Oporność na złamanie zębów wypełnionych Resilonem wstępne badania doświadczalne*

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2007, LX, 4, Polish Dental Association Oporność na złamanie zębów wypełnionych Resilonem wstępne badania doświadczalne* Fracture resistance of Resilon-filled teeth an introductory experimental study* Anna Kierklo 1, Małgorzata Pawińska 2, Grażyna Tokajuk 3, Andrzej Łukaszewicz 4 Z Zakładu Propedeutyki Stomatologii AM w Białymstoku 1 Kierownik: dr hab. A. Kierklo Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej AM w Białymstoku 2 Kierownik: prof. dr hab. W. Stokowska Z Zakładu Chorób Przyzębia i Błony Śluzowej AM w Białymstoku 3 Kierownik: dr hab. M. Pietruska Z Katedry Mechaniki i Informatyki Stosowanej Politechniki Białostockiej 4 Kierownik: prof. dr hab. A. Seweryn Streszczenie Wstęp: leczenie endodontyczne może sprzyjać złamaniu zęba. Jedną ze stosowanych i zalecanych metod wzmocnienia leczonego endodontycznie zęba jest wypełnienie kanału zęba materiałem złożonym na bazie termoplastycznej żywicy. Cel pracy: w warunkach in vitro zbadano odporność na złamanie zębów leczonych endodontycznie, których kanały zostały wypełnione Resilonem. Materiał i metody: w badaniu wykorzystano usunięte ludzkie zęby sieczne, które preparowano z zastosowaniem techniki crown-down oraz wypełniono metodą kondensacji bocznej z użyciem systemu Resilon/Epiphany. Próbki montowano w żywicy akrylowej w maszynie testującej oraz poddano powoli narastającemu obciążeniu ściskającemu aż do momentu pojawienia się pęknięć. Wyniki: stwierdzono, że zęby z kanałami wypełnionymi Resilonem nie były bardziej oporne na złamanie niż zęby nieleczone kanałowo. Podsumowanie: na podstawie wyników uzyskanych w naszym badaniu nie można wnioskować, że Resilon wpływa na zwiększenie oporności zębów leczonych endodontycznie na złamania. HASŁA INDEKSOWE: Resilon, odporność na złamanie, zęby z wypełnionymi kanałami Summary Introduction: The potentially weakening effect of root canal treatment may predispose to tooth fracture. Thermoplastic synthetic polymer composite material has been recommended as a means of reinforcing endodontically treated teeth. Aim of the study: To investigate in in vitro conditions the fracture resistance of endodontically treated teeth root-filled with Resilon. Material and methods: The study was carried out on extracted human incisors that were prepared by means of a crown-down technique, and obturated with lateral condensation using Resilon/Epiphany system. The specimens were mounted in acrylic resin in a testing machine and were subjected to a slowly increasing compressive load until fracture lines appeared. Results: Teeth with Resilon-filled canals were not found to be more resistant to fracture than nonendodontically treated ones. Conclusion: Within the limits of this laboratory investigation it cannot be concluded that Resilon increases fracture strength of endodontically treated teeth. KEYWORDS: Resilon, fracture resistance, root-filled teeth * Praca finansowana ze środków na działalność statutową AMB: nr pracy L. 222

2 2007, LX, 4 Oporność na złamanie zębów wypełnionych Resilonem Wstęp Badania wytrzymałościowe w stomatologii są ważnym źródłem informacji dotyczących własności i zachowań mechanicznych wszystkich elementów narządu żucia. Dotyczy to zwłaszcza struktur zębowych, a także różnych materiałów stosowanych do określonych procedur terapeutycznych. Powikłania związane ze złamaniem struktur zęba, takich jak: złamanie guzków, złamanie korony lub korzeni zębów po leczeniu endodontycznym stanowią istotny problem kliniczny. Dość powszechnie uważa się, że zęby leczone kanałowo są bardziej podatne na złamania niż zęby z żywą miazgą, choć nie zostało to jednoznacznie potwierdzone w badaniach [2, 15, 22]. Wiąże się to