Instytut Psychologii Uniwersytet Wrocławski

Transkrypt

1 Instytut Psychologii Uniwersytet Wrocławski ROK AKADEMICKI 2009/2010 Tryb studiów Studia stacjonarne Kod przedmiotu 2.4/13 Nazwa przedmiotu Status przedmiotu Autor programu Rok MIĘDZY TEORIĄ A PRAKTYKĄ PSYCHOLOGII WYCHOWAWCZEJ - SPECYFIKA PRACY PSYCHOLOGA W SZKOLE I OŚRODKU SZKOLNO-WYCHOWAWCZYM Zajęcia uzupełniające z psychologii mgr Tomasz Frąckowiak II Semestr 4 Liczba godzin 30 Forma zajęć Prowadzący Wymagania wstępne Zajęcia fakultatywne mgr Tomasz Frąckowiak Brak Założenia i cele Celem prezentowanych zajęć jest zapoznanie studentów z różnymi aspektami pracy psychologa w szkołach i ośrodkach szkolno-wychowawczych. Specyfika pracy psychologa w szkole polega na jej dużej różnorodności, co wymaga od psychologa szerokiego spektrum umiejętności i podejmowanych działań. Mają one charakter: diagnostyczny, terapeutyczny, psychoedukacyjny, wychowawczy, profilaktyczny, interwencyjny, mediacyjny i organizacyjny. Zadania podejmowane przez psychologa w szkole są złożone, gdyż dotyczą ucznia, zespołu klasowego oraz nauczycieli i rodziców. W celu efektywnego udzielenia wsparcia dzieciom, rodzicom i nauczycielom psycholog posługuje się bardzo różnymi metodami pracy, które niniejsze zajęcia mają przybliżyć. Zajęcia dostarczą także wiedzy na temat szerokiego zakresu problemów, z jakimi uczniowie zwracają się lub są kierowani do psychologa w szkole. Omawiana specyfika pracy psychologa dotyczy przede wszystkim uczniów starszych klas szkoły podstawowej (IV-VI), gimnazjum i szkoły średniej. Formy zaliczenia Warunki zaliczenia przedmiotu Ocena Praca pisemna: stworzenie katalogu rozwiązań dla wybranego problemu, z jakim uczniowie zwracają się lub są kierowani do psychologa w szkole. Rodzaje problemów zostaną omówione na zajęciach. Katalog metod pracy i działań służących rozwiązaniu wybranego problemu ucznia powinien mieć charakter kompleksowy, tj. obejmować działania skierowane bezpośrednio na 1

2 ucznia oraz na nauczycieli, rodziców i rówieśników. Szczegóły i wskazówki pomocne w wykonaniu zadania zostaną podane na zajęciach organizacyjnych. ECTS 3 Treści programowe: Prezentowane niżej tematy zajęć zostały podzielone na bloki tematyczne odpowiadające adresatom oddziaływań psychologa w szkole, tj. na: pracę z uczniem, pracę z zespołem klasowym, współpracę z nauczycielami i rodzicami oraz na blok zajęć wprowadzających. I. BLOK ZAJĘĆ WPROWADZAJĄCYCH 1. Spotkanie organizacyjne Cele i założenia zajęć. Treści programu zajęć, omówienie syllabusa. Formy pracy na zajęciach. Literatura do zajęć. Warunki zaliczenia przedmiotu. Praca zaliczeniowa. Wskazówki pomocne w wykonaniu pracy zaliczeniowej. 2. Wprowadzenie w specyfikę pracy psychologa w placówkach szkolnych Na czym polega praca psychologa w szkole? Jakich obszarów dotyczy? Dyskusja: wyobrażenia studentów na temat pracy psychologa szkolnego a doświadczenia wyniesione z pracy w szkołach i ośrodkach szkolno-wychowawczych. Przybliżenie roli i znaczenia psychologa w szkole. Zadania podejmowane przez psychologa w szkole. Tworzenie wstępnego katalogu problemów, z jakimi spotyka się psycholog w placówkach szkolnych. Tworzenie wstępnego katalogu metod pracy i działań służących pomocy uczniowi poprzez pracę z samym uczniem, rówieśnikami, rodzicami i nauczycielami. 