I WSTĘP II ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE

Transkrypt

1

2 2

3 SPIS TREŚCI I WSTĘP...3 II ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Teorie inteligencji w odniesieniu do użytych w badaniu narzędzi psychometrycznych Wielorakie inteligencje w szkole...9 III CHARAKTERYSTYKA NARZĘDZI BADAWCZYCH Warunki i organizacja przebiegu badania...13 IV PODSUMOWANIE WYNIKÓW...29 V REKOMENDACJE PRAKTYCZNE...30 VI WYKAZ TABEL...31 VII WYKAZ WYKRESÓW...32 VIII BIBLIOGRAFIA

4 1. WSTĘP Badanie kompetencji poznawczych i społecznych uczniów/uczennic oraz profili inteligencji wielorakich, jest częścią badań przeprowadzonych w ramach projektu Potrafię, wiem, znam radę sobie dam, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Na początku roku 2013 w miesiącach styczniu i lutym, na terenie województwa podkarpackiego odbyło się 10 sesji badawczych, w których wzięło udział ponad stu uczniów i uczennic klas I-III gimnazjum, ze wskazanymi przez nauczycieli/nauczycielki wysokimi wynikami w nauce. Szkoły, które wzięły udział w badaniu: Gimnazjum nr 1 w Brzozowie, Zespole Szkół w Jasienicy Rosielnej, Gimnazjum nr 7 w Rzeszowie, Gimnazjum nr 1 w Rzeszowie, Gimnazjum nr 10 w Rzeszowie, Gimnazjum w Jaśle, Publicznym Gimnazjum w Lesku, Publicznym Gimnazjum w Krościenku Wyżnym oraz Gimnazjum w Birczy. Wyniki wszystkich przeprowadzonych badań zostały zgromadzone w postaci sześciu raportów badawczych. Strukturę badanej grupy w odniesieniu do kryterium lokalizacji oraz kryterium stanina z egzaminu gimnazjalnego w stosunku do średniej wojewódzkiej, prezentuje poniższa tabela. Lokalizacja/stanin Niski (1-3) Średni (4-6) Wysoki (7-9) miasto duże Brak szkół i chętnych G10 Rzeszów (87) Stanin 5 G1 Rzeszów (190) Stanin 8 miasto małe G Lesko (80) Stanin 3-4 wieś G Bircza (83) Stanin 3-4 ZSM 3 G2 Jasło (154) Stanin 5-6 G Krościenko Wyżne (68) Stanin 4-5 G7 Rzeszów (229) Stanin 7 G1 Brzozów (99) Stanin 7 G Jasienica Rosielna (51) Stanin 7 W zgodzie z wytycznymi dotyczącymi standardu równości płci oraz dla przejrzystości językowej niniejszego raportu przyjmuje się jedno określenie uczeń dla dziewczynek i chłopców oraz określenie nauczyciel dla kobiet i mężczyzn. Wszędzie tam, gdzie różnice płci w grupie uczniów są istotne z perspektywy celu, wyników i wniosków badawczych, zostały podane odpowiednie dane w podziale na płeć. 4

5 2. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Koncepcja badania została skonstruowana wokół trzech pytań badawczych: 1. Jakimi profilami inteligencji wielorakich charakteryzują się badane grupy? 2. Jaki jest poziom zdolności poznawczych i społecznych? 3. Jakie różnice w zakresie powyższych zdolności można zaobserwować w grupie z trudnościami w nauce vs z wysokimi wynikami w nauce? Pierwsze pytanie odnosi się do teorii inteligencji wielorakich H. Gardnera na podstawie, której zbudowano narzędzie Test Inteligencji Wielorakich WI pozwalający na opracowanie indywidualnego profilu inteligencji. Innowacyjne podejście do przeprowadzonej analizy polega na stworzeniu jednego grupowego profilu, który powstaje z zestawionych profili indywidualnych. Odpowiedzi na pytanie drugie udzielić mają wyniki przeprowadzonego badania testem APIS-P(R). Na pytanie trzecie koncepcji badawczej odpowiedzi udzieli analiza porównawcza wyników uzyskanych przez grupy badane. Zakres pojęciowy użyty w raporcie jest przyjęty za autorami narzędzi badawczych. 2.1 Teorie inteligencji w odniesieniu do użytych w badaniu narzędzi psychometrycznych W badaniach posługujemy się baterią testów APIS-P(R). Jest to narzędzie przeznaczone do badań grupowych, znajdujące zastosowanie w poradnictwie szkolnym i zawodowym oraz w badaniach selekcyjnych. W nowej wersji, która została poddana renormalizacji w dziesięć lat po wydaniu, test jest przeznaczony dla grupy wiekowej lat (od szóstej klasy szkoły podstawowej do klasy pierwszej szkoły ponadgimnazjalnej). APIS-P(R) składa się z baterii pytań testowych mierzących składnik inteligencji ogólnej wyodrębniony przez R. Cattella jakim jest inteligencja skrystalizowana. Inteligencja skrystalizowana, zdefiniowana jako dysponowanie wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym kontekście kulturowym, wyraża się głównie w rozwiązywaniu testów mierzących zdolności werbalne, liczbowe oraz zdolność rozumowania opartą na znajomości zasad logiki. Powstaje jako wynik doświadczenia i uczenia się, które nakładają się na inteligencję płynną. Zmienia się wraz z wiekiem, duży wpływ ma na nią kultura, w której się wychowujemy. Inteligencja skrystalizowana rozwija się do okresu starości (Nęcka,2001). 5

