Żywność modyfikowana genetycznie argumenty za i przeciw

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 781 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Katedra Towaroznawstwa Żywności Żywność modyfikowana genetycznie argumenty za i przeciw 1. Wstęp Produkcja i sprzedaż żywności modyfikowanej genetycznie to temat budzący w ostatnich latach wiele kontrowersji. Zwolennicy modyfikacji genetycznych organizmów roślinnych i zwierzęcych i ich zastosowania w przemyśle rolno-spożywczym powołują się na ogromne korzyści, jakie przynosi nowa żywność zarówno dla producentów, jak i konsumentów. Przeciwnicy wskazują przede wszystkim na brak pewności co do bezpieczeństwa jej produkcji i spożycia. Do tej pory nie udało się znaleźć argumentów, które jednoznacznie wskazałyby na rację jednej ze stron konfliktu, dlatego celem tego artykułu jest przedstawienie podstawowych informacji na ten temat oraz argumentów za i przeciw. 2. Podstawowe informacje na temat genetycznej modyfikacji Organizmy modyfikowane genetycznie (Genetically Modified Organizm GMO) to organizmy, które zawierają w swoim genomie obce geny, pochodzące z innego organizmu. Dziedziną nauki zajmującą się modyfikacjami organizmów jest inżynieria genetyczna, która umożliwia wyizolowanie i namnożenie dowolnego genu z dowolnego organizmu i za pomocą różnych metod wprowadzenie go do genomu modyfikowanego organizmu. Modyfikacja polega najczęściej na wprowadzeniu do genomu modyfikowanego organizmu fragmentu DNA (jednego lub kilku genów), który odpowiedzialny jest za daną cechę, a pochodzi z innego ZN_781.indb :40

2 156 organizmu, rzadziej na modyfikacji genu lub też na usunięciu określonego genu. Pozwala to na daleko idące modyfikacje, umożliwia wybieranie genów determinujących poszukiwane cechy, a następnie wprowadzanie ich do materiału genetycznego badanego organizmu. Przenoszony gen to tzw. transgen stąd określenie: organizmy transgeniczne. Po przeniesieniu transgenu jest on na stałe włączony do genomu gospodarza i od tej pory będzie już obecny we wszystkich organizmach potomnych [9, 33]. Zgodnie z definicją przyjętą w Ustawie o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z dnia 22 czerwca 2001 r. z późn. zm. organizm zmodyfikowany genetycznie to organizm inny niż człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niewystępujący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji, w szczególności przez zastosowanie: technik rekombinacji DNA z użyciem wektorów, w tym tworzenia materiału genetycznego przez włączenie do wirusa, plazmidu lub każdego innego wektora cząsteczek DNA wytworzonych poza organizmem i włączenie ich do organizmu biorcy, w którym w warunkach naturalnych nie występują, ale w którym są zdolne do ciągłego powielania, technik polegających na bezpośrednim włączeniu materiału dziedzicznego przygotowanego poza organizmem, takich jak mikroiniekcja, makroiniekcja i mikrokapsułkowanie, metod niewystepujących w przyrodzie w celu połączenia materiału genetycznego co najmniej dwóch różnych komórek, w wyniku czego powstaje nowa komórka zdolna do przekazywania swojego materiału genetycznego odmiennego od materiału wyjściowego komórkom potomnym. Modyfikacje te mogą powodować fizykochemiczną zmianę aktywności obecnych w organizmie genów odpowiedzialnych za daną cechę fenotypu, dzięki czemu uzyskuje się wyhamowanie lub przyśpieszenie rozwoju tej cechy, bądź wprowadzenie do organizmu kopii obecnych już w organizmie genów, przez co zdublowane geny oddziałują intensywniej na ekspozycję danej cechy