niniejsze opracowanie opisuje kilka obiecujących nowych podejść do leczenia, podobnie jak wyłaniających się podejść koncepcyjnych do rozwoju farmakoterapii w psychiatrii. Terapia, która działa przez zwiększanie neuroplastyczności, by być skuteczną, może wymagać połączenia z innym leczeniem, być może z terapią poznawczobehawioralną. Tradycyjne strategie rozwoju farmakologii zakładają, że leki same w sobie wytwarzają konieczne adaptacje w funkcji synaps, co wykazuje skuteczność w modelach zwierzęcych. Jednak lek, który zwiększa neuroplastyczność, mógłby wymagać testowania na modelach zwierzęcych włączających zmianę behawioralną, na przykład wygaszanie, by wykazać skuteczność. Podobnie, leki te mogą wykazywać skuteczność kliniczną u ludzi jedynie w połączeniu z poznawczymi lub behawioralnymi manipulacjami, jak w przypadku powiązanych z glicyną terapii zaburzeń lękowych i być może schizofrenii. Odporność komórkowa tzn. integralność strukturalna synaptyczna i glejowa może być celem dla terapii zaburzeń psychiatrycznych. Terapie zaburzeń psychiatrycznych tradycyjnie stosowały raczej behawioralne niż biologiczne punkty końcowe. Jednak strategie angażujące zwiększanie poziomów neurotrofin w celu przywrócenia łączności synaptycznej lub stymulowania neurogenezy mogą mieć strukturalne punkty końcowe, które poprzedzają zmianę behawioralną. Rozkład podawania agonistów może zostać zaprojektowany tak, by wytwarzać raczej sensytyzację niż tolerację. Model sensytyzacji agonisty receptora D1 sugeruje, że dawki, które są zbyt małe, by początkowo wpływać na efekty behawioralne, mogą okazać się dawkami efektywnymi przy powtarzalnym, ale okresowym podawaniu. Równie intrygująca jest możliwość, że strategie sensytyzacji mogą wywoływać długotrwałą lub nawet nieodwracalną poprawę zmniejszającą potrzebę dalszego podawania leków. TMS, głęboka stymulacja mózgu [131] i inne ogniskowe formy terapii z wykorzystaniem neurostymulacji mogą być stosowane w celu kształtowania funkcji sieci korowych, tzn. by podnosić lub obniżać funkcję synaptyczą. TMS może służyć do wywoływania specyficznych form, na przykład naśladujących LTD lub LTP w poszczególnych obwodach. W wywoływaniu specyficznej formy neuroplastyczności zależnej od stosowania w ograniczonych połączeniach TMS dzieli pewne charakterystyki z terapią poznawczo-behawioralną. Z tej perspektywy przyszłe badania mogłyby odkrywać metody, jakimi TMS w połączeniu z lekami wpływałby na neuroplastyczność w mózgu w sposób rozproszony, podobnie jak związki glicynopodobne. W rozważaniu nad neuroplastycznością jako terapią pojawia się wiele pytań. Na przykład można oczekiwać, że będą potrzebne nowe strategie identyfikowania leków, które działałyby, modulując neuroplastyczność w sposób terapeutyczny, ale same w sobie mogłyby pozostawać behawioralnie nieaktywne. Główne wyzwania na tym polu badawczym mogą być raczej prawnej lub ekonomicznej niż naukowej natury. Na przykład, czy leczenie farmakologiczne zaburzeń psychiatrycznych, które wymagałoby podawania ograniczonej liczby dawek, byłoby wystarczająco