6 Poszczególne pytania mierzą cztery podstawowe typy zdolności: - zdolności abstrakcyjno-logiczne zdolności do przeprowadzania operacji rozumowania logicznego (indukcyjnych i dedukcyjnych) na materiale abstrakcyjnym (symbole, sądy, pojęcia). Do grupy tej zaliczono między innymi zdolności do operowania liczbami. Odpowiednikiem tej grupy zdolności w teorii Inteligencji wielorakich H.Gardnera, jest inteligencja matematyczno-logiczna; - zdolności werbalne zdolności warunkujące rozumienie mowy i czynne posługiwanie się nią. Należą tu znajomość słów, reguł językowych, zdolności przypominania sobie słów i ich znaczeń. - zdolności wzrokowo-przestrzenne zdolności przekształcania materiału spostrzeganego wzrokowo, jako organizacja przestrzenna. Operacje, które stanowią umysłowe reprezentacje przemieszczeń czy przekształceń fizycznych, wykonywane są na materiale konkretnym spostrzeżeniowo-wyobrażeniowym; - zdolności społeczne zdolność rozumienia ludzkich zachowań, relacji interpersonalnych, planowanie skutecznych sposobów oddziaływania na ludzi i na przebieg sytuacji społecznych. Koncepcja inteligencji wielorakich Howarda Gardnera W latach siedemdziesiątych XX wieku prace Howarda Gardnera, Tony ego Buzana i Roberta Ornsteina wywołały rewolucję w dotychczasowych poglądach na inteligencję. Zdegradowano dominację ilorazu inteligencji (IQ), wskazując, że nawet kiedy stwierdzono wysoki wskaźnik, nie ma to związku z powodzeniem osobistym i sukcesami w życiu osób badanych. Ujawniono natomiast wiele różnych typów (rodzajów) inteligencji, udowodniono, że wszystkie jej rodzaje mogą być kształtowane i rozwijane, co znakomicie powiększa możliwości uczenia się. Gardner mówi o 7 rodzajach inteligencji, z których każda ma odpowiednik w korze mózgowej. Później uzupełnił jeszcze swoją koncepcję o nową inteligencję: przyrodniczą, rozważając przy tym możliwość istnienia dziewiątej inteligencji - egzystencjalnej. 6

7 Omówimy je po kolei wraz z krótką charakterystyką 1 : Inteligencja lingwistyczno-językowa (inaczej werbalna) cechuje ludzi zainteresowanych językiem, wyrażaniem się przy pomocy słów. Posiadają oni bogaty słownik i intuicję językową, przy pomocy słowa komunikują się niezwykle sprawnie, często mistrzowsko. Ich ulubione zajęcia to czytanie, pisanie, mówienie, tłumaczenia. Osoby o tym rodzaju inteligencji to: wybitni pisarze, poeci, dziennikarze, przywódcy polityczni, lingwiści, tłumacze, korektorzy, prawnicy, nauczyciele, negocjatorzy, sprzedawcy, ale także miłośnicy literatury ( pożeracze książek ), osoby z zamiłowaniem oddające się łamigłówkom językowym (np. grający w Scrabble, rozwiązujący krzyżówki), zasypujący innych listami i pocztówkami z wakacji, zbieracze ciekawych sentencji, przypowieści i anegdot. Inteligencja logiczno-matematyczna (inaczej numeryczno-logiczna) jest właściwa ludziom, których porywa świat abstrakcji i precyzji logicznego myślenia oraz zamiłowanie do nauk ścisłych. Fascynuje ich świat teorii, badanie poprawności, wynikania, stawianie hipotez, analiza i synteza obrazów całości. Inteligencję logiczno-matematyczną posiadają nie tylko wybitni przedstawiciele nauk ścisłych, detektywi, prawnicy, księgowi, bankierzy, statystycy, metodolodzy, analitycy, planiści, programiści komputerowi, ale także czytelnicy książek detektywistycznych, miłośnicy testów i rozwiązywania problemów logicznych, gier umysłowych, szachów oraz wypełniania PIT-ów, obliczania liczby potrzebnych kafelków w łazience i planowania domowego budżetu. Inteligencja muzyczna to domena osób, którzy odznaczają się niezwyczajną wrażliwością na dźwięki i ich konstelacje. Słyszą więcej i poprzez dźwięki wyrażają swój obraz świata. Inteligencja muzyczna cechuje wybitnych kompozytorów, śpiewaków, dyrygentów, producentów instrumentów muzycznych i konserwatorów sprzętu muzycznego, recenzentów wydarzeń muzycznych i dobrych mówców oraz imitatorów dźwięków, fanów muzyki klasycznej i nie tylko, koneserów opery czy operetki, kolekcjonerów płyt i kaset z muzyką 1 Howard Gardner Inteligencje Wielorakie, Wyd. Laurum, Warszawa

8 oraz wszystkich ludzi z potrzebami posiadania wysokiej klasy sprzętu hi-fi, wrażliwym uchem na hałasy, trzaski i brzmienie świata. Inteligencja wizualno-przestrzenna cechuje ludzi, którzy z łatwością poruszają się w przestrzeni trójwymiarowej. Interesuje ich konstrukcja, rekonstrukcja lub dekonstrukcja rzeczywistości. Są elastyczni, innowacyjni i otwarci na nowe sytuacje i rozwiązania w tym obszarze. Inteligencja wizualno-przestrzenna wybija się znacząco u wybitnych architektów, malarzy, rzeźbiarzy, konstruktorów, projektantów mody, krawców, a także strategów, nawigatorów, przewodników, fizyków teoretycznych i szachistów. Ujawnia się u uzdolnionych przestawiaczy mebli w domu i samodzielnych dekoratorów wnętrz, projektantów altan w ogródkach i dekoracji swojego otoczenia oraz tych, od których jako prezent dostaniesz samodzielnie wykonaną zabawkę przestrzenną lub latawiec opakowany w piękne pudełko z kokardą. Inteligencja kinestetyczna (inaczej inteligencja ciała) jest charakterystyczna dla osób, którzy mają zamiłowanie do ruchu. Odznaczają się niezwykłym poczuciem równowagi i harmonią ruchów (cechuje ich tzw. zręczność, gibkość, elastyczność) oraz precyzją w wyrażaniu swoim ciałem różnych stanów psychicznych i w ogóle narracji (wysoka umiejętność ekspresji). Niezwykłe zdolności dotyczą także manipulacji, ruchów rąk. Tych ostatnich podobnie jak osoby o inteligencji wizualno-przestrzennej interesuje konstrukcja i dekonstrukcja rzeczywistości oraz innowacyjność, choć w nieco innych obszarach. Inteligencja kinestetyczna wypełnia świetnych tancerzy, aktorów, sportowców, rzeźbiarzy, chirurgów i mechaników. Posiadają ją ludzie o dużej koordynacji ruchowej i znakomitej kondycji fizycznej. Na co dzień przejawia się w zamiłowaniu do wszelkiej aktywności ruchowej: tańca, aerobiku, spacerów, uprawianiu sportu, majsterkowaniu, robótkach na drutach i zabieraniu całej rodziny na przejażdżki rowerowe. Inteligencja interpersonalna jest właściwa ludziom o bardzo wysokiej wrażliwości na relacje międzyludzkie. Cechuje ich: wysoka empatia, nadzwyczajne zainteresowanie i rozumienie innych, nastawienie usługowe, wspieranie różnorodności. Obdarzeni są cechami liderów potrafią uczyć i naturalnie wpływać na innych, łagodzić konflikty, naturalnie 8