fenotypu, lub też wprowadzenie do genotypu danego organizmu genu pochodzącego z organizmu innego gatunku łącznie z transpozycją genów między organizmami roślinnymi i zwierzęcymi. Wynika z tego, że inżynieria genetyczna stwarza możliwość wymiany materiału genetycznego pomiędzy gatunkami, co wcześniej nie było możliwe [3, 4, 30, 34]. Ustawa definiuje również pojęcie produktu GMO jako organizmu genetycznie modyfikowanego lub każdego wyrobu składającego się z GMO lub zawierającego GMO, lub kombinację GMO, który jest wprowadzany do obrotu lub wywożony za granicę, bądź przewożony tranzytem przez terytorium naszego kraju [30]. Można zatem przyjąć, że żywność transgeniczna to żywność będąca GMO (np. pomidor), zawierająca GMO (przecier pomidorowy), wytwarzana z zastosowaniem GMO ZN_781.indb :40

3 Żywność modyfikowana genetycznie 157 (piwo z drożdży GMO), wytwarzana z GMO, a niebędąca jako produkt GMO (olej z soi GMO, cukier z transgenicznych buraków) [33]. Podstawowe cele biotechnologii żywności to zwiększenie wydajności produkcji oraz polepszenie wartości żywieniowych, technologicznych i przechowalniczych surowców, produkcja żywności bezpiecznej i lepszej jakościowo, z uwzględnieniem wymogów ochrony środowiska [1, 3, 31, 33]. Rośliny genetycznie modyfikowane mają zwiększoną wartość odżywczą, nowe kształty, lepszy smak, zapach, zyskują odporność na herbicydy, owady i patogeny, a także na niesprzyjające warunki środowiska, jednocześnie zachowują właściwą biomasę i wysoką jakość. Dzięki manipulacjom genetycznym powstały i zostały wprowadzone nowe linie roślin transgenicznych, charakteryzujące się także nowymi cechami użytkowymi [33]. Żywność transgeniczna w wielu przypadkach może być traktowana jako żywność funkcjonalna, przykładem może być tzw. złoty ryż z genami żonkila, który charakteryzuje się zwiększoną produkcją β-karotenu, prekursora witaminy A. Modyfikacje genetyczne wykorzystywane są również do produkcji leków. Nowe rozwiązania wprowadzane przez biotechnologię dotyczą zatem nie tylko rolnictwa, ale też medycyny i ochrony środowiska [3, 24]. 3. Aktualne dane dotyczące światowych upraw żywności modyfikowanej genetycznie Pierwszy GMO został stworzony w 1973 r. przez S. Cohena i H. Boyera. Pierwsze legalne, zgodne z prawem eksperymenty z roślinami transgenicznymi zaczęto przeprowadzać w USA w 1986 r. Do końca 1997 r. wykonano co najmniej 3 i pół tys. eksperymentów w środowisku otwartym, na 15 tys. różnych poletek doświadczalnych, w 34 krajach, z co najmniej 56 różnymi roślinami. Pierwsze komercyjne uprawy powstały prawdopodobnie w Chinach (1990 r.) z tytoniem transgenicznym, odpornym na choroby [8, 33]. Obecnie szacuje się, że większość kukurydzy i soi pochodzi z upraw transgenicznych. Uprawiane są również w znacznych ilościach rośliny, takie jak tytoń, bawełna, rzepak, ziemniaki, dynia, papaja, melon czy pomidor [7]. Jak podaje najnowszy raport Międzynarodowego Instytutu Propagowania Upraw Biotechnologicznych (International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications ISAAA), w 2006 r. areał upraw roślin transgenicznych po raz pierwszy w historii przekroczył 100 mln ha. Wzrost o 13% w stosunku do 2005 r. spowodował, że obecnie 102 mln ha obszarów rolnych na świecie wykorzystywanych jest pod uprawę genetycznie modyfikowanych roślin. Powierzchnia w 2006 r. w stosunku do 1996 r. wzrosła aż sześćdziesięciokrotnie, co sprawia, że rośliny transgeniczne są najszybciej adaptowalną technologią w rolnictwie w ostatnim czasie. W wartościach bezwzględnych największy wzrost odnotowały Stany Zjednoczone, które w ciągu roku powiększyły swój areał ZN_781.indb :40