najprawdopodobniej ze znaczną utratą substancji zęba podczas mechanicznego opracowywania koron i kanałów korzeniowych. Zgodnie z licznymi doniesieniami, wytrzymałość zęba leczonego endodontycznie jest wprost proporcjonalna do pozostawionej ilości zmineralizowanych tkanek zęba [2, 3, 15, 25]. Wciąż trwają poszukiwania sposobów poprawy wytrzymałości zębów na siły związane z czynnością żucia po tak radykalnej terapii, jaką niewątpliwie jest leczenie endodontyczne. Jedną z metod jest stosowanie wkładów i sztyftów dokanałowych, wykonanych z włókna szklanego czy ceramiki, mocowanych na cementach złożonych [6, 11, 17]. Jednak gdy ubytki tkanek zmineralizowanych zęba w wyniku próchnicy lub endodontycznego opracowywania są stosunkowo nieznaczne, byłoby pożądane inne rozwiązanie. Pewne nadzieje wiązano z zastosowaniem do wypełniania kanałów cementów szkło- jonomerowych [1, 23]. Oczekiwano bowiem, iż materiały o własnościach sprężystych zbliżonych do zębiny, z którą chemicznie się łączą, wpłyną na większą oporność zęba podczas obciążeń zgryzowych. Z różnych jednak względów cementy te nie są szeroko stosowane w endodoncji. Zwrócono się też ku materiałom złożonym, które z powodzeniem służą do odtwarzania ubytków w koronach zębów. Niedawno do endodoncji wprowadzono materiał na bazie termoplastycznej żywicy złożonej o nazwie Resilon, który z racji pewnego podobieństwa do gutaperki określany bywa niekiedy jako resinperka [4, 5]. Właściwości i skład Resilonu opisano w odrębnej pracy [13]. Ma on cenną zdolność adhezji do zębiny korzeniowej. Resilon jest syntetycznym polimerem polikaprolaktonu zawierającym, oprócz bioaktywnego szkła, dwumetakrylany, dzięki którym może łączyć się chemicznie z uszczelniaczem o podobnym składzie. Uszczelniacz zaś, wykazuje zdolność łączenia się ze ścianą kanału przygotowaną uprzednio za pomocą samowytrawiającego primera [7, 21, 25]. Dzięki takiej inkorporacji ścisłemu wiązaniu oraz wnikaniu materiału do kanalików zębinowych tworzy się swoisty monoblok z twardymi tkankami. Oprócz bardzo dużej szczelności obturacyjnej może to, według niektórych badaczy, wzmocnić ząb [16, 22]. Potencjalne wzmocnienie struktur zęba po wypełnieniu kanału Resilonem byłoby bardzo pożądaną cechą materiałów tego typu z punktu widzenia biomechaniki. Cel pracy Celem pracy było zbadanie wytrzymałości na złamania zębów poddanych leczeniu endodontycznemu z użyciem Resilonu do wypełnienia kanałów korzeniowych. Materiał i metody Badania wykonano na 8 usuniętych ludzkich zębach siecznych, które nie wykazywa- 223

3 A. Kierklo i in. Czas. Stomatol., ły oznak próchnicy w obrębie korony i korzenia. Zęby po ekstrakcji przechowywano w temperaturze pokojowej w roztworze soli fizjologicznej, nie dopuszczając do ich nadmiernego wysuszenia. W celu pozostawienia jak największej ilości tkanek twardych, korony zębów otwierano w punktach trepanacyjnych. Dalsze opracowanie endodontyczne ograniczono do niezbędnego minimum. Po wykonaniu poszerzenia opracowywano komorę oraz ujścia kanałów wiertłem Gatesa- Gliddena i usuwano ich zawartość miazgociągami. Następnie kanały preparowano z użyciem rotacyjnych narzędzi niklowo- tytanowych Hero 642 do rozmiaru MAF 30/04 na długość roboczą, wyznaczoną na poziomie 1 mm przed wierzchołkiem anatomicznym. Stosowano płukanie 1% podchlorynem sodu, 15% werseniamem sodu oraz wodą destylowaną. Kanały osuszano i wypełniano systemem Resilon/ Epiphany (Pentron). Resilon występuje m.in. w postaci standaryzowanych ćwieków głównych oraz dodatkowych. W badaniu użyto odpowiednio dobrane ćwieki i podwójnie utwardzany uszczelniacz Epiphany, które wprowadzano techniką kondensacji bocznej na zimno z użyciem rozpychaczy palcowych. Po radiologicznej kontroli wypełnienia kanału komorę zamykano cementem fosforanowym, a ubytek w punkcie trepanacyjnym wypełniano