7 Tłumaczenia / translations 169 opłacalne, aby usprawiedliwiało inwestycję przemysłu farmaceutycznego? Jeśli nie, to jaki inny typ firmy, fundacji badawczej, organizacji rządowej czy instytucji akademickiej miałby zdolność testowania tych leków? Ponadto, jak podmiot ten rozwinąłby kurację, która musi być podawana w połączeniu ze specyficzną formą terapii poznawczo-behawioralnej i otrzymał na nią zgodę FDA? W szczególności, jak ważna będzie ocena i wystandaryzowanie komponentu psychoterapeutycznego kombinacji terapia kuracja? Te i inne wyzwania będą towarzyszyć licznym widocznym szansom związanym z rozwojem związków, które mają ułatwić leczenie zaburzeń psychiatrycznych przez modulację neuroplastyczności. Konflikt interesów W okresie dr Krystal był konsultantem naukowym następujących firm: AstraZeneca Pharmaceuticals, Cypress Bioscience, Forest Laboratories, Glaxo SmithKline, Lohocla Research Corporation, HoustonPharma, Eli Lilly and Company, Pfizer Pharmaceuticals, Schering Plough Research Institute, SK Life Sciences, Takeda Industries i Transcept Pharmaceuticals. Jest właścicielem wykonalnych opcji gwarancyjnych Transept Pharmaceuticals wartych mniej niż $. Jest koordynatorem wieloośrodkowego badania, do którego Janssen Research Foundation dostarczała leki i które wspierał Wydział ds. Weteranów (Department of Veterans Affairs). Jest współsponsorem dwóch patentów dla związków glutaminergicznych celowanych na leczenie depresji. W okresie dr Tollin otrzymał fundusze na badania od Organon/Schering-Plough, Pfizer i Indevus Pharmaceuticals. W okresie dr Sanacora był konsultantem i otrzymywał honoraria od następujących firm: AstraZeneca Pharmaceuticals, Bristol Myers Squibb, Cenestra, Eli Lilly and Company, Lundbeck, Pfizer Pharmaceuticals, Hoffmann-La Roche Ltd., Ruxton Inc. i Sepracor. Jest lub był koordynatorem badań fundowanych przez AstraZeneca Pharmaceuticals, Bristol Myers Squibb, Pfizer Pharmaceuticals, Hoffmann-La Roche Ltd., Ruxton Inc. i Sepracor od Jest współsponsorem patentu w trakcie rozpatrywania dla związków glutaminergicznych celowanych na leczenie depresji. Uwagi Niniejsza praca została hojnie wsparta przez Wydział ds. Weteranów (przez wsparcie dla Alcohol Research Center, Merit Review Grant, National Center for PTSD, VA REAP), National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (RO1 AA-11321, K05 AA , I-P50 AA-12870), National Institute of Mental Health (MHP50 MH44866, P50 MH068789, K02 MH076222), NARSAD i Yale Center for Clinical Investigation (CTSA). Piśmiennictwo 1. Myers, K. M. and Davis, M. (2007) Mechanisms of fear extinction. Mol. Psychiatry 12, Pittenger, C. and Duman, R.S. (2008) Stress, depression, and neuroplasticity: a convergence of mechanisms. Neuropsychopharmacology 33, Krystal, J.H. et al. (2003) NMDA receptor antagonist effects, cortical glutamatergic function, and schizophrenia: toward a paradigm shift in medication development. Psychopharmacology 169, Sapolsky, R.M. (2003) Stress and plasticity in the limbic system. Neurochem. Res. 28, Krystal, J.H. (2007) Neuroplasticity as a target for the pharmacotherapy of psychiatric disorders: new opportunities for synergy with psychotherapy. Biol. Psychiatry 62, Castner, S.A. et al. (2000) Reversal of antipsychoticinduced working memory deficits by short-term dopamine D1 receptor stimulation. Science 287, Hoffman, R.E. and Cavus, I. (2002) Slow transcranial magnetic stimulation, longterm depotentiation, and brain hyperexcitability disorders. Am. J. Psychiatry 159, Nathan, P.E. and Gorman, J.M. (2002) A Guide to Treatments that Work. OxfordUniversity Press. 