4 158 o 4,8 mln ha, do 54,6 mln ha, co stanowi 57% ogółu, i tym samym plasuje ten kraj na pierwszy miejscu pod względem wielkości areału upraw. Największy procentowy wzrost upraw GMO w stosunku do 2005 r. odnotowano natomiast w Indiach 192%, oraz Republice Południowej Afryki 180% [13, 23]. Łącznie Kraje rozwinięte Kraje rozwijające się Kraje z uprawami GMO Rys. 1. Globalny areał upraw transgenicznych (w mln ha, w latach ) Źródło: [13, 23]. Oprócz dynamicznego wzrostu areału w 2006 r. do 22 wzrosła również liczba krajów, w których uprawiane są rośliny transgeniczne. Stało się to za sprawą Słowacji, w której zapoczątkowano wysiew kukurydzy Bt. Tym samym Słowacja stała się siódmym krajem Unii Europejskiej, obok Rumunii, Hiszpanii, Francji, Czech, Portugalii i Niemiec, w których uprawiane są rośliny transgeniczne. Na rys. 2 przedstawiono dokładne rozmieszczenie oraz wielkość upraw GMO na świecie. W ośmiu krajach powierzchnia upraw przekroczyła 1 mln ha; są to główni producenci roślin transgenicznych. Czternaście państw natomiast zostało sklasyfikowanych jako tzw. megakraje GMO, czyli kraje o areale upraw transgenicznych równym lub wyższym od 50 tys. ha; w Europie są to Rumunia i Hiszpania [13, 23]. W Polsce oficjalnie nie uprawia się roślin modyfikowanych genetycznie, poza niewielkimi powierzchniami należącymi do ośrodków badawczych. Do podjęcia takiego przedsięwzięcia wymagana jest zgoda ministra właściwego ds. środowiska. Należy zaznaczyć, że w Polsce znajduje się kilka dobrze wyposażonych ośrodków badawczych (Gdańsk, Łódź, Kraków, Poznań, Warszawa, Wrocław), a udział publikacji polskich naukowców w literaturze przedmiotu jest znaczący. Do największych osiągnięć polskich naukowców należy stworzenie transgenicznej ZN_781.indb :40

5 ZN_781.indb Kolumbia bawełna 2 Argentyna 18 mln ha soja,, bawełna 9 Urugwaj 0,4 mln ha soja, Źródło: [13, 23]. Rys. 2. Kraje o największym areale upraw GMO w 2006 r. 18 Honduras 7 Paragwaj 2 mln ha soja 3 Brazylia 11,5 mln ha soja, bawełna 8 RPA 1,4 mln ha, soja, bawełna 11 Australia 0,2 mln ha bawełna 13 Meksyk 0,1 mln ha bawełna, soja 17 Iran ryż 10 Filipiny 0,2 mln ha 12 Rumunia 0,1 mln ha soja 1 USA 54,6 mln ha soja,, bawełna, rzepak, kabaczek, papaja, lucerna 22 Słowacja 5 Indie 3,8 mln ha bawełna 19 Czechy 4 Kanada 6,1 mln ha rzepak,, soja 21 Niemcy 6 Chiny 3,5 mln ha bawełna 16 Francja 20 Portugalia 14 Hiszpania 0,1 mln ha Żywność modyfikowana genetycznie :40

6 160 sałaty produkującej szczepionkę na zapalenie wątroby typu B oraz transgeniczna świnia z wbudowanym genem, który może znieść immunologiczną barierę międzygatunkową pomiędzy świnią i człowiekiem [1, 24, 30, 32]. W 2006 r. najpowszechniej uprawianą rośliną modyfikowaną genetycznie pozostała soja, którą wysiano na 57% globalnego areału. Na kolejnych miejscach znajdowały się: (25%), bawełna (13%) i rzepak (5%). W Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy wprowadzona została do uprawy modyfikowana genetycznie lucerna (ze względu na dużą zawartość białka jest ważną rośliną pastewną), która dzięki modyfikacji genetycznej jest odporna na środki chwastobójcze. To właśnie tolerancja na środki chwastobójcze (herbicydy) pozostała w 2006 r. najczęstszą przyczyną modyfikacji genetycznej roślin uprawnych. Uprawy roślin z taką modyfikacją (soja,, rzepak, bawełna i lucerna) zajmowały 68% globalnego areału GMO [13, 23]. Z 8,5 mln do 10,3 wzrosła w 2006 r. także liczba rolników uprawiających rośliny