materiałem złożonym Ceram X duo (De Trey Dentsply). Wszystkie zęby zatopiono do poziomu 2 mm od granicy szkliwno-cementowej w samopolimeryzującej żywicy akrylowej wzmocnionej włóknem szklanym, znajdującej się w stalowych tulejach. W sumie przygotowano 8 próbek, na które składało się 5 tulejek z zębami wypełnionymi Resilonem oraz 3 z zębami nieleczonymi endodontycznie. Tuleje z zębami umieszczano w specjalnie skonstruowanym przyrządzie, na statywach programowalnej dwuosiowej serwo-hydraulicznej maszyny wytrzymałościowej MTS 858 Mini Bionix (MTS, USA) z kontrolerem cyfrowym Test Star II w Katedrze Mechaniki i Informatyki Stosowanej Politechniki Białostockiej (ryc. 1). Ryc. 1. Fotografia stanowiska badawczego. Próby wytrzymałościowe ściskania wykonywano przy narastającym ze stałą prędkością przemieszczeniu, aż do momentu uszkodzenia próbki. Prędkość obciążenia wzdłuż długiej osi zęba wynosiła we wszystkich przypadkach 0,01 mm/s. Oddzielnie dla każdej próbki za pomocą kamery pozwalającej na wizualizację procesu niszczenia w strefie kontaktu, rejestrowano siłę osiową oraz przemieszczenie i czas. Wyniki pomiarów przedstawiono w postaci wykresów zależności siły od przemieszczenia oraz zdjęć ilustrujących poszczególne etapy doświadczenia. 224

4 2007, LX, 4 Oporność na złamanie zębów wypełnionych Resilonem Wyniki i ich omówienie Wyniki powyższych badań eksperymentalnych dotyczących złamań ilustrują ryc Wykresy siła przemieszczenie odwzorowujące ściskanie zęba przez stalowy trzpień wykazują charakterystyczne dwa piki, które odpowiadają siłom niszczącym F1 (za kryterium zniszczenia przyjęto naruszenie stanu ciągłości tkanek zęba) oraz Fmax (zdefiniowanej jako siła osiągająca maksimum wartości niszczącej). W przypadku obciążanego dolnego nieleczonego endodontycznie zęba siecznego, pierwsze znaczne uszkodzenie korony na styku z trzpieniem (od brzegu siecznego) wystąpiło przy sile równej 464 N. Na wykresie jest to Ryc. 2. Wykres ściskania dolnego zęba siecznego nieleczonego kanałowo. widoczne jako prawie pionowy uskok (ryc. 2). Wraz z dalszym ściskaniem następowały ponowne wykruszenia, ale mniejsze niż w momencie odpowiadającym sile F1. Pomiędzy siłą F1 a Fmax występują dwa większe uskoki wykresu, co może odpowiadać kolejnym ubytkom tkanek na skutek narastającego obciążenia kontaktowego. W tym przedziale tendencja na wykresie przemieszczenie siła pozostawała wzrostowa (jeśli przyjmiemy wartości bezwzględne siły). W chwili osiągnięcia wartości siły zaznaczonej na wykresie jako Fmax (712 N) pojawił się następny gwałtowny uskok krzywej ściskania. Potem, do momentu zdjęcia obciążenia, odpowiadającego wartości przemieszczenia od zaistnienia kontaktu korona zęba trzpień (1,9 mm), zniszczony ząb wciąż przenosił siłę ściskającą około 500 N. Przebieg testu został uwidoczniony na ryc. 3. Po wypełnieniu dolnego zęba siecznego Resilonem naruszenie ciągłości tkanek wystąpiło przy zbliżonym przemieszczeniu, jednak przy prawie o połowę mniejszej sile (F1 = 272 N). Wraz ze wzrostem przemieszczenia następowały dalsze mniejsze wykruszenia tkanek. Pomiędzy siłą F1 a Fmax (502 N) na wykresie widać kilka mniejszych uskoków, co może odpowiadać miejscowym pęknięciom wskutek narastającego obciążenia kontaktowego (ryc. 4 Ryc. 3. Fotografie poszczególnych etapów ściskania nieleczonego kanałowo dolnego zęba siecznego; a początek kontaktu, b moment pierwszego pęknięcia (odpowiadający sile F1), c moment odpowiadający sile Fmax. 225