9. Bouton, M.E. (1993) Context, time, and memory retrieval in the interference paradigms of Pavlovian learning. Psychol. Bull. 114, Miserendino, M.J. et al. (1990) Blocking of acquisition but not expression of conditioned fear-potentiated startle bynm- DAantagonists in the amygdala. Nature 345, Rogan, M.T. et al. (1997) Fear conditioning induces associative long-term potentiation in the amygdala. Nature 390, Royer, S. and Pare, D. (2002) Bidirectional synaptic plasticity in intercalated amygdala neurons and the extinction of conditioned fear responses. Neuroscience 115, Goosens, K.A. and Maren, S. (2002) Long-term potentiation as a substrate for memory: evidence from studies of amygdaloid plasticity and Pavlovian fear conditioning. Hippocampus 12, Krystal, J.H. et al. (1999) NMDA agonists and antagonists as probes of glutamatergic dysfunction and pharmacotherapies in neuropsychiatric disorders. Harv. Rev. Psychiatry 7, D Souza, D.C. et al. (1995) Glycine site agonists of the NMDA receptor: a review. CNS Drug Rev. 1, Javitt, D.C. (2006) Is the glycine site half saturated or half unsaturated? Effects of glutamatergic drugs inschizophrenia patients. Curr. Opin. Psychiatry 19, Linn, G.S. et al. (2007) Behavioral effects of orally administered glycine in socially housed monkeys chronically treated with phencyclidine. Psychopharmacology (Berl.) 192, Ressler, K.J. et al. (2004) Cognitive enhancers as adjuncts to psychotherapy: use of D-cycloserine in phobic individuals to facilitate extinction of fear. Arch. Gen. Psychiatry 61, Davis, M. (2002) Role of NMDA receptors and MAP kinase in the amygdala in extinction of fear: clinical implications for exposure therapy. Eur. J. Neurosci. 16,

8 170 Tłumaczenia / translations 20. Danysz, W. and Parsons, C.G. (1988) Glycine and N- methyl-d-aspartate receptors: physiological significance and possible therapeutic applications. Pharmacol. Rev. 50, Krueger, J.M. et al. (1997) Glycine site agonists exhibit subunit specific effects on NMDA receptors expressed in Xenopus oocytes. Soc. Neurosci. Abstr. 23, Sheinin, A. et al. (2001) Subunit specificity and mechanism of action of NMDA partial agonist D-cycloserine. Neuropharmacology 41, Emmett, M.R. et al. (1991) Actions of D-cycloserine at the N-methyl-D-aspartateassociated glycine receptor site in vivo. Neuropharmacology 30, Hood, W.F. et al. (1989) D-Cycloserine: a ligand for the N- methyl-d-aspartate coupled glycine receptor has partial agonist characteristics. Neurosci. Lett. 98, Watson, G.B. et al. (1990) D-Cycloserine acts as a partial agonist at the glycine modulatory site of the NMDA receptor expressed in Xenopus oocytes. Brain Res. 510, Lee, J.L. (2008) Memory reconsolidation mediates the strengthening of memories by additional learning. Nat. Neurosci. 11, Nader, K. (2003) Memory traces unbound. Trends Neurosci. 26, Walker, D.L. et al. (2002) Facilitation of conditioned fear extinction by systemic administration or intra amygdala infusions of D-cycloserine as assessed with fearpotentiated startle in rats. J. Neurosci. 22, Ledgerwood, L. et al. (2003) Effects of D-cycloserine on extinction of conditioned freezing. Behav. Neurosci. 117, Hofmann, S.G. et al. (2006) Augmentation of exposure therapy with D-cycloserine for social anxiety disorder. Arch. Gen. Psychiatry 63, Guastella, A.J. et al. (2008) A randomized controlled trial of D-cycloserine enhancement of exposure therapy for social anxiety disorder. Biol. Psychiatry 63, Otto, M.W. et al. (2009) Efficacy of D-cycloserine for enhancing response to cognitive behavior therapy for panic disorder, under review. 