transgeniczne; 90% z nich to rolnicy gospodarujący na małych powierzchniach, z tzw. krajów rozwijających się. Większość z nich uprawiało bawełnę Bt (dzięki modyfikacji jest odporna na szkodniki owadzie) [13, 23]. Z roku na rok na badania biotechnologiczne przeznacza się na świecie coraz większe sumy. W samych Stanach Zjednoczonych działa ponad 1300 firm biotechnologicznych, a w Europie ok. 1050, z czego najwięcej w Wielkiej Brytanii i Niemczech. Według szacunkowych danych Greenpace ok. 60% wszystkich przetworzonych produktów znajdujących się na rynku Unii Europejskiej, a także Polski może zawierać materiał zmodyfikowany genetycznie. Do najbardziej popularnych surowców i produktów należą soja, izolaty i koncentraty białka sojowego, mąka, skrobia i olej z kukurydzy, enzymy, olej sojowy i rzepakowy, ziemniaki,, pomidory, ryż, a także łosoś [3, 11]. 4. Odbiór społeczny GMO Dla rozwoju biotechnologii zarówno jako gałęzi gospodarki, jak i dziedziny badań naukowych zasadnicze znaczenie ma odbiór społeczny. Analizowanie opinii publicznej jest zatem bardzo istotne przy prognozowaniu perspektyw gospodarczych, ekonomicznych i naukowych w tej dziedzinie. Terminy biotechnologia i inżynieria genetyczna nie dla każdego są w pełni zrozumiałe, dlatego też budzą przeważnie negatywne odczucia i powodują, że społeczeństwo odnosi się bardzo sceptycznie do wykorzystywania metod charakterystycznych dla tych dziedzin. Ponadto konsumenci wymagają, by pożywienie było jak najbardziej naturalne, a genetyczna modyfikacja organizmów powoduje, że żywność z nich produkowana nie jest uznawana za naturalną. ZN_781.indb :40

7 Żywność modyfikowana genetycznie 161 Opinie na temat biotechnologii różnią się bardzo w poszczególnych krajach. Zdecydowana większość mieszkańców Stanów Zjednoczonych i Kanady akceptuje genetycznie zmodyfikowaną żywność, obywatele Unii Europejskiej są bardziej sceptyczni. Z przeprowadzonych badań wynika, że w 1997 r. tylko ok. 30% społeczeństwa wyrażało gotowość kupna żywności GMO. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że w tych krajach występuje nadprodukcja żywności i właściwie nie ma ludzi głodnych. Natomiast tam, gdzie brakuje żywności, nie są prowadzone badania opinii publicznej [1]. Niewątpliwie Polacy znajdują się w grupie społeczeństw bardzo sceptycznie nastawionych do genetycznej modyfikacji. Sprzeczne opinie na jej temat płynące ze świata potęgują nasze obawy. Ośrodek Badania Opinii Publicznej we wrześniu 1998 r. i w marcu 1999 r. na reprezentatywnej próbie przeprowadził sondaż na temat tego, co sądzą Polacy o stosowaniu biotechnologii i metod inżynierii genetycznej w produkcji żywności i napojów. Wykorzystaniem biotechnologii do produkcji żywności najczęściej interesowały się osoby z wyższym wykształceniem, a także osoby mieszkające w większych ośrodkach. Najczęściej o tej metodzie słyszeli dwudziestolatkowie oraz osoby ze średnim i wyższym wykształceniem. W sondażu większość badanych pozytywnie oceniła zastosowanie biotechnologii w produkcji żywności. Stwierdzono, że biotechnologia jest pożyteczna i dziedzinę tę należy rozwijać, ale prawie 80% respondentów opowiedziało się za specjalnym oznakowaniem żywności GMO. Im wyższy był poziom wykształcenia badanych, lepsza sytuacja materialna oraz słabszy związek z religią, tym częściej wyrażali oni przekonanie, że należy zezwolić na produkcję i sprzedaż żywności transgenicznej [1]. Sytuacja wydaje się jednak zmieniać z roku na rok na niekorzyść żywności modyfikowanej genetycznie. Już w kolejnym roku badania przeprowadzone