9 przewodzą, tworzą więzi, współpracują. Inteligencja interpersonalna jest właściwa wybitnym przywódcom (politycznym, społecznym i religijnym), sprzedawcom, psychoterapeutom, nauczycielom, menadżerom, dyrektorom, negocjatorom, sekretarkom, pracownikom socjalnym, lekarzom i pielęgniarkom. Na co dzień przejawia się to w zainteresowaniu kontaktami z różnymi ludźmi, posiadaniu dużej liczby znajomych i przyjaciół, uznaniu przez otoczenie za osobę bezpośrednią, komunikatywną i kontaktową, obdarzaną zaufaniem. Mają dobry kontakt z rodziną, dziećmi. Potrafią wyrażać swoje uczucia, mają zasadniczo pozytywny stosunek do życia. Ten rodzaj inteligencji cechuje także osoby, które czytają poradniki typu Jak lepiej zrozumieć drugiego człowieka, a nabyte umiejętności stale doskonalą. Są wrażliwi na różne typy ludzkich osobowości, potrafią pomagać. Często obdarzeni są talentem Pigmaliona - znakomicie wspierają innych w rozwoju! Inteligencja intrapersonalna (zwana też duchową) jest właściwa osobom obdarzonym tzw. bogatym życiem wewnętrznym. Cechuje ich nadzwyczajna samoświadomość, zdolność do rozpoznawanie swoich emocji, uczuć, wartości, przy zachowaniu dystansu do siebie, wysoka samoregulacja, spolegliwość. Interesuje ich spójność i harmonia wewnętrzna. Prawdopodobnie wśród tej grupy znajdują się osoby obdarzona tzw. inteligencją moralną opisaną przez R. Colesa, która charakteryzuje osoby o dużej wrażliwości moralnej, spójnych w słowach i czynach. Inteligencja intrapersonalna dominuje u wybitnych filozofów, mistyków, psychoterapeutów, pisarzy, poetów, kompozytorów. Cechuje każdego, kto ma tzw. życie wewnętrzne, kto rozumie swoje emocje, uczucia, wartości, motywacje, stany psychiczne; ma do nich dystans i poczucie humoru, a także interesuje się osobistym rozwojem, doskonaleniem dyspozycji psychicznych poprzez lektury, medytacje, ćwiczenia umysłowe, udział w rozmaitych treningach. Swoje refleksje nad sobą i swoim życiem notują w prowadzonym pamiętniku. Także tu mieszczą się osoby zainteresowane prawem, przestrzeganiem reguł, zasad, kodeksów, tropiące naruszenia prawa i dyscypliny. Osoby o wysokiej inteligencji moralnej stają się w tym zakresie autorytetami. Inteligencja przyrodnicza osoba obdarzona inteligencją przyrodniczą wykazuje szczególne umiejętności w zakresie rozpoznawania i klasyfikacji licznych gatunków floty i fauny występujących w otoczeniu. Najbardziej oczywistym przejawem wydaje się 9

10 zamiłowanie do przyrody. Osoba taka odczuwa potrzebę posiadania ogrodu, opiekowania się zwierzętami domowymi, zachwytu nad pięknem świata. W odniesieniu do zamiłowań, które odnajdują spełnienie na drodze zawodowej, możemy mówić o weterynarzach, którzy na przykład posiadają niesamowity dar rozumienia zwierząt, uspakajania ich czy wręcz rozmowy, ekologach, zaangażowanych w ratowanie zagrożonych gatunków, obserwatorów zwierząt, leśników, botaników itd. Każdy z nas ma specyficzny układ rodzajów inteligencji, zwany profilem inteligencji. Profil inteligencji manifestuje osobnicze zasoby, możliwości, charakterystyczne obszary wrażliwości na elementy składowe świata zainteresowania, uzdolnienia, talenty, które istotnie konfigurują sposób funkcjonowania człowieka, w tym także strategię uczenia się. Można mieć profil tzw. laserowy, gdzie w wyraźny sposób dominuje jeden albo dwa rodzaje inteligencji, albo profil mniej lub bardziej rozproszony. Każdy profil jest dobry! Nie ma profilów lepszych lub gorszych! Wszystkie razem stanowią kapitał zdolności i talentów bogactwo narodowe, o ile oczywiście jest wykorzystywany. Może on być jedynie niedopasowany do oczekiwań innych, np. typu studiów lub miejsca pracy, a nawet wykonywanego zawodu. Jak ten temat traktuje tradycyjna szkoła? Jak traktowane są różne inteligencje w szkole. W Polsce podobno 80% ludzi jest niezadowolonych ze swojej pracy, czują, że są albo nie na właściwym miejscu, albo że ich potencjał jest słabo wykorzystywany. Polska ma jeden z niższych wskaźników wykorzystywania kapitału ludzkiego. Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, 2008 r. 2.2 Wielorakie inteligencje w szkołach Inteligencja lingwistyczno-językowa Dzieci o tej dominancie są mile widziane w szkole i spełniają na ogół szkolne oczekiwania: 10