33. Kushner, M.G. et al. (2007) D-Cycloserine augmented exposure therapy for obsessive-compulsive disorder. Biol. Psychiatry 62, Wilhelm, S. et al. (2008) Augmentation of behavior therapy with D-cycloserine for obsessive-compulsive disorder. Am. J. Psychiatry 165, quiz. 35. Norberg, M.M. et al. (2008) A meta-analysis of D-cycloserine and the facilitation of fear extinction and exposure therapy. Biol. Psychiatry 63, Barlow, D.H. et al. (2000) Cognitive behavioral therapy, imipramine, or their combination for panic disorder: a randomized controlled trial. JAMA 283, Marks, I.M. et al. (1993) Alprazolam and exposure alone and combined in panic disorder with agoraphobia. A controlled study in London and Toronto. Br. J. Psychiatry 162, Parnas, A.S. et al. (2005) Effects of multiple exposures to D-cycloserine on extinction of conditioned fear in rats. Neurobiol. Learn. Mem. 83, McGaugh, J.L. (2000) Memory: a century of consolidation. Science 287, Roozendaal, B. et al. (1999) Basolateral amygdala noradrenergic influence enables enhancement of memory consolidation induced by hippocampal glucocorticoid receptor activation. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 96, Debiec, J. and Ledoux, J.E. (2004) Disruption of reconsolidation but not consolidation of auditory fear conditioning by noradrenergic blockade in the amygdala. Neuroscience 129, Debiec, J. and LeDoux, J.E. (2006) Noradrenergic signaling in the amygdala contributes to the reconsolidation of fear memory: treatment implications for PTSD. Ann. NY Acad. Sci. 1071, Taylor, F. and Cahill, L. (2002) Propranolol for reemergent posttraumatic stress disorder following an event of retraumatization: a case study. J. Trauma Stress 15, Brunet, A. et al. (2008) Effect of post-retrieval propranolol on psychophysiologic responding during subsequent script-driven traumatic imagery in post-traumatic stress disorder. J. Psychiatr. Res. 42, Orr, S.P. et al. (2006) Effects of beta blockade, PTSD diagnosis, and explicit threat on the extinction and retention of an aversively conditioned response. Biol. Psychol. 73, Stein, M.B. et al. (2007) Pharmacotherapy to prevent PTSD: results from a randomized controlled proof-of-concept trial in physically injured patients. J.Trauma Stress 20, Pitman, R.K. et al. (2002) Pilot study of secondary prevention of posttraumatic stress disorder with propranolol. Biol. Psychiatry 51, Yang, C.R. and Svensson, K.A. (2008) Allosteric modulation of NMDA receptor via elevation of brain glycine and D-serine: the therapeutic potentials for schizophrenia. Pharmacol. Ther. 120, Millan, M.J. (2005) N-Methyl-D-aspartate receptors as a target for improved antipsychotic agents: novel insights and clinical perspectives. Psychopharmacology (Berl.) 179, Tuominen, H.J. et al. (2005) Glutamatergic drugs for schizophrenia: a systematic review and meta-analysis. Schizophr. Res. 72, Buchanan, R.W. et al. (2007) The Cognitive and Negative Symptoms in Schizophrenia Trial (CONSIST): the efficacy of glutamatergic agents for negative symptoms and cognitive impairments. Am. J. Psychiatry 164, D Souza, D.C. et al. (2000) IV glycine and oral D-cycloserine effects on plasma and CSF amino acids in healthy humans. Biol. Psychiatry 47, Fiszdon, J.M. et al. (2004) Durability of cognitive remediation training in schizophrenia: performance on two memory tasks at 6-month and 12-month follow-up. Psychiatry Res. 125, 1 7.