przez OBOP wykazały, że aż o 13% spadła liczba osób, które skłonne byłyby nabyć żywność GMO ze względu na jej lepsze wartości odżywcze. Lepszy wygląd żywności GMO przekonałby do zakupu o 10% mniej osób w 2000 r. niż w 1998 r. Cena artykułów żywnościowych tylko dla 1/3 Polaków byłaby wystarczającym argumentem za zakupem żywności GMO (spadek zainteresowania o 10%), wzrosła natomiast o 5% liczba osób, które nie będą sugerować się niższą ceną, odrzucając zakup żywności GMO [27]. Badania przeprowadzone przez CBOS w sierpniu 2001 r. wykazywały dalszy spadek poparcia polskiego społeczeństwa dla genetycznej modyfikacji żywności. Aż 75% badanych zadeklarowało, że nie zamierza kupować produktów modyfikowanych genetycznie. Większość ankietowanych negatywnie odnosiła się do badań nad GMO, uważając je za niebezpieczną ingerencję w przyrodę (27%), niedopuszczalną ingerencję w ład boży (7%), niosące groźbę chorób i alergii (25%) czy ryzyko zmian genetycznych u człowieka (20%). Jedynie 11% respondentów stwierdziło, że badania dotyczące genetycznej modyfikacji stanowią wyzwanie dla nauki i ludzkiego rozumu oraz ZN_781.indb :40

8 162 szansę na zwalczenie głodu i wielu chorób (10%). Tylko 2% badanych nie widzi zagrożenia dla środowiska naturalnego ze strony GMO, a tylko 1% wykorzystałoby GMO w praktyce rolnej [5]. Najnowsze badania opinii polskiego społeczeństwa na temat genetycznej modyfikacji wskazują na dalszy wzrost poczucia zagrożenia ze strony nowej technologii i jednoczesny spadek poparcia dla prowadzania badań nad zastosowaniem biotechnologii w produkcji żywności. Jak wynika z badania przeprowadzonego we wrześniu 2005 r. przez PBS na zlecenie Greenpeace, aż 75% Polaków nie chce kupować produktów zawierających składniki modyfikowane genetycznie, a 72% ankietowanych jest nawet skłonna zapłacić wyższą cenę za produkty mięsne lub nabiał, które zostały wyprodukowane bez użycia paszy zawierającej organizmy modyfikowane genetycznie [12, 27]. Obawy polskiego społeczeństwa podziela również rząd Polski. Prezydent Lech Kaczyński 17 maja 2006 r. podpisał ustawę zakazującą wysiewu zmutowanych roślin, a 2 sierpnia 2006 r. ustawę o paszach, zakazującą wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w żywieniu zwierząt pasz genetycznie zmodyfikowanych oraz organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do użytku paszowego. Zakaz stosowania GMO w paszach wprowadzono z dwuletnim vacatio legis [29]. Równie sceptyczne wydaje się społeczeństwo w innych państwach europejskich, zwłaszcza w Europie Północnej, gdzie żywność genetycznie modyfikowana wciąż budzi wiele kontrowersji. Do takiej sytuacji przyczyniają się w dużej mierze liczne organizacje ekologiczne protestujące przeciwko wykorzystaniu inżynierii genetycznej. Najbardziej znaczącym przejawem sprzeciwu wobec GMO była gwałtowna i szeroka reakcja całego świata na skażenie ryżu zmutowaną odmianą LL601 firmy Bayer, w wyniku której farmerzy amerykańscy oraz światowi dystrybutorzy i przetwórcy ryżu ponieśli ogromne straty [20, 29]. Negatywne nastawienie do żywności GMO społeczeństw europejskich powoduje, że producenci, chcąc sprostać oczekiwaniom konsumentów, wybierają do produkcji składniki bez GMO, albowiem zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej produkty zawierające organizmy genetycznie zmodyfikowane lub składające się z takich organizmów albo ich części, w ilości równej 1% ich masy lub większej, muszą być specjalne oznakowane. Niestety, jak wykazały badania przeprowadzone w Polsce przez Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych w 2002 r. ok. 50% produktów zawierających GMO, w ilości koniecznej do oznakowania, nie tylko nie miała wymaganego oznaczenia, ale wręcz była opatrzona deklaracją producentów, że są one wolne od organizmów modyfikowanych genetycznie. Kary nałożone na łamiących prawo w wysokości ok. 3 tys. zł nie są wystarczające, aby zniechęcić w przyszłości do podejmowania takich działań. Ponadto z uwagi na ogromne koszty badań kontrolnych żywności ZN_781.indb :40