5 A. Kierklo i in. Czas. Stomatol., Ryc. 4. Wykres ściskania dolnego zęba siecznego z kanałem wypełnionym Resilonem. na wykresie była wzrostowa. Tak dużą wartość obciążenia przenoszonego przez ząb można tłumaczyć faktem, że badany ząb sieczny miał duży obszar początkowego kontaktu oraz porównywalnie duży przekrój poprzeczny w stosunku do zęba dolnego. Znaczna też była wartość przemieszczenia do osiągnięcia siły Fmax wynosząca ponad 2,5 mm. Wykonano również próbę w układzie badawczym ząb - ząb, symulującym prawidłowy wzajemny kontakt okluzyjny zębów siecznych szczęki i żuchwy, z których ten drugi był leczony kanałowo, przy narastającym Ryc. 5. Fotografie poszczególnych etapów ściskania dolnego zęba siecznego z kanałem wypełnionym Resilonem; a początek kontaktu, b moment pierwszego pęknięcia (odpowiadający sile F1), c moment odpowiadający sile Fmax. i 5). W tym przedziale tendencja na wykresie również pozostawała wzrostowa. W chwili poprzedzającej usunięcie obciążenia układ kontaktowy przenosił siłę ściskającą około dwukrotnie większą od siły F1, lecz mniejszą od sił stwierdzonych w poprzedniej próbce. W przypadku górnego zęba siecznego z kanałem wypełnionym materiałem Resilon pierwsze wyraźne pęknięcie wzdłuż korony nastąpiło po około 0,6 mm od zadziałania obciążenia (ryc. 6 i 7), czyli później niż w zębach dolnych. Wartość siły F1 wynosiła 478 N. Wraz ze wzrostem przemieszczenia następowała propagacja pęknięć. Do osiągnięcia wartości obciążenia Fmax = 2053 N tendencja przemieszczeniu jak poprzednio (ryc. 8). W tym doświadczeniu dopiero po 1,5 mm od rozpoczęcia ściskania i po zadziałaniu siły o wartości 88 N (Fmax) nastąpiło złamanie korony dolnego zęba siecznego wypełnionego Resilonem. Złamanie wystąpiło w 1/3 szerokości korony zęba. Moment ten jest wyraźnie widoczny jako prawie pionowy uskok wykresu (ryc. 9). Należy zwrócić uwagę, że do tego momentu wykres siła przemieszczenie przebiegał prawie liniowo. Potem wraz ze wzrostem przemieszczenia następowało dalsze rozejście złamania. Pomiędzy siłą Fmax a końcem obciążania widoczne są jeszcze dwa uskoki wykresu sto- 226

6 2007, LX, 4 Oporność na złamanie zębów wypełnionych Resilonem do naturalnego kontaktu przednich zębów, następuje zjawisko dużego zginania. Głównym schematem obciążenia w tym wypadku jest zginanie, a nie ściskanie, jak w próbkach poprzednich (ząb trzpień) oraz inne niż w przypadku kontaktu zębów trzonowych. Dyskusja Ryc. 6. Wykres ściskania górnego zęba siecznego z kanałem wypełnionym Resilonem. W krajowym piśmiennictwie spotyka się niewiele publikacji poświęconych badaniom (in vitro) dotyczącym wytrzymałości zębów na złamanie, choć powikłanie to jest in vivo Ryc. 7. Fotografie poszczególnych etapów ściskania górnego zęba siecznego z kanałem wypełnionym Resilonem; a- początek kontaktu, b- moment pierwszego pęknięcia (odpowiadający sile F1), c- moment odpowiadający sile Fmax. sunkowo porównywalne do uskoku poprzedniego. Należy to interpretować jako następne utraty spójności korony na kierunku propagacji powstałego złamania lub przypisywać je dopasowywaniu się powierzchni dolnego i górnego zęba siecznego w wyniku narastającego obciążenia kontaktowego. W momencie zdjęcia obciążenia (przemieszczenie od momentu zetknięcia się obu zębów wyniosło około 3 mm) układ przenosił siłę ściskającą bliską 70 N, a więc mniejszą od osiągniętej siły maksymalnej. Tak niska siła niszcząca i znaczne przemieszczenie mogą być wyjaśnione tym, że w przyjętym układzie badawczym, zbliżonym groźne w skutkach i może doprowadzić nawet do utraty zęba. Przedstawione powyżej badania są badaniami wstępnymi, które będą kontynuowane w przypadkach zębów leczonych endodontycznie z zastosowaniem różnych technik i materiałów. Użyty w testach system oparty na adhezyjnych żywicach (Resilon/Epiphany) jest nowością, a niespotykana w innych materiałach zdolność tworzenia ze ścianą kanału jednolitej struktury powoduje bardzo szczelne zamknięcie kanału. W założeniach producenta ma też wzmocnić ząb i poprawić jego mechaniczne właściwości. Do tej pory pojawiło się już wiele opracowań oceniających Resilon 227