11 dobrze i dużo czytają, mają dobre pióro i dobre oceny. Inteligencja logiczno-matematyczna (inaczej numeryczno-logiczna) Dzieci o tej dominancie są także bardzo mile widziane w szkole i spełniają na ogół szkolne oczekiwania: nie mają kłopotów z realizacją programu nauczania. Inteligencja muzyczna W tradycyjnej szkole dzieci o tej dominancie nie mają zbyt dużych możliwości rozwoju swojego talentu. Okazjonalnie kiedy szczęśliwie dziecko o tej dominancie zostanie dostrzeżone, wykorzystuje się jego talent do okolicznościowych występów artystycznych. Pewną szansą dla tych dzieci jest istnienie w szkole chóru lub muzycznych zajęć dodatkowych. Inteligencja wizualno-przestrzenna Dzieci o tej dominancie także nie mają zbyt wiele okazji do wykorzystania swego talentu, chyba że za takie uznamy prace dekoracyjne i przygotowywanie okolicznościowych uroczystości. Inteligencja kinestetyczna (inaczej inteligencja ciała, małej i dużej motoryki) Ta dominanta jest rzadko wykorzystywana w szkole lub traktowana jako przejaw talentu u dziecka. A nawet dzieci o tej dominancie są niemile widziane w szkole, zwłaszcza kiedy przejawia się w nieustającej potrzebie ruchu. Na lekcjach rzadko wolno się poruszać i wykorzystywać ciało do uczenia się. Toteż inteligencja ta nie ma praktycznie nagradzanej przez szkołę manifestacji, chyba że przejawy tej inteligencji zostaną zauważone przez nauczyciela wychowania fizycznego i odpowiednio zagospodarowane. Inteligencja interpersonalna Dzieci o tej dominancie mogą mieć nawet spore problemy w szkole, gdyż mimo głoszonych haseł o stymulowaniu postaw prospołecznych, współpracy itp., w praktyce, np. na lekcji 11

12 promowana jest cały czas praca indywidualna. Nawiązywanie relacji interpersonalnych na lekcjach, wzajemne pomaganie sobie jest wręcz zabronione i oceniane negatywnie ( nie ściągaj ). Osoby o tej dominancie pojawiają się w samorządzie szkolnym i czasem tu mogą rozwijać swoje talenty. Inteligencja intrapersonalna (zwana też duchową) Dzieci o tej dominancie są na ogół niedostrzegane w szkole. Szkoła ceni wysoko aktywność na lekcjach, rozumianą jako pełną gotowość do natychmiastowo udzielanej odpowiedzi. Osoby refleksyjne oceniane są jako wycofane, nieaktywne. Inteligencja przyrodnicza Zafascynowane światem zwierząt i roślin, który ciężko odnaleźć w szkolnej ławce. Czasami udaje się realizować swoją pasję na lekcjach przyrody, szczególnie kiedy pojawiają się na nich pomoce naukowe lub udaje się je przenieść w teren. Jednak, kiedy za oknem widać już wiosnę, trudno jest skupić się na lekcji. A co z kreatywnością? Dzieci o tej dominancie są nawet odbierane jako zagrożenie dla szkoły! Kreatywność nie jest ceniona w polskiej szkole. Uznanie ma myślenie konwergencyjne podawanie jednej właściwej odpowiedzi. A tymczasem bez kreatywnych dzieci (ludzi) nie ma postępu na świecie! Ani koła, ani komputera, ani stron internetowych nie odkrył, nie wymyślił grzeczny uczeń, o konwergencyjnym ulubionym przez szkołę stylu myślenia! Grzeczne dziecko obdarzone inteligencją szkolną nie wymyśli też sposobów na ratowanie świata od zagrożeń, nie wytworzy wielkich dzieł kultury i nie zaprojektuje szkoły na miarę potrzeb świata w 21.wieku! 12

13 3. CHARAKTERYSTYKA NARZĘDZI BADAWCZYCH Budowa testu APIS-P(R) APIS-P(R) składa się z ośmiu testów; są to: 1. Zachowania, 2. Kwadraty, 3. Synonimy, 4. Klasyfikacja, 5. Przekształcenia liczb, 6. Nowe słowa, 7. Klocki i 8. Historyjki. Zdolności abstrakcyjno-logiczne reprezentowane są przez testy 4 i 5, werbalne przez testy 3 i 6, wzrokowo-przestrzenne przez testy 2 i 7, społeczne przez testy 1 i 8. W większości testów liczba zadań wynosi piętnaście, a tylko w trzech (2, 5 i 7), zmniejszono liczbę do dziesięciu. Wszystkie zadania mają charakter konwergencyjny, to znaczy, że zakładają jedno poprawne rozwiązanie. Budowa testu Wielorakich inteligencji na podstawie teorii H.Gardnera Test jest badaniem samoopisowym nie jest to klasyczne narzędzie psychometryczne, ma raczej charakter skali obserwacyjnej jest czymś w rodzaju quizu, zawierającego opisy, które umożliwiają postawienie hipotez na temat rodzajów inteligencji i nakreślenie profilu. Badany ustosunkowuje się do 40 stwierdzeń na skali 1 to do mnie zupełnie nie pasuje, 2- odpowiedź typu średnio, 3 zgadza się w zupełności. W nawiasie na końcu każdego stwierdzenia znajduje się cyfra określająca pozycję w tabeli, w którą należy wpisać swoją odpowiedź. Cyfry odpowiadają poszczególnym inteligencjom. Odpowiedzi do tabeli badani wpisują poprzez zakolorowanie kratek. Maksymalny wynik możliwy do uzyskania w ramach poszczególnych inteligencji to 15, przy minimalnym wyniku 5. Do każdej z inteligencji przypisanych jest 5 stwierdzeń. W ten sposób każdy z badanych otrzymuje szybką informację zwrotną na temat własnego profilu inteligencji wielorakich. W poniższych badaniach dokonano również diagnozy całej grupy za pomogą przypisania wynikom poszczególnych badanych rang, układając w ten sposób profil grupowy, jest to pierwsze tego rodzaju przedsięwzięcie. 13

14 3.1 Warunki i organizacja przebiegu badania Sesje badawcze badanie testem APIS-P(R) i Testem WI przeprowadzono w salach szkolnych (sale przedmiotowe), nie zmieniając klasycznego ustawienia ławek. Każda sesja trwała ok. 1,5 godziny zegarowej. W każdej sesji prowadzącym był psycholog oraz pomocniczą rolę pełnił nauczyciel. O doborze uczniów do grupy badanej decydował nauczyciel. Każdy rodzic/opiekun otrzymywał formularz zgody rodzica na udział w badaniach. Uczeń potwierdzał swoje uczestnictwo w badaniu podpisem na liście obecności. W każdej lokalizacji organizowano dwie grupy badawcze uczniów z trudnościami w nauce oraz z wysokimi wynikami w nauce. Badania miały charakter grupowy oddzielne sesje odbywały się w każdej z grup, a uzyskane wyniki poddane zostały analizom ilościowym, przez co nie ma możliwości identyfikacji poszczególnych badanych czy szkół. Wyniki uzyskane przez uczniów z trudnościami w nauce zawiera oddzielny raport. Przeprowadzone badania poza dostarczeniem odpowiedzi na postawione pytania badawcze, mogą dostarczyć pełniejszego obrazu badanej grupy pod kątem potencjału, który warto rozwijać, a także specyfiki funkcjonowania, która to determinuje wybór metod pracy. Wyniki uzyskane przez badanych w baterii testów APIS-P(R) Do opisu ilościowego uzyskanych wyników posłużono się analizami częstości, miarami tendencji centralnych oraz analizą porównawczą. Charakterystyka badanej grupy W badaniach wzięło udział 122 uczniów 75 dziewczynek i 47 chłopców. 14