9 Żywność modyfikowana genetycznie 163 genetycznie modyfikowanej, a także niewystarczające wyposażenie polskich laboratoriów do przeprowadzania tychże badań wydaje się konieczne podwyższenie nakładanych kar i wykorzystanie ich na pokrycie kosztów badań oraz doposażenie laboratoriów badawczych. Warto zauważyć, że w ten sposób łamane jest także prawo konsumentów do wolnego wyboru produktów znajdujących się na półkach sklepowych [6, 10, 12]. 5. Argumenty za i przeciw Opinie na temat organizmów modyfikowanych genetycznie, a zwłaszcza ich zastosowania w produkcji żywności, są podzielone. Argumenty najczęściej podnoszone przez zwolenników genetycznej modyfikacji dotyczą przeciwdziałania głodowi przez zwiększenie wydajności produkcyjnej nawet o 30%. Stworzenie odmian roślin odpornych na różne choroby, szkodniki, patogeny oraz niekorzystne warunki środowiska, zdaniem osób popierających produkty GMO, powoduje znaczne zwiększenie plonów uzyskiwanych z ich upraw, m.in. przez wykorzystywanie niekorzystnych terenów, dotąd nieuprawianych. Ponadto odporność na wspomniane czynniki sprawia, że znacznie zmniejsza się ilość stosowanych środków chwastobójczych, a tym samym negatywne oddziaływanie na środowisko naturalne. W 2006 r. uprawy kukurydzy i bawełny z modyfikacją Bt, dającą odporność na szkodniki owadzie, były drugą najczęściej stosowaną modyfikacją genetyczną roślin uprawnych. Od 1996 r. największą popularnością wśród rolników wysiewających rośliny GMO cieszą się odmiany odporne na środki chwastobójcze (soja,, rzepak, bawełna i lucerna), areał ich upraw stanowił 68% globalnego areału [7, 11, 13, 16, 23]. Innym argumentem, na który powołują się zwolennicy produktów modyfikowanych genetycznie, jest poprawa cech użytkowych i technologicznych, smaku, zapachu, wyglądu czy trwałości. Znane są już przykłady transgenicznego pomidora Flavr Savr, w którym modyfikacja genetyczna polegała na zmniejszeniu w nim aktywności genu odpowiadającego za proces dojrzewania i mięknięcia. Tak zmodyfikowany pomidor lepiej znosił transport i dłużej zachowywał świeżość [16, 34]. Biotechnologiczne oddziaływanie na żywność polega również na poprawie jej składu chemicznego i wartości odżywczej. Żywność z wyższą zawartością witamin, substancji mineralnych, białek lub z niższą zawartością tłuszczów daje więcej możliwości komponowania zdrowej diety. Przykładem takich roślin może być rzepak, którego modyfikacje doprowadziły do uzyskania odmian o zmniejszonej zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych, lub ryż, który produkuje większe ilości β-karotenu będącego prekursorem witaminy A (tzw. złoty ryż) [2, 16]. ZN_781.indb :40