9 Tłumaczenia / translations Wexler, B.E. and Bell, M.D. (2005) Cognitive remediation and vocational rehabilitation for schizophrenia. Schizophr. Bull. 31, Greig, T.C. et al. (2007) Improved cognitive function in schizophrenia after one year of cognitive training and vocational services. Schizophr. Res. 96, Heresco-Levy, U. et al. (1996) Double-blind, placebocontrolled, crossover trial of glycine adjuvant therapy for treatment-resistant schizophrenia. Br. J. Psychiatry 169, Heresco-Levy, U. et al. (2004) High-dose glycine added to olanzapine and risperidone for the treatment of schizophrenia. Biol. Psychiatry 55, Drevets, W.C. et al. (1997) Subgenual prefrontal cortex abnormalities in mood disorders. Nature 386, Sheline, Y.I. et al. (1996) Hippocampal atrophy in recurrent major depression. Proc. Natl. Acad.Sci. U.S.A. 93, Videbech, P. and Ravnkilde, B. (2004) Hippocampal volume and depression: a meta-analysis of MRI studies. Am. J. Psychiatry 161, Rajkowska, G. et al. (1999) Morphometric evidence for neuronal and glial prefrontal cell pathology in major depression. Biol. Psychiatry 45, Ongur, D. et al. (1998) Glial reduction in the subgenual prefrontal cortex in mood disorders. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 95, Cotter, D. et al. (2001) Reduced glial cell density and neuronal size in the anterior cingulate cortex in major depressive disorder. Arch. Gen. Psychiatry 58, Rajkowska, G. and Miguel-Hidalgo, J.J. (2007) Gliogenesis and glial pathology in depression. CNS Neurol. Disord. Drug Targets 6, Sapolsky, R.M. et al. (1985) Prolonged glucocorticoid exposure reduces hippocampal neuron number: implications for aging. J. Neurosci. 5, Magarinos, A.M. et al. (1997) Chronic stress alters synaptic terminal structure in hippocampus. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 94, Radley, J.J. et al. (2004) Chronic behavioral stress induces apical dendritic reorganization in pyramidal neurons of the medial prefrontal cortex. Neuroscience 125, McEwen, B.S. and Chattarji, S. (2004) Molecular mechanisms of neuroplasticity and pharmacological implications: the example of tianeptine. Eur. Neuropsychopharmacol. 14(5 Suppl.), S Liu, R.J. and Aghajanian, G.K. (2008) Stress blunts serotonin- and hypocretinevoked EPSCs in prefrontal cortex: role of corticosterone-mediated apical dendritic atrophy. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 105, Liston, C. et al. (2006) Stress-induced alterations in prefrontal cortical dendritic morphology predict selective impairments in perceptual attentional set-shifting. J. Neurosci. 26, Gould, E. et al. (1997) Neurogenesis in the dentate gyrus of the adult tree shrew is regulated by psychosocial stress and NMDA receptor activation. J. Neurosci. 17, Warner-Schmidt, J.L. and Duman, R.S. (2006) Hippocampal neurogenesis: opposing effects of stress and antidepressant treatment. Hippocampus 16, McEwen, B.S. et al. (1997) Prevention of stress-induced morphological and cognitive consequences. Eur. Neuropsychopharmacol. 7 (3 Suppl.), S Czeh, B. et al. (2006) Astroglial plasticity in the hippocampus is affected by chronic psychosocial stress and concomitant fluoxetine treatment. Neuropsychopharmacology 31, Malberg, J.E. et al. (2000) Chronic antidepressant treatment increases neurogenesis in adult rat hippocampus. J. Neurosci. 20, Madsen, T.M. et al. (2005) Electroconvulsive seizure treatment increases cell proliferation in rat frontal cortex. Neuropsychopharmacology 30, Schmidt, H.D. and Duman, R.S. (2007) The role of neurotrophic factors in adult hippocampal neurogenesis, antidepressant treatments and animal models of depressive-like behavior. Behav. Pharmacol. 