3. Prawne podstawy pracy psychologów w placówkach oświatowych Prezentacja aktów prawnych określających zadania psychologa zatrudnionego w szkole (Rozporządzenie MENiS w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologicznopedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z dnia 7 stycznia 2003 r., Dz. U. z 2003 r. Nr 11, poz. 114). Zadania psychologa a dokumenty regulujące pracę szkoły. Zadania psychologa w kontekście statutu szkoły, szkolnego programu wychowawczego, szkolnego programu profilaktycznego. Zadania psychologa a procedury postępowania interwencyjnego. Prawo oświatowe a system awansu zawodowego psychologa w szkole. Zadania psychologa stażysty (pierwszy rok pracy w szkole), prowadzenie dokumentacji stażu, współpraca z opiekunem stażu, postępowanie kwalifikacyjne na wyższe stopnie awansu zawodowego psychologa. 2

3 4. Prowadzenie dokumentacji psychologicznej i sporządzanie opinii o uczniach Prezentacja wzorów dokumentacji, jaką prowadzi psycholog szkolny. Prowadzenie Kart psychologicznych uczniów. Dokumentowanie podejmowanych działań w Dzienniku zajęć psychologa szkolnego. Tworzenie Planu pracy psychologa uwzględniającego specyfikę szkoły i potrzeby uczniów oraz nauczycieli. Okresowe sprawozdania z pracy psychologa. Karty samooceny pracy psychologa. Tworzenie narzędzi ewaluacyjnych pracy psychologa. Prezentacja arkuszy: Indywidualny program terapeutyczny (prowadzony w szkołach), Indywidualny program resocjalizacyjny (prowadzony w ośrodkach szkolnowychowawczych). Sporządzanie opinii o uczniach na potrzeby szkoły oraz podmiotów zewnętrznych (rodziców, poradni psychologiczno-pedagogicznych, Sądów Rodzinnych i innych instytucji). Prezentacja wzorów opinii wydawanych przez psychologa. Jak pisać opinie. Treść opinii w zależności od rodzaju jej przeznaczenia, celu i odbiorcy. II. PRACA Z UCZNIEM 5. Psycholog szkolny jako diagnosta Diagnoza problemów wychowawczych. Diagnoza problemów edukacyjnych. Diagnoza zasobów psychologicznych i społecznych, które można wykorzystać w procesie terapeutycznym. Metody diagnostyczne użyteczne w pracy w szkole. Swobodne techniki diagnostyczne. Rozmowa i obserwacja ucznia jako podstawowe źródła informacji. Diagnoza na podstawie testów psychologicznych badających potencjał intelektualny, cechy osobowości, relacje rodzinne. Zalety stosowania testów projekcyjnych w warunkach szkolnych. Analizy swobodnych wytworów ucznia (rysunki, wypracowania, pamiętniki). Inne źródła informacji o uczniu: wywiad z wychowawcą klasy, nauczycielami, rodzicem, analiza dziennika szkolnego (oceny, frekwencja), analiza dziennika uwag na temat zachowania, analiza zeszytu korespondencji z rodzicami i in. 6. Psycholog szkolny jako terapeuta Zakres problemów, z jakimi uczniowie zwracają się lub są kierowani do psychologa w szkole. Pierwsza rozmowa z uczniem (wymiar poznawczy i emocjonalny). Rozmowa jako narzędzie oddziaływania terapeutycznego i wychowawczego. Przygotowanie do rozmowy z uczniem - uwzględnienie w rozmowie poziomu rozwoju i dotychczasowych doświadczeń ucznia. Rozmowy terapeutyczne, motywacyjne, wychowawcze, interwencyjne. Zawarcie kontraktu terapeutycznego. Zawarcie kontraktu wychowawczego. Poufność uzyskiwanych informacji i tajemnica zawodowa psychologa a warunki pracy w szkole. Przezwyciężenie negatywnego stereotypu psychologa, wiążącego się z obawą o posądzenie, że skoro mam kontakt z psychologiem, to mam problemy, coś ze mną jest nie w porządku. 7. Psycholog szkolny jako osoba wspierająca rozwój ucznia zdolnego Zdolności definicja, rodzaje, specyfika. Wykorzystanie ludzkich zdolności jako czynnika determinującego postęp. 3