10 164 Jednym z perspektywicznych kierunków rozwoju biotechnologii jest biologiczna produkcja leków. Przykładowo owce, bydło, kozy, mogą produkować różne ludzkie białka w mleku, np. insulinę, leki przeciw mukowiscydozie. Mleko owcze może zawierać immunoglobuliny działające jak doustna, bezbolesna i smaczna szczepionka, a jaja kurze przeciwciała monoklonalne i ludzki interferon. Białka te wchodzą w skład leków wykorzystywanych w terapiach przeciw nowotworom i infekcjom wirusowym [3, 15, 24, 31]. W odpowiedzi przeciwnicy formułują wiele kontrargumentów, podając w wątpliwość pozytywne efekty genetycznej modyfikacji. Zwolennicy GMO uważają, że rośliny genetycznie modyfikowane przyczyniają się do zmniejszenia zastosowania środków chemicznych, a tym samym wpływają pozytywnie na środowisko naturalne. Zdaniem przeciwników, dzięki odporności roślin na herbicydy i inne substancje chemiczne stosowane do walki ze szkodnikami możliwe staje się zwiększenie ich użycia bez szkody dla uprawianej rośliny, co w konsekwencji może doprowadzić do skażenia gleby oraz wody. Substancje te zalegają w warstwie ornej gleby, powodując zaburzenia życia biologicznego oraz zmniejszając areał upraw, gdyż gleby muszą przechodzić tzw. okres spoczynku. Z danych raportu C. Benbrooka, szefa Północno-Zachodniego Centrum Polityki Środowiskowej i Naukowej w Idaho wynika, że ilość zużytych herbicydów i insektycydów w latach była większa na polach z uprawami GMO o 5 11,5% w porównaniu z uprawami konwencjonalnymi [11, 14, 16, 17]. Podobne wątpliwości dotyczą roślin odpornych na szkodniki, pasożyty i choroby, które swoje właściwości zawdzięczają produkcji toksycznych białek. Obawy dotyczą oddziaływania tych substancji toksycznych na środowisko i konsumenta. Ponadto istnieje zagrożenie, że w wyniku skrzyżowania transgenicznych roślin z dziko rosnącymi, może dojść do powstania superchwastu, który jako odporny na działanie środków ochrony będzie niemożliwy do zniszczenia. Obawy te potwierdza raport opublikowany w magazynie The Scientist. Donosi on, że w Argentynie, w której uprawy w dużej mierze stanowią rośliny GMO, cecha odporności na herbicyd przeszła do polnych chwastów, sprawiając, że są one niemal nie do zniszczenia [7, 11, 16]. W odpowiedzi na argument zwolenników, że modyfikacja składu chemicznego wpływa na zwiększenie wartości odżywczej produktów, przeciwnicy przekonują, iż w rzeczywistości jest to problem związany z urozmaiceniem oraz odpowiednią ilością pożywienia w codziennej diecie. W gruncie rzeczy chodzi więc o dostęp do żywności i problem głodujących ludzi. Wiąże się z tym kolejny argument podnoszony przez zwolenników, a mianowicie, że żywność modyfikowana genetycznie przyczyni się do likwidacji głodu na świecie. Zgodnie z opinią Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), obecnie na świecie produkuje się półtora raza więcej pożywienia niż jest to potrzebne, aby ZN_781.indb :40

11 Żywność modyfikowana genetycznie 165 zapewnić każdemu człowiekowi pełnowartościową dietę. Paradoksalnie, pomimo że od 1950 r. produkcja ta wzrosła trzykrotnie, obecnie pozostaje bez jedzenia więcej ludzi niż 20 lat temu. Dzieje się tak dlatego, że powodem głodu w krajach rozwijających się jest niesprawiedliwa dystrybucja żywności, a nie jej brak. Co roku niszczone są ogromne ilości żywności, które wyłącznie ze względów ekonomicznych lepiej zniszczyć niż przetransportować do krajów ubogich. Ponadto wyprodukowanie większej ilości żywności nie oznacza, że najubożsi będą mogli ją nabyć, ponieważ po prostu nie mają pieniędzy [19, 25]. Kolejny argument zwolenników dotyczy wzrostu wydajności produkcyjnej i ekonomicznej. Odpierając ten argument, przeciwnicy GMO przywołują ponownie raport C. Benbrooka, w którym stwierdza on, że całkowite zbiory upraw (np. soi) spadły do 10% w porównaniu z innymi identycznymi konwencjonalnymi odmianami uprawianymi w porównywalnych warunkach polowych. Biorąc pod uwagę ten fakt oraz wszystkie