15 Wykres 1. Podział badanej grupy ze względu na płeć. Płeć Chłopcy 39% Dziewczynki 61% Wyniki grupy uczniów z wysokimi wynikami w nauce w podziale na poszczególne testy baterii APIS-P(R) Doboru do grupy dokonywali nauczyciele na podstawie ocen szkolnych oraz zaobserwowanych uzdolnień. Zachowania Test ten mierzy zdolności społeczne, a ściślej rzecz biorąc jeden z komponentów tych zdolności czyli zdolność do rozumienia reguł społecznych. Poniższe tabele i wykresy prezentują wyniki przeliczone w tym teście, uzyskane przez badanych. Wyniki przeliczone są to wyniki uzyskane przez badanych w odniesieniu do norm próby normalizacyjnej w danej grupie wiekowej. Oznacza to, że wyniki prezentowane są w odniesieniu do populacji, a nie jedynie na tle samej próbki. 15

16 Tabela 1. Wyniki w teście Zachowania Zachowania N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 5,11 Mediana 5,00 Dominanta 7 Minimum 0 Maksimum 9 Wykres 2. Wyniki w teście Zachowania Średnia uzyskana w badaniu to M = 5,11 i odchylenie standardowe S = 2,04. Przyjmuje się, że 3-6 punktów to wyniki przeciętne. Badani uczniowie uzyskali średnią wskazującą, że ich wyniki są przeciętne na tle populacji gimnazjalistów, a połowa uzyskanych przez nich wyników znajduje się w przedziale 4-9 punktów, co widoczne jest na przedstawionym powyżej histogramie. Badani uzyskiwali wyniki z zakresu całego kontinuum 16

17 skali od 0 do 9 są więc w badanej grupie również takie osoby, które uzyskały wyniki bardzo niskie i niskie. Największa liczba uczniów uzyskała jednak wyniki na poziomie 7 stena, co oznacza, że posiadają wysoką zdolność rozumienia sytuacji społecznych reguł rządzących relacjami społecznymi. Kwadraty Test bada umiejętność dokonywania rotacji wyobrażeniowej manipulowania w wyobraźni elementami dwuwymiarowej przestrzeni. Tabela 2. Wyniki w teście Kwadraty Kwadraty N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 4,79 Mediana 5,00 Dominanta 5 Minimum 0 Maksimum 9 Wykres 3. Wyniki w teście Kwadraty 17

18 Badani uczniowie z wysokimi wynikami w nauce uzyskali średnią M = 4,79 co oznacza, że ich wyniki są przeciętne. Dodatkowo najczęściej pojawiającym się wynikiem jest 5 czyli wynik środkowy skali. Oznacza to, że badani uczniowie posiadają zdolności wzrokowo-przestrzenne na średnim poziomie. Jak można zauważyć na powyższym histogramie, średni wynik może być znacznie zaniżony przez osoby, które uzyskały wynik przeliczony na poziomie 0 16% badanych uzyskało wyniki niskie. Jest to test, który ściśle koreluje z ocenami szkolnymi, wysoki wynik w teście jest bardzo często zbieżny z uzyskiwaniem wysokich ocen szkolnych. Badani uzyskiwali wyniki z zakresu całego kontinuum skali od 0 do 9. Co oznacza, że w grupie znajdują się również osoby, które uzyskały wyniki znacznie powyżej średniej i posiadają szczególne zdolności w tym obszarze. Synonimy Test bada znajomość słów, powszechnie uważaną za istotny wskaźnik zdolności werbalnych. Tabela 3. Wyniki w teście Synonimy Synonimy N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 5,34 Mediana 5,00 Dominanta 6 Minimum 1 Maksimum 9 18

19 Wykres 4. Wyniki w teście Synonimy Uczniowie uzyskali średnią M = 5,52 co oznacza, wyniki przeciętne. Patrząc jednak na wynik najczęściej pojawiający się w badanej grupie 6, który jest stenem granicznym między wynikami przeciętnymi, a wysokimi, można wnioskować, że grupa posiada podwyższone zdolności w obszarze zdolności werbalnych. Są to te umiejętności, na które nauczyciele w wywiadach fokusowych, zwracają uwagę przy wskazywaniu uczniów jako zdolnych. Jest to też w naszych badań zdolność, która w największym stopniu różnicuje badane grupy (z trudnościami w nauce i wysokimi wynikami w nauce). W badanej grupie znajdują się również osoby o niskich zdolnościach w obszarze płynności słownej grupa uzyskała wyniki z całego spectrum skali od 0 do 9. Klasyfikacja Test bada zdolności abstrakcyjno logiczne. Operacje leżące u podstaw klasyfikowania zalicza się do grupy określanej mianem operacji rozumowania indukcyjnego, polegającego na wykrywaniu relacji. Zadania wymagające klasyfikowania są często włączane do baterii badających zdolności umysłowe. Tutaj mają charakter zadań zamkniętych, z jednym możliwym 19

20 rozwiązaniem bazujące na myśleniu indukcyjnym. Tabela 4. Wyniki w teście Klasyfikacja Klasyfikacja N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 6,12 Mediana 6,00 Dominanta 5 Minimum 3 Maksimum 9 Wykres 5. Wyniki w teście Klasyfikacja Badani uczniowie uzyskali średnią M = 5,34, a większość wyników ogniskuje się w środku skali, co wskazuje na przeciętny poziom zdolności abstrakcyjno-logicznych.. 20