4 W pracy nauczyciel poświęca zazwyczaj dużo czasu i uwagi uczniowi słabemu lub takiemu, który stwarza problemy wychowawcze. W mniejszej mierze koncentruje się na uczniach zdolnych, bo oni radzą sobie z nauką, nie potrzebują dużej pomocy, osiągają dobre wyniki, nie stwarzają większych kłopotów wychowawczych. Jednak uczeń zdolny także potrzebuje wsparcia, aby w pełni móc rozwijać swoje uzdolnienia i właściwie kierować procesem kształcenia. Wspieranie uczniów z wybitnymi uzdolnieniami przez psychologa. Diagnozowanie potencjału uczniów uzdolnionych. Opracowywanie opinii oraz wskazówek do pracy z uczniami wybitnie uzdolnionymi. Prowadzenie zajęć rozwijających zdolności twórcze z uczniami wybitnie uzdolnionymi. Ukierunkowywanie metod i form pracy z uczniem zdolnym poprzez konsultacje z wychowawcami klas i nauczycielami. Poradnictwo dla rodziców uczniów uzdolnionych. Wspieranie ucznia z wybitnymi uzdolnieniami poprzez pomoc w organizacji tzw. indywidualnego toku lub programu nauki. Zaburzenia sfery motywacyjnej u uczniów zdolnych. Czy uczniowie wybitnie zdolni przejawiają symptomy syndromu wyuczonej bezradności? 8. Psycholog jako doradca w zakresie wyboru kierunku dalszego kształcenia i zawodu Podejmowanie działań mających na celu poszerzanie wiedzy i umiejętności uczniów w zakresie przygotowania do wyboru dalszego kierunku kształcenia i zawodu. Prowadzenie badań diagnostycznych w kierunku określenia predyspozycji i zainteresowań. Diagnoza zainteresowań jako początek indywidualnej pracy z uczniem nad odkrywaniem jego potencjałów i procesem samodzielnego podejmowania decyzji życiowych. Prowadzenie rozmów indywidualnych z uczniami, które mają pomóc w podejmowaniu decyzji związanych z dalszymi etapami edukacji. Pomoc uczniom liceum w świadomym wyborze przedmiotów na egzamin dojrzałości i w wyborze kierunku studiów. Pomoc w rozwiązywaniu dylematów uczniów (wybór kierunku swojej drogi życiowej w zgodzie ze sobą, wybór pod presją rodziców, wybór pod presją obaw przed niepowodzeniem itp.). III. PRACA Z ZESPOŁEM KLASOWYM 9. Zapobieganie trudnościom adaptacyjnym uczniów. Praca z nowopowstałym zespołem klasowym Diagnoza struktury zespołu klasowego poprzez badanie socjometryczne. Socjogram jako narzędzie umożliwiające poznanie relacji i ról w zespole klasowym. Pomoc w integracji zespołu klasowego oraz integracji uczniów z wychowawcą klasy poprzez przygotowanie i prowadzenie warsztatów integracyjnych dla uczniów klas pierwszych z udziałem wychowawcy klasy. Warsztaty integracyjne jako pole do obserwacji uczniów mających trudności. Warsztaty psychologiczne jako sytuacja dająca możliwość wzbudzenia zaufania i motywacji do dalszej pracy z psychologiem. Prezentacja przykładowych scenariuszy zajęć adaptacyjno-integracyjnych dla uczniów w różnym wieku. 10. Prowadzenie zajęć psychoedukacyjnych dla uczniów Tematyka zajęć psychoedukacyjnych w porównaniu z tematyką zajęć profilaktycznych (zob. punkt 11) ma charakter bardziej normatywny. Prowadzenie zajęć psychoedukacyjnych ma rozwijać potencjał rozwojowy ucznia. Zajęcia psychoedukacyjne 4

5 mają na celu wyposażenie uczniów w wiedzę i umiejętności przydatne w: budowaniu dobrych relacji interpersonalnych, rozwijaniu pozytywnego wizerunku własnej osoby, rozwijaniu twórczego myślenia, nauce technik efektywnej pracy umysłowej, nauce radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Zajęcia psychoedukacyjne jako element realizacji Programu wychowawczego szkoły. Zajęcia psychoedukacyjne jako reakcja na sytuację zgłaszaną psychologowi przez wychowawcę, nauczycieli. Konstruowanie programów i scenariuszy zajęć psychoedukacyjnych dla uczniów. Korzystanie z gotowych (dostępnych) programów psychoedukacyjnych. Ewaluacja zajęć psychoedukacyjnych. Przegląd wybranych programów psychoedukacyjnych. Film pt. Stres pod kontrolą jako przykład interaktywnych zajęć psychoedukacyjnych na temat radzenia sobie ze stresem w sytuacji egzaminu maturalnego. 