koszty ponoszone w związku z uprawą roślin transgenicznych, argument ekonomiczności wydaje się mało przekonujący. Wspomnieć należy, że do kosztów ponoszonych przez rolników dochodzą znaczne kwoty, które muszą oni uiszczać jako tzw. opłaty patentowe. Rolnicy nie mogą bowiem wykorzystywać do ponownego wysiewu uzyskanych nasion, ze względu na umowę zawartą z koncernami produkującymi rośliny GMO, albo ze względu na to, że w wyniku modyfikacji uzyskiwane nasiona nie nadają się do ponownego wysiewu. Należy dodać, że negatywny stosunek do żywności genetycznie modyfikowanej, zwłaszcza społeczeństw europejskich, powoduje, że ograniczeniu ulegają rynki zbytu GMO, a rolnicy uprawiający w sposób tradycyjny otrzymują za swe plony w wielu wypadkach wyższe ceny. Wygląda na to, że żywność charakteryzująca się lepszym smakiem, zapachem i ładniejszym wyglądem nie wszystkich przekonuje do zakupów [11, 16, 25]. Jako argument przeciwko uprawom roślin GMO przywołuje się również zbyt duże ujednolicenie upraw, które może doprowadzić w przyszłości do powszechnego nieurodzaju, jeśli pojawią się choroby lub szkodniki zagrażające danej odmianie. Może dojść wówczas do sytuacji, która miała miejsce w Irlandii, gdzie uprawiano tylko jedną odmianę ziemniaka. Wystąpiła tam zaraza ziemniaczana, w wyniku której doszło do klęski głodu [16]. Produkowanie żywności transgenicznej wiąże się również z problemami natury etycznej. Transferowanie zwierzęcych genów do roślin jest istotnym zagadnieniem etycznym dla wegetarian i grup religijnych. Kontrowersje wywołują też eksperymenty na zwierzętach, które nie są akceptowane przez wielu ludzi [17]. Największe obawy budzi jednak wpływ żywności modyfikowanej na organizm człowieka. Uważa się, że produkowana i znajdująca się obecnie w obrocie żywność modyfikowana genetycznie jest bezpieczna, a niektórzy uznają ją nawet za bezpieczniejszą od żywności tradycyjnej. Wskazują oni na gruntowne badania ZN_781.indb :40

12 166 oraz ciągłą kontrolę i monitoring żywności transgenicznej. Należy jednak zwrócić uwagę, że biotechnologia jest dość młodą dziedziną nauki i nieznane są jeszcze wyniki badań długoterminowych wpływu produkcji oraz spożycia żywności GMO na środowisko i organizm człowieka, zwłaszcza obejmujących kilka pokoleń. Dotychczasowe badania prowadzone na zwierzętach laboratoryjnych karmionych genetycznie modyfikowanymi roślinami wykazały, że ich spożycie negatywnie wpłynęło na ich możliwości rozrodcze, spowodowało zaburzenia nerek oraz wywołało reakcje alergiczne. Obawy dotyczą również białek będących produktami ekspresji transgenów. Mogą one modyfikować przebieg metabolizmu komórek i prowadzić do powstania związków szkodliwych, powodujących choroby, uczulenia itp. Znane są już przypadki wystąpienia wysypek po spożyciu produktów GMO. Kontrowersje wzbudzają też antybiotyki, które często stosowane przy produkcji roślin genetycznie modyfikowanych mogłyby uodpornić mikroorganizmy żyjące w przewodach pokarmowych konsumentów na ich działanie [12, 14, 16, 18, 26]. Argument ten zdaje się przechylać szalę na stronę przeciwników upraw oraz produkcji nowej żywności. 6. Podsumowanie W opinii wielu naukowców inżynieria genetyczna będzie należała w przyszłości do najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki i dziedzin nauki. Jest ona jednym z genialnych ludzkich osiągnięć, które zachwyca, ale i niepokoi. Dlatego każda ingerencja w naturalnie ewolucyjnie zmieniający się ekosystem żywieniowy powinna być bardzo szczegółowo rozważana pod kątem zarówno zdrowotnych, jak i