18, Banasr, M. et al. (2007) Chronic unpredictable stress decreases cell proliferation in the cerebral cortex of the adult rat. Biol. Psychiatry 62, Santarelli, L. et al. (2003) Requirement of hippocampal neurogenesis for the behavioral effects of antidepressants. Science 301, Duman, R.S. et al. (1997) A molecular and cellular theory of depression. Arch. Gen. Psychiatry 54, Duman, R.S. and Monteggia, L.M. (2006) A neurotrophic model for stress-related mood disorders. Biol. Psychiatry 59, Piccinni, A. et al. (2008) Plasma and serum brain-derived neurotrophic factor (BDNF) in depressed patients during 1 year of antidepressant treatments. J. Affect. Disord. 105, Lee, H.Y. and Kim, Y.K. (2008) Plasma brain-derived neurotrophic factor as a peripheral marker for the action mechanism of antidepressants. Neuropsychobiology 57, Sen, S. et al. (2008) Serum brain-derived neurotrophic factor, depression, and antidepressant medications: metaanalyses and implications. Biol. Psychiatry 64, Basterzi, A.D. et al. (2009) Effects of fluoxetine and venlafaxine on serum brain derived neurotrophic factor levels in depressed patients. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry 33, Riva, M.A. et al. (2005) Emerging role of the FGF system in psychiatric disorders. Trends Pharmacol. Sci. 26, Malberg, J.E. et al. (2007) Increasing the levels of insulin-like growth factor-i by an IGF binding protein inhibitor produces anxiolytic and antidepressant-like effects. Neuropsychopharmacology 32, Warner-Schmidt, J.L. and Duman, R.S. (2007) VEGF is an essential mediator of the neurogenic and behavioral ac-

10 172 Tłumaczenia / translations tions of antidepressants. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 104, Eisch, A.J. et al. (2003) Brain-derived neurotrophic factor in the ventral midbrainnucleus accumbens pathway: a role in depression. Biol. Psychiatry 54, Tsankova, N.M. et al. (2006) Sustained hippocampal chromatin regulation in a mouse model of depression and antidepressant action. Nat. Neurosci. 9, Gottlicher, M. et al. (2001) Valproic acid defines a novel class of HDAC inhibitors inducing differentiation of transformed cells. EMBO J. 20, Phiel, C.J. et al. (2001) Histone deacetylase is a direct target of valproic acid, a potent anticonvulsant, mood stabilizer, and teratogen. J. Biol. Chem. 276, Bredy, T.W. and Barad, M. (2008) The histone deacetylase inhibitor valproic acid enhances acquisition, extinction, and reconsolidation of conditioned fear. Learn. Mem. 15, Bredy, T.W. et al. (2007) Histone modifications around individual BDNF gene promoters in prefrontal cortex are associated with extinction of conditioned fear. Learn. Mem. 14, Castren, E. et al. (2007) Role of neurotrophic factors in depression. Curr. Opin. Pharmacol. 7, Groves, J.O. (2007) Is it time to reassess the BDNF hypothesis of depression? Mol. Psychiatry 12, Normann, C. et al. (2007) Long-term plasticity of visually evoked potentials in humans is altered in major depression. Biol. Psychiatry 62, Maya Vetencourt, J.F. et al. (2008) The antidepressant fluoxetine restores plasticity in the adult visual cortex. Science 320, Hensch, T.K. and Fagiolini, M. (2005) Excitatory-inhibitory balance and critical period plasticity in developing visual cortex. Prog. Brain Res. 147, Ge, S. et al. (2008) Synaptic integration and plasticity of new neurons in the adult hippocampus. J. Physiol. 586, Keller, M.B. et al. (2000) A comparison of nefazodone, the cognitive behavioralanalysis system of psychotherapy, and their combination for the treatment of chronic depression. N. Engl. J. Med. 342, Fenton, L. et al. (2006) Can cognitive behavioral therapy reduce relapse rates of depression after ECT? A preliminary study. J. ECT 22, Goldman-Rakic, P.S. et al. (2004) Targeting the dopamine D1 receptor in schizophrenia: insights for cognitive dysfunction. Psychopharmacology (Berl.) 174, Gulwadi, A.G. et al. (2001) Dinapsoline: characterization of a D1 dopamine receptor agonist in a rat model of Parkinson s disease. J. Pharmacol. Exp. Ther. 296, Lin, C.W. et al. (1996) Persistent activation of the dopamine D1 receptor contributes to prolonged receptor desensitization: studies with A J. Pharmacol. Exp. Ther. 276, Wade, M.R. and Nomikos, G.G. (2005) Tolerance to the procholinergic action of the D1 receptor full