11. Prowadzenie zajęć profilaktycznych dla uczniów Profilaktyka definicje, poziomy działań profilaktycznych. Szkoła jako miejsce prowadzenia zajęć z obszaru profilaktyki pierwszorzędowej i drugorzędowej. Zajęcia profilaktyczne jako narzędzie oddziaływania na czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Jak zaplanować zajęcia profilaktyczne dotyczące sytuacji problemowej, która została zdiagnozowana w klasie. Zasady prowadzenia programów profilaktycznych. Podstawowe składniki programów profilaktyki i wczesnej interwencji. Dostępne (gotowe) programy profilaktyczne, ich wdrażanie i ewaluacja. Prezentacja wybranych programów profilaktycznych dotyczących uzależnień (np. Program siedmiu kroków Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych). Prezentacja wybranych programów profilaktycznych dotyczących przeciwdziałania agresji i przemocy (np. Saper, czyli jak rozminować agresję ). IV. WSPÓŁPRACA Z NAUCZYCIELAMI I RODZICAMI 12. Praca z nauczycielem i radą pedagogiczną Psycholog w roli doradcy nauczyciela. Pomoc nauczycielom w poznaniu uczniów klas pierwszych poprzez przygotowywanie tzw. omówienia uczniów (po dwóch miesiącach nauki). Wspieranie wychowawców klas i nauczycieli w rozwiązywaniu bieżących problemów wychowawczych. Prowadzenie prac zespołu wychowawczego organizowanego w sytuacjach problemowych. Hospitowanie lekcji, na których występują problemy wychowawcze. Omówienia hospitacji - przekazywanie komunikatów zwrotnych po obserwacji lekcji. Pomoc w tworzeniu systemów motywacyjnych dla uczniów. Przygotowywanie kontraktów dla uczniów i zespołów klasowych jako forma pomocy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych. Pomoc nauczycielom w wyborze metod i form pracy z uczniem, który wymaga dostosowania wymagań edukacyjnych (na podstawie opinii lub orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej). Zalecenia do pracy z uczniem o specjalnych potrzebach 5

6 edukacyjnych. Psycholog jako osoba prowadząca tzw. Wewnątrzszkolny System Doskonalenia Nauczycieli. Rozwijanie umiejętności wychowawczych i dydaktycznych nauczycieli przez prowadzenie szkoleniowych rad pedagogicznych. Opracowywanie materiałów szkoleniowych dla nauczycieli. Opracowywanie dla nauczycieli pisemnych informacji i opinii o uczniach. 13. Praca z rodzicem Zwiększanie umiejętności wychowawczych rodziców podczas spotkań indywidualnych. Rozmowy wspierające rodziców. Rozmowy mające na celu udzielanie wskazówek, jak rozmawiać i postępować z dzieckiem sprawiającym trudności wychowawcze. Analiza dotychczasowych metod wychowawczych i wskazywanie na nowe sposoby oddziaływań. Błędy wychowawcze rodziców. Zwiększanie poziomu akceptacji rodziców w stosunku do niektórych zachowań dziecka (normatywnych rozwojowo). Rozmowy z rodzicami o charakterze interwencyjnym, informacyjnym, terapeutycznym. Omawianie wyników badań psychologicznych. Spotkanie wspólnie z rodzicem i uczniem. Spotkanie wspólnie z rodzicem i wychowawcą klasy. Mediacje pomiędzy rodzicem a nauczycielem. Zespoły wychowawcze z udziałem rodziców ucznia. Upowszechnianie wiedzy o wychowaniu i rozwoju oraz rozwiązywaniu trudności wychowawczych poprzez prowadzenie warsztatów wychowawczych dla rodziców. Prowadzenie spotkań psychoedukacyjnych dla rodziców podczas wywiadówek. Opracowywanie pisemnych informacji i opinii dla rodziców, komunikacja poprzez zeszyty korespondencji. Trudności w kontaktach z rodzicami. Typy postaw i zachowań rodziców, które utrudniają współpracę ze szkołą. 