21 Przekształcanie liczb Test bada poziom rozumowania przez analogię na materiale liczbowym. Tabela 5. Wyniki w teście Przekształcanie liczb Przekształcenia liczb N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 5,39 Mediana 5,00 Dominanta 6 Minimum 0 Maksimum 9 Wykres 6. Wyniki w teście Przekształcanie liczb Badani uczniowie uzyskali średnią M = 6,12 i już samym wynikiem średnim uplasowali się w grupie wyników wysokich. Najwięcej osób uzyskało wynik 5, ale przy minimum skali w grupie równym 3, można wnioskować, że badani uczniowie posiadają szczególne uzdolnienia w obszarze zdolności abstrakcyjno-logicznych. Oznacza to, że 21

22 uczniowie w wyższym stopniu charakteryzują się posiadaniem zdolności rozumowania indukcyjnego i potrafią wykorzystać wiedzę i umiejętności matematyczne, które były niezbędne do wykonania prób testowych. Nowe słowa Test ten bada płynność słowną, od dawna uważaną za jeden z podstawowych komponentów inteligencji. Tabela 6. Wyniki w teście Nowe Słowa Nowe słowa N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 4,59 Mediana 4,00 Dominanta 3 Minimum 0 Maksimum 9 Wykres 7. Wyniki w teście Nowe słowa 22

23 W kolejnym teście badającym płynność słowną i zdolności werbalne, uczniowie uzyskali wysoką średnią M = 5,39, co oznacza. Potwierdzili tym samym, że zdolności werbalne i płynność słowna są ich domeną. Tym razem również pojawiły się w grupie osoby, które uzyskały wynik 0. Jak łatwo zauważyć na powyższym histogramie najwięcej uczniów uzyskało wynik 6 czyli graniczny pomiędzy wynikami przeciętnymi a wysokimi. Testy badające płynność słowną są również wskaźnikiem pracy własnej ucznia tego, ile czyta, jak dużo czasu spędza rozwijając zasoby słownika czynnego. Klocki Test ten bada zdolności przestrzenne, a dokładniej orientację w przestrzeni trójwymiarowej. Tabela 7. Wyniki w teście Klocki Klocki N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 5,38 Mediana 5,00 Dominanta 5 Minimum 1 Maksimum 9 Wykres 8. Wyniki w teście Klocki 23

24 Badani uczniowie uzyskali średnią M = 4,59 i jak można zauważyć na powyższym histogramie, są dwa wyniki, które podają w badanej grupie najczęściej jeden jest na granicy wyników niskich i przeciętnych 3, a drugi przeciętnych i wysokich 6. Oznacza to, że grupa jest podzielona pod względem poziomu umiejętności pracy na trójwymiarowym materiale wzrokowym, a tym samym pod względem zdolności wizualno-przestrzennych. Historyjki Test bada zdolność do trafnego spostrzegania innych ludzi i rozumienia sytuacji społecznych. Test ten bada zdolność do trafnego rozumienia sytuacji i relacji społecznych. Badani w odróżnieniu do testu pierwszego, pracują na materiale obrazkowym. Wysoki w teście jest przez niektórych autorów postrzegany jako dobry predykator inteligencji społecznej. Tabela 8. Wyniki w teście Historyjki Historyjki N Ważne 122 Braki 0 danych Średnia 5,52 Mediana 6,00 Dominanta 6 Minimum 1 Maksimum 9 24

25 Wykres 9. Wyniki w teście Klocki Badani uczniowie uzyskali średnią M = 5,38 i jest to wynik przeciętny i jak można zauważyć na powyższym histogramie, większość wyników znajduje się w obszarze wyników przeciętnych na tle populacji gimnazjalistów. Najczęściej występującym wynikiem jest 5 czyli wynik przeciętnym dokładnie ze środka skali. Wyniki grupy z podziałem na płeć Wyniki uczniów z wysokimi wynikami w nauce w poszczególnych testach z uwzględnieniem płci przedstawiono na poniższym wykresie. Szczegółowe dane zawiera aneks do niniejszego raportu. 25

26 Wykres 10. Średnia w poszczególnych testach w podziale na płeć Średnia w poszczególnych testach w podziale na płeć 42,68 41,51 5,25 4,89 4,77 4,81 5,33 5,34 6,21 5,98 5,17 5,72 4,65 4,49 5,59 5,04 5,69 5,23 Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Zachowania Kwadraty Synonimy Klasyfikacja Przekształcanie liczb Nowe słowa Klocki Historyjki Wynik ogólny Chłopcy wypadli znacznie lepiej w teście Przekształcanie liczb, który badał zdolności abstrakcyjno-logiczne i jest to wynik zgodny z tym, jak postrzegani są chłopcy - jako bystrzejsi i lepiej radzący sobie z rozwiązywaniem problemów, szczególnie logicznych. Dziewczynki za to lepiej poradziły sobie z zadaniami wymagającymi zdolności społecznych wyniki w teście Historyjki, Zachowania, Klasyfikacja. Również wynik ogólny jest wyższy u dziewczynek. Jednak zarówno wynik chłopców, jak i dziewczynek mieści się w przedziale wyników wysokich. 26

27 Analiza porównawcza grupy z trudnościami w nauce i grupy z wysokimi wynikami w nauce. Wyniki testu istotności różnic Wilcoxona obrazuje poniższa tabela. Statystyki testu b Wynik Zachowania Kwadraty - Synonimy - Klasyfikacja Przekształcenia Nowe słowa Klocki - Historyjki - ogólny - - WP1_t WP2_t WP3_t - WP4_t liczb - WP5_t - WP6_t WP7_t WP8_t Suma_t Z -3,414 a -5,838 a -7,491 a -7,245 a -6,850 a -5,329 a -5,003 a -6,145 a -8,461 a Istotność asymptotycz na (dwustronna),001,000,000,000,000,000,000,000,000 a. Na bazie ujemnych rang. b. Test znaków rangowanych Wilcoxona Wyniki uzyskane przez uczniów z trudnościami w nauce we wszystkich testach oraz wynik ogólny są istotnie mniejsze od wyników uzyskiwanych przez uczniów z wysokimi wynikami w nauce. Najmniejsza różnica występuje w teście Zachowania badającym znajomość reguł społecznych, a największa różnica występuje w zakresie wyniku ogólnego, gdzie wynik uzyskany przez uczniów z trudnościami można klasyfikować jako przeciętny na granicy z obniżonym, a wynik grupy z wysokimi wynikami plasuje się w przedziale wyników wysokich. Wyniki testu Inteligencji Wielorakich WI Badania testem Inteligencji wielorakich WI, przeprowadzone na potrzeby projektu Potrafię, wiem, znam radę sobie dam, są pierwszym tego typu przedsięwzięciem. Innowacyjne podejście polega na stworzeniu na podstawie indywidualnych profili wszystkich badanych, jednego zbiorczego profilu grupy. Celem takiej formy podejścia do uzyskanych wyników, jest weryfikacja hipotezy o istnieniu profili szkolnych i nie-szkolnych, które mogą decydować o sukcesie lub porażce w szkole. Do koncepcji badawczej dodano w tym celu szczegółowe pytania badawcze: 27