7 A. Kierklo i in. Czas. Stomatol., Ryc. 8. Wykres ściskania układu symulującego prawidłowy kontakt w zwarciu zębów siecznych (ząb dolny wypełniony Resilonem). pod kątem szczelności obturacyjnej, działania przeciwbakteryjnego, natomiast mniej miejsca poświęcono aspektom wytrzymałości [7, 14, 18, 19, 21, 24, 25]. Wykonane przez Teixeirę i wsp. [22] badania ujawniły, że korzenie zębów wypełnione Resilonem są mniej podatne na złamanie w porównaniu z korzeniami, których kanały zamknięto konwencjonalnymi materiałami do wypełnień. Wśród tych materiałów jedynie cementom szkło- jonomerowym przypisywano do tej pory zdolność zwiększania oporności korzenia na złamanie pod wpływem sił występujących w jamie ustnej, co udowodnili w swych pracach Tay i Ray [23]. Williams i wsp. [25] dowodzą natomiast, że zarówno Resilon, jak i gutaperka, mają cechy fizyczne typowe dla elastomerów i niewystarczające własności sprężyste (zbyt niska sztywność), aby spowodować wzmocnienie tkanek zębów. Jednak najnowsze obserwacje Patela i wsp. [12] wskazują na dużo głębszą (nawet 1 mm) penetrację w kanaliki zębinowe preparatu z Resilonem w stosunku do innych materiałów, co może i powinno wpływać na umocnienie monobloku, a tym samym na poprawę oporności mechanicznej. Ryc. 9. Fotografie poszczególnych etapów wzajemnego ściskania zębów siecznych (ząb dolny wypełniony Resilonem): a początek kontaktu, b moment pierwszego pęknięcia (odpowiadający sile Fmax), c moment odpowiadający zakończeniu ściskania. Wyniki uzyskane przez nas nie potwierdzają tezy o wzmocnieniu zęba po zastosowaniu Resilonu. Zęby z Resilonem nie były bardziej wytrzymałe na złamanie niż zęby nieleczone kanałowo. W warunkach wykonanego doświadczenia wykazano, że do uszkodzenia zębów po leczeniu endodontycznym wystarczyła mniejsza siła w porównaniu z zębami niepoddanymi tej terapii. Wartości siły niszczącej różniły się także w zależności od rozmiarów zębów. Dolny ząb sieczny szybciej ulegał uszkodzeniu niż ząb górny (oba wypełnione Resilonem). Stanowi to potwierdzenie faktu, że naturalne różnice w morfologii zębów mają 228

8 2007, LX, 4 Oporność na złamanie zębów wypełnionych Resilonem istotne znaczenie dla ich wytrzymałości mechanicznej i mogą mieć wpływ na wynik badań [3, 20]. Dlatego należy starannie selekcjonować materiał badawczy, przestrzegając standaryzacji zębów przy ich doborze. Przedstawione badania własne wykonane przy minimalnym uszkodzeniu koron zębowych, dały możliwość dokonania porównań z zębami nieleczonymi, nieposiadającymi żadnych ubytków tkanek zmineralizowanych. Odwrotne założenie przyjęli w swoich badaniach Hernandez [8] i Hürmüzlü [10)], którzy preparowali ubytki w koronach celem ich wypełnienia materiałami złożonymi. Nie stwierdzili oni, by użycie wypełnień i najnowszych systemów łączących wpłynęło na wytrzymałość zębów leczonych kanałowo w istotny sposób. Natomiast Heydecke [9] dokonał innych spostrzeżeń, a mianowicie dowiódł, że odbudowa żywicami złożonymi ubytków w zębach leczonych kanałowo stabilizuje je, zaś uszkodzenia mechaniczne takich zębów są mniej groźne, niż po zastosowaniu w nich ćwieków dokanałowych. Podsumowanie Wyniki uzyskane z dotychczasowego przebiegu doświadczenia nie upoważniają do wyciągnięcia wniosku, że Resilon zwiększa oporność na złamanie zębów leczonych endodontycznie. Wskazane są dalsze badania in vitro, a także kliniczne obserwacje zachowań zębów z Resilonem. Piśmiennictwo 1. Apicella M J, Loushine R J, West L A, Runyan D A: A comparison of root fracture resistance using two root canal sealers. Int Endod J 1999, 32, 6: Assif D, Gorfill C: Biomechanical consideration in restoring endodontically treated teeth. J Prosthet Dent 1994, 71, 6: Burke F T: Tooth fracture in vivo and in vitro. J Dent 1992, 20, 3: Burnett F, Trope M: Adhesive endodontics: Combining Technologies for enhanced success. Dent Town 2004, 5: Chiwian N: Resilon the missing link in sealing the root canal. Compendium 2004, 25: Fokkinga W A, Le Bell A M, Kreulen C M, Lassila L V, Vallittu P K, Creugers N H: Ex vivo fracture resistance of direct resin composite complete crowns with and without posts on maxillary premolars. Int Endod J 2005, 38, 4: Gesi A, Goracci C, Pashley D H, Tay F R, Ferrari M: Interfacial strength of resilon and gutta-percha to intraradicular dentin. J Endod 2005, 31, 11: Hernandez R, Bader S, Boston D, Trope M: Resistance to fracture of endodontically treated premolars restored with new generation bonding systems. Int Endod J 1994, 27, 4: Heydecke G, Butz F, Strub J R: Fracture strength and survival rate of endodontically treated maxillary incisors with approximal cavities after restoration with different post and core systems: an in vitro study. J Dent 2001, 29, 6: Hürmüzlü F, Serper A, Siso S H, Er K: In vitro fracture resistance of root filled teeth using new-generation dentine bonding adhesives. Int Endod J 2003, 36, 11: Newman M, Yaman P, Dennison J, Raifer M, Billy E: Fracture resistance of endodontically treated teeth restored with composite post. J Prosthet Dent 2003, 89, 4: Patel D V, Sherriff M, Ford T R, Watson T F, Mannoci F: The penetration of Real Seal primer and Tubliseal into root canal dentinal tubules: a confocal microscopic study. Int Endod J 2007, 40, 1: Pawińska M, Kierklo A, Dąbrowski J R: 229

9 A. Kierklo i in. Czas. Stomatol., Ocena szczelności wypełnienia kanałów korzeniowych Resilonem badania wstępne w elektronowym mikroskopie skaningowym. Czas Stomatol 2006, LIX, 5: Pitout E, Oberholzer T G, Blignaut E, Molepo J: Coronal leakage of teeth root filled with gutta percha or Resilon root canal filling material. J Endod 2006, 32, 9: Reeh E S, Douglas W H, Messer H H: Stiffness of endodontically treated teeth related to restoration technique. J Dent Res 1989, 68, 11: Sagsen B, Er O, Kahraman Y, Akdogan G: Resistance to fracture ot roots filled with three different techniques. Int Endod J 2007, 40, 1: Salameh Z, Sorrenito R, Papachini F, Ounsi H F, Tashkandi E, Goracci C, Ferrari M: Fracture resistance and failure patterns of endodontically treated mandibular molars restored using resin composite with or without translucent glass fiber posts. J Endod 2006, 32, 8: Shipper G, Ostarvik D, Teixeira F B, Trope M: An evaluation of microbial leakage in roots filled with a thermoplastic synthetic polymerbased root canal filling material (Resilon). J Endod 2004, 30, 5: Shipper G, Teixeira F B, Arnold R R, Trope M: Periapcal inflammation after coronal microbial inoculation of dog roots filled with gutta-percha or Resilon. J Endod 2005, 31, 2: Tan P L, Aquilino S A, Gratton D G, Stranford C M, Tan S C, Johnson W T, Dawson D: In vitro fracture resistance of endodontically treated central incisors with varying ferrule heights and configurations. J Prosthet Dent 2005, 93, 4: Tay F R, Loushine R J, Weller R N, Kimbrough W F, Pashley D H, Mak Y F, Lai C S, Reina R, Williams M C: Ultrastructural evaluation of apical seal in roots filled with a polycaprolactone based root canal filling material. J Endod 2005, 31, 7: Teixeira F B, Teixeira E C, Thompson J Y, Trope M: Fracture resistance of roots endodontically treated with a new resin filling material. JADA 2004, 135, 5: Trope M, Ray L H: Resistance to fracture of endodontically treated roots. Oral Surg Oral Med Oral Pathol, 1992, 73, 1: Tunga U, Bodrumlu E: Assessment of the sealing ability of a new root canal obturation material. J Endod 2006, 32, 9: Williams C, Loushine R J, Weller R N, Pashley D H, Tay F R: A comparison of cohesive strength and stiffness of Resilon and Gutta Percha. J Endod 2006, 32, 6: Otrzymano: dnia 18.I.2007 r. Adres autorów: Białystok, ul. Waszyngtona 15 A Tel: , , Fax: stomprop@amb.edu.pl 230