14. Zajęcia pogłębiające jeden z obszarów pracy psychologa w szkole Zajęcia pogłębiające jeden z omawianych obszarów pracy psychologa w szkole, przygotowane podług wyboru i zainteresowań studentów. 15. Zajęcia podsumowujące i zaliczeniowe Literatura obowiązkowa Bąk, O., Oleszkowicz, A. (2008). Powiem Ci co zrobiłeś dobrze. Psychologia w szkole, 2, artykuł dostępny na stronie: Boroń, G. (2000). Współpraca wychowawcy klasy z pedagogiem i psychologiem szkolnym. W: M. Pomianowska (red.). Poradnik wychowawcy. Warszawa: Wydawnictwo RAABE. Czapiga, A. (red.). (2006). Psychologiczne wspomaganie rozwoju psychicznego dziecka. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe. Dembo, M., H. (1997). Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa: WSiP. Frydrychowicz, A., Koźniewska, E., Sobolewska, M., Zwierzyńska, E. (2004). Testy psychologiczne i pedagogiczne w poradnictwie. Przewodnik metodyczny. Warszawa: Wydawnictwo Centrum Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej. Knez, R., Słonina, W., M. (2002). Saper, czyli jak rozminować agresję. Program profilaktyczno-wychowawczy dla klas 1-3 gimnazjum oraz klasy 1 szkół ponadgimnazjalnych. Kraków: Wydawnictwo Rubikon. Oleszkowicz, A. (2006). Bunt młodzieńczy. Uwarunkowania. Formy. Skutki. 6

7 Warszawa: Scholar. Sęk, H. (1998). Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki. W: H. Sęk (red.). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Straś-Romanowska, M., Frąckowiak, T. (2006). Założenia programu zajęć pomagających w kształtowaniu odpowiedzialności młodzieży niepełnosprawnej. W: J. Patkiewicz (red.). Odpowiedzialność w obliczu niepełnosprawności. Wrocław: Wydawnictwo TWK. Wieczorek, E., Jaroszek, K. (2000). Zebrania z rodzicami przykład dobrej praktyki. W: M. Pomianowska (red.). Poradnik wychowawcy. Warszawa: Wydawnictwo RAABE Literatura uzupełniająca Babiuch, M. (2002). Jak współpracować z rodzicami trudnych uczniów? Warszawa: WSiP. Badura-Madej, W. (red.) (1999). Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Katowice: Wydawnictwo Śląsk. Buchner, Ch. (2003). Ja chcę być po prostu ważny. Co dzieci chcą nam powiedzieć przez swoje zachowanie. Kielce: Wydawnictwo Jedność. Faber, A., Mazlish, E. (1996). Jak mówić, żeby dzieci się uczyły w domu i w szkole. Poznań: Media Rodzina of Poznań. Gaś, Z., B. (1998). Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji. Lublin: Wydawnictwo UMCS. James, R., I., Gilliland, B. (2005). Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa: PARPA. Jurkowski, A. (red.) (2003). Z zagadnień współczesnej psychologii wychowawczej. Warszawa: Instytut Psychologii PAN. McWhirter, J., J. (2001). Podstawowe składniki programów profilaktyki i wczesnej interwencji. W: J., J. McWhirter, B., T. McWhirter, A., M. McWhirter, E., H. McWhirter (red.). Zagrożona młodzież. Ujęcie kompleksowe dla pracowników poradni, nauczycieli, psychologów i pracowników socjalnych. Warszawa: PARPA. Nowaczyk, Cz. (2001). Rozpoznawanie zdolności i uzdolnień dzieci i młodzieży. Wrocław: Wydawnictwo DODN. Obuchowska, I. (2000). Adolescencja. W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: PWN. Okun, B. (2002). Skuteczna pomoc psychologiczna. Warszawa: IPZ. Ostrowska, K., Tatarowicz, J. (red.) (1996). Zanim w szkole będzie źle... Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej. Seligman, M., E., P. (1997). Optymistyczne dziecko. Jak wychowywać dzieci, aby nauczyć je optymizmu i dawania sobie ze wszystkim rady. Poznań: Media Rodzina of Poznań. 7