agonist dihydrexidine. Psychopharmacology (Berl.) 182, Lieberman, J.A. et al. (1997) Neurochemical sensitization in the pathophysiology of schizophrenia: deficits and dysfunction in neuronal regulation and plasticity. Neuropsychopharmacology 17, Boileau, I. et al. (2006) Modeling sensitization to stimulants in humans: an 11Craclopride/positron emission tomography study in healthy men. Arch. Gen. Psychiatry 63, Wolf, M.E. and Xue, C.J. (1999) Amphetamine-induced glutamate efflux in the rat ventral tegmental area is prevented by MK-801, SCH, 23390, and ibotenic acid lesions of the prefrontal cortex. J. Neurochem. 73, Vanderschuren, L.J. and Kalivas, P.W. (2000) Alterations in dopaminergic and glutamatergic transmission in the induction and expression of behavioral sensitization: a critical review of preclinical studies. Psychopharmacology (Berl.) 151, Robinson, T.E. and Kolb, B. (1997) Persistent structural modifications in nucleus accumbens and prefrontal cortex neurons produced by previous experience with amphetamine. J. Neurosci. 17, Castner, S.A. and Goldman-Rakic, P.S. (1999) Longlasting psychotomimetic consequences of repeated lowdose amphetamine exposure in rhesus monkeys. Neuropsychopharmacology 20, Castner, S.A. et al. (2005) Amphetamine sensitization impairs cognition and reduces dopamine turnover in primate prefrontal cortex. Biol. Psychiatry 57, Selemon, L.D. et al. (2007) Amphetamine sensitization alters dendritic morphology in prefrontal cortical pyramidal neurons in the non-human primate. Neuropsychopharmacology 32, Castner, S.A. and Williams, G.V. (2007) From vice to virtue: insights from sensitization in the nonhuman primate. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry 31, Castner, S.A. and Goldman-Rakic, P.S. (2004) Enhancement of working memory in aged monkeys by a sensitizing regimen of dopamine D1 receptor stimulation. J. Neurosci. 24, Shergill, S.S. et al. (1998) Auditory hallucinations: a review of psychological treatments. Schizophr. Res. 32, Silbersweig, D.A. et al. (1995) A functional neuroanatomy of hallucinations in schizophrenia. Nature 378, Benson, R.R. et al. (2001) Parametrically dissociating speech and nonspeech perception in the brain using fmri. Brain Lang. 78, Chen, R. et al. (1997) Depression of motor cortex excitability by low-frequency transcranial magnetic stimulation. Neurology 48,

11 Tłumaczenia / translations Boroojerdi, B. et al. (2000) Reduction of human visual cortex excitability using 1- Hz transcranial magnetic stimulation. Neurology 11, Rossi, S. et al. (2000) Effects of repetitive transcranial magnetic stimulation on movement-related cortical activity in humans. Cereb. Cortex 10, Chouinard, P.A. et al. (2003) Modulating neural networks with transcranial magnetic stimulation applied over the dorsal premotor and primary motor cortices. J. Neurophysiol. 90, Tergau, F. et al. (1999) Low-frequency repetitive transcranial magnetic stimulation improves intractable epilepsy. Lancet 353, Wassermann, E.M. et al. (1998) Crossed reduction of human motor cortex excitability by 1-Hz transcranial magnetic stimulation. Neurosci. Lett. 250, Post, R.M. et al. (1999) Repetitive transcranial magnetic stimulation as a neuropsychiatric tool: present status and future potential. J. ECT 15, Hoffman, R.E. et al. (2000) Transcranial magnetic stimulation of left temporoparietal cortex inpatients reporting auditory hallucinations. Lancet 355, Hoffman, R.E. et al. (2005) Temporoparietal transcranial magnetic stimulation for auditory hallucinations: safety, efficacy and moderators in a fifty patient sample. Biol. Psychiatry 58, Sepehry1, A.A. et al. (2006) Repetitive transcranial magnetic stimulation treatment for auditory hallucinations in schizophrenia spectrum disorders: a meta-analysis. Annual Meeting of the Society of Biological Psychiatry Hoffman, R.E. et al. (2007) Probing the pathophysiology of auditory/verbal hallucinations by combining functional magnetic resonance imaging and transcranial magnetic stimulation. Cereb. Cortex 17, Mayberg, H.S. et al. (2005) Deep brain stimulation for treatment-resistant depression. Neuron 45,