28 1. Jaki jest dominujący model profili inteligencji w badanej grupie z wysokimi wynikami w nauce? 2. Czy grupa z wysokimi wynikami w nauce prezentuje profil szkolny, o którym mówi w swojej teorii Gardner? 3. Jakie metody pracy pozwalają w pełni wykorzystać potencjał badanej grupy? Odpowiedzi na te pytania poszukiwano analizując zebrane w czasie badań wyniki. Analizy dokonano poprzez zastosowanie rangowania tworzono każdy profil indywidualnie, a następnie nadawano rangi poszczególnym wynikom (ta inteligencja w ramach której badany uzyskiwał najwyższy wynik otrzymywała w jego profilu rangę 1, wynik najniższy otrzymywał najwyższą rangę, a takie same wyniki otrzymywały równe rangi). W ten sposób otrzymano porangowane wyniki indywidualne, a następnie obliczono średnią ogólną oraz średnie w wynikach podzielonych ze względu na płeć. Układ inteligencji w profilu grupowym powstawał, więc poprzez ułożenie w kolejności średnich od najniższej do najwyższej najniższa średnia oznaczała, że inteligencja otrzymywała w indywidualnych profilach rangę 1 czyli najczęściej występowała jako pierwsza w profilu. Uzyskane wyniki dla poszczególnych grup zawierają tabele. Tabela 9. Wyniki testu WI uzyskane przez grupę z wysokimi wynikami w nauce. Językowa Ruchowa Muzyczna Interpersonalna Przyrodnicza Intrapersonalna 3,20 2,89 2,97 3,12 2,58 3,40 3,60 2,92 Tabela 10. Wyniki testu WI uzyskane przez dziewczynki z wysokimi wynikami w nauce. Językowa Ruchowa Muzyczna Interpersonalna Przyrodnicza 3,48 2,75 2,84 2,75 2,59 3,41 3,76 2,77 Intrapersonalna Tabela 11. Wyniki testu WI uzyskane przez chłopców z wysokimi wynikami w nauce. Językowa Ruchowa Muzyczna Interperso nalna Logicznomatematyczna Wizualnoprzestrzenna Logicznomatematyczna Wizualnoprzestrzenna Logicznomatematyczna Wizualnoprzestrzenna Przyrodnicza Intrapersonalna 2,74 3,12 3,17 3,72 2,57 3,38 3,34 3,15 Test WI jest badaniem samoopisowym, co oznacza, że uczeń dokonuje samodzielnego 28

29 wyboru, co uważam, że do mnie pasuje, w czym czuję się najlepiej, a co zupełnie nie jest dla mnie. Na pierwszym miejscu w całej grupie, ale również w grupach podzielonych ze względu na płeć, badani wskazali inteligencję interpersonalną (M = 2,58). Przejawia się to w zainteresowaniu kontaktami z różnymi ludźmi, posiadaniu dużej liczby znajomych i przyjaciół, uznaniu przez otoczenie za osobę bezpośrednią, komunikatywną i kontaktową, obdarzaną zaufaniem. Preferują pracę w grupie, działanie przez relacje społeczne. Jest to wynik o tyle ciekawy, że forma pracy z uczniem z wysokimi wynikami w nauce, to najczęściej praca indywidualna, co podkreślają nauczyciele. Jest to wręcz dążenie do wyizolowania z grupy. Ciekawie przedstawiają się różnice w ramach płci. Dziewczynki najsłabiej czują się w obszarze inteligencji przyrodniczej i logiczno-matematycznej, która stereotypowo jest przypisywana chłopcom. Patrząc na wyniki dziewczynek są one nastawione na relacje społeczne, kontakty, ze zdolnościami językowymi i większym zainteresowaniem w obszarze samorozwoju i analizowania własnych stanów emocjonalnych. Chłopcy zaś już na drugim miejscu wskazują u siebie inteligencję logicznomatematyczną, a na samym końcu muzyczną badani uczniowie w niewielkim stopniu zdiagnozowali u siebie talenty muzyczne. Patrząc na uzyskane wyniki, jedynie w podziale na grupy ze względu na płeć można zauważyć pewien wzorzec profilu szkolnego inteligencji, który wskazują u siebie chłopcy wysoko ocenione zdolności logiczno-matematyczne i językowe. Bardzo ważną rekomendacją pod projektowane warsztaty, ale również jeśli chodzi o zajęcia lekcyjne, jest korzystanie przez prowadzącego z potencjału obu grup i znalezienie miejsca, w którym te profile się spotykają. W każdej klasie znajdują zarówno osoby z wysokimi wynikami w nauce, jak i z trudnościami w nauce, a zbiorowy profil stworzony na podstawie wyników badań wskazuje, że punkt wzajemnego porozumienia to potencjał inteligencji interpersonalnej. Pomysłem na wykorzystanie umiejętności obu grup, jest projektowanie sytuacji wzajemnego uczenia się rówieśniczego w relacjach, w mniejszych i większych grupach. 29

30 4. PODSUMOWANIE WYNIKÓW 1. Wyniki uzyskane przez uczniów z wysokimi wynikami w nauce w testach baterii APIS-P(R), a w szczególności wynik ogólny, wskazują na istotnie wyższy potencjał intelektualny tychże uczniów. Grupa badana nie była jednak jednorodna uzyskiwali wyniki z całego spectrum skali, co oznacza, że były osoby, które otrzymywały 0 sten. Jest wiele możliwych wyjaśnień takiego stanu rzeczy. Jednym z nich jest działanie błędu percepcyjnego po stronie nauczyciela, który dobierał do grupy badawczej np. bazowanie na dobrym pierwszym wrażeniu czy też nie błąd a zwyczajnie wysokie wyniki uzyskiwane w szkole przez ucznia, wynikają z jego ciężkiej pracy i sumienności, a niekoniecznie związane są z wysokimi zdolnościami intelektualnymi. Kolejnym możliwym wytłumaczeniem jest stres, który mógł być obecny w sytuacji wypełniania testu, a z którym niektóre badane osoby gorzej sobie radzą lub też nie radzą sobie z napięciem i blokuje się ich funkcjonowanie poznawcze. 2. Dziewczynki lepiej poradziły sobie z próbami wymagającymi zdolności społecznych. Chłopcy zaś z zadaniami wymagającymi zdolności logicznego myślenia i rozumowania na materiale liczbowym. Jak wskazują wyniki badań neurobiologii poznawczej 2, jest jednak tak wiele czynników warunkujących powodzenie w zadaniach, że uwarunkowywanie sukcesu jedynie w oparciu o kryterium płci, byłoby postępowaniem utwierdzającym w funkcjonującym stereotypie. 3. Profil inteligencji wielorakich grupy z wysokimi wynikami w nauce nie potwierdza wprost hipotezy o posiadaniu przez te dzieciaki profilu szkolnego, o którym mówi Gardner. Oni również dobrze czują się w pracy z innymi, nawiązywaniu kontaktów społecznych i pielęgnowaniu relacji z ludźmi. Za to dużo wyżej uplasowała się u nich inteligencja logiczno-matematyczna (chłopcy) i lingwistyczna (dziewczynki). 2 Deutsch G., Springer P.S., Lewy mózg, prawy mózg z perspektywy neurobiologii poznawczej. Warszawa, WYd. Prószyński i S-ka. 30

31 5. REKOMENDACJE PRAKTYCZNE 1. Uczniowie z wysokimi wynikami w nauce nie są grupą jednorodną pod kątem poziomu przejawianych zdolności poznawczych, a w tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera konieczność właściwego diagnozowania uzdolnień i kierowania nimi przez nauczyciela. 2. Istnieje potrzeba zweryfikowania czym spowodowane są bardzo niskie wyniki niektórych uczniów w testach czy jest to efekt reakcji na stres związany z nową, wymagającą sytuacją czy wysokie wyniki w nauce są efektem ciężkiej pracy, a nie szczególnych uzdolnień. Z pewnością warto jest pracować nad umiejętnościami radzenia sobie ze stresem bez względu na to, jak wielki miał on wpływ na wynik uczniów. Rekomendacją jest również weryfikacja na ile presja czasu w zadaniach testowych powoduje obniżenie efektywności związane z wolnym tempem pracy. 3. Pomimo specyficznych preferencji uczniów co do własnego sposobu nauki czy lubię się uczyć sam, z inną osobą czy w grupie, warto zwrócić uwagę na wysoki poziom inteligencji interpersonalnej u obu badanych grup, co stanowi platformę porozumienia między grupami i warte jest wykorzystania. Patrząc na zestawienie opracowane przez Williama Glassera, zapamiętujemy (uczymy się): 10% z tego, co czytamy, 20% z tego, co słyszymy, 30% z tego, co widzimy, 50% z tego, co jednocześnie widzimy i słyszymy, 70% z tego, o czym dyskutujemy z innymi, 80% z tego, co doświadczamy osobiście, 95% z tego, czego uczymy innych Mając więc w swoich zasobach perełki w postaci uczniów szczególnie uzdolnionych, warto angażować ich do uczenia rówieśniczego z obustronną korzyścią i wartością dodaną w postaci rozwijania zdolności społecznych. 31

32 6. WYKAZ TABEL Tabela 1. Wyniki w teście Zachowania Tabela 2. Wyniki w teście Kwadraty Tabela 3. Wyniki w teście Synonimy Tabela 4. Wyniki w teście Klasyfikacja Tabela 5. Wyniki w teście Przekształcanie liczb Tabela 6. Wyniki w teście Nowe słowa Tabela 7. Wyniki w teście Klocki Tabela 8. Wyniki w teście Historyjki Tabela 9. Wyniki całej grupy z trudnościami w nauce Tabela 10. Wyniki testu WI uzyskane przez dziewczynki w z trudnościami w nauce Tabela 11. Wyniki testu WI uzyskane przez chłopców z trudnościami w nauce

33 7. WYKAZ WYKRESÓW Wykres 1. Podział badanej grupy ze względu na płeć Wykres 2. Wyniki w teście Zachowania Wykres 3. Wyniki w teście Kwadraty Wykres 4. Wyniki w teście Synonimy Wykres 5. Wyniki w teście Klasyfikacja Wykres 6. Wyniki w teście Przekształcanie liczb Wykres 7. Wyniki w teście Nowe słowa Wykres 8. Wyniki w teście Klocki Wykres 9. Wyniki w teście Historyjki Wykres 10. Średnia w poszczególnych testach w podziale na płeć

34 8. BIBLIOGRAFIA 1. Armstrong T., Siedem rodzajów inteligencji, Warszawa, MTBizness. 2. Ciechanowicz A., Jaworowska A., Matczak A., Stańczak J., Zalewska E., Bateria testów APIS P(R). Podręcznik, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych PTP 3. Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Poznań 2000, wyd. Moderski i S-ka. 4. Fleetham M., Multiple Intelligences In practice, wyd. MPG Books Ltd, Cornwall, Gardner H., Kornhaber M. L., Wake W. K., Inteligencja, wielorakie perspektywy, Warszawa 2001, WSiP. 6. Gardner H., InteligencjE wielorakie, Warszawa 2010, LAURUM. 7. Plewka Cz., Taraszkiewicz M., Uczyć się uczenia. Poradnik dla studentów i wykładowców, Szczecin, 20120, wyd. TWP Szczecin. 8. Smith A., Przyspieszone uczenie się w klasie, Katowice 1998, WOM. 9. Taraszkiewicz M., Rose C., Atlas efektywnego uczenia (się) nie tylko dla nauczycieli, Warszawa 2005, wyd. TL. 10. Taraszkiewicz M., Karpa A., Jak wspierać zdolnego ucznia? Warszawa, 2009, Wyd. WSiP. 11. Taraszkiewicz M., Nauczanie wielozmysłowe, Warszawa 2010, WSiP. 34