12 174 Tłumaczenia / translations komentarz Neuroplastyczność jest przedmiotem zainteresowania psychologii i psychiatrii już od pewnego czasu. Początkowo zagadnienie to najbliższe było specjalistom zajmującym się osobami po uszkodzeniach w obrębie centralnego układu nerwowego, np. po urazach mózgu. Stosowane m.in. przez neuropsychologów strategie usprawniania poznawczego miały na celu poprawienie funkcjonowania poprzez ćwiczenia konkretnych, często pozornie bardzo prostych czynności, by w efekcie doprowadzić do powstania lub przywrócenia pewnych odpowiedzialnych za dany zakres umiejętności połączeń nerwowych, a więc przywrócić umysłowi i ciału pacjenta dawne sprawności. Wiedza, że także zaburzenia psychiczne zależne są od właściwości funkcjonowania poznawczego, czyli od właściwości struktury układu nerwowego i funkcjonowania połączeń w jego obrębie, zaowocowała próbami rehabilitacji poznawczej osób m.in. ze schizofrenią, gdzie zaburzenia zarówno prostych, jak uwaga, oraz wyższych funkcji poznawczych, takich jak myślenie, są wyraźne i stanowią osiowe objawy zaburzenia. Aktualny stan badań pozwala stwierdzić, że usprawnianie osób ze schizofrenią w zakresie funkcji poznawczych przynosi pozytywne efekty [1]. Jak jednak zauważają John. H. Krystal i współpracownicy, zjawisko to ma miejsce w przypadku nie tylko schizofrenii, ale także m.in. zaburzeń nastroju czy zaburzeń lękowych wg Autorów dzieje się tak dlatego, że neuroplastyczność jest kluczowym problemem, leżącym u podłoża zaburzeń funkcji poznawczych, a więc w tych konkretnych przypadkach zaburzonego funkcjonowania osoby w ogóle. Uogólniając dalej, wszelkie nieprawidłowości w zakresie neuroplastyczności dają efekt w postaci obniżenia adaptacyjności zachowań (ten sposób myślenia przejawia się w poszukiwaniu metod usprawniania poznawczego także w przypadku innych niż wymienione zaburzeń, np. jadłowstrętu psychicznego [2,3]). Zagadnienie jest zatem znane. Nowością, która pojawia się w pracy Krystala i współpracowników, jest próba oszacowania szans na efektywne wspomaganie farmakologicznie procesu naturalnie zachodzącego podczas uczenia się, by ułatwiać zmiany i zwiekszać postęp w zakresie nabywania nowych lub odzyskiwania starych umiejętności. Wydaje się to być perspektywą kuszącą, tym bardziej że wstępnie proponowana strategia kuracji nie przywiązywałaby pacjenta do leków na całe życie, a jedynie na krótkie, choć powtarzające się okresy, tworząc usystematyzowane cykle. Wydaje się także, że z perspektywy wielu pacjentów, zwłaszcza tych mających trudności ze stricte terapeutyczną pracą wymagającą wglądu, wyjaśnienia wystąpienia i utrzymywania się zaburzenia na poziomie mechanizmów pracy neuronów i układu nerwowego jako całości, może być kusząca i zwiększać tzw. compliance, czyli skłonność pacjenta do stosowania się do zaleceń lekarza bądź terapeuty. Dla mnie jako dla psychologa ważne jest także istniejące u podłoża proponowanej strategii leczenia założenie o współistnieniu farmakoterapii i psychoterapii (choć ograniczonej do podejścia poznawczo-behawioralnego) jako najefektywniejszego konglomeratu metod. Opisane przez Autorów modele zwierzęce i wstępne wyniki badań z udziałem ludzi wydają się być obiecujące. Największą obietnicą, jaką składają, jest z pewnością nadzieja na mniej uciążliwe i bardziej skuteczne leczenie zaburzeń psychiatrycznych. Anna Cwojdzińska Piśmiennictwo 1. McGurk SR, Twamley EW, Sitzer DI, McHugo GJ, Mueser KT, A Meta-Analysis of Cognitive Remediation in Schizophrenia, Am J Psychiatry 2007; 164: Tchanturia K, Davies H, Campbell IC. Cognitive remediation therapy for patients with anorexia nervosa: preliminary findings. Ann Gen Psychiatry 2007; 6: 14 (za: Cwojdzińska A, Markowska-Regulska K, Rybakowski F. Terapia usprawniania poznawczego w młodzieńczym jadłowstręcie psychicznym opis przypadku. Psychiatria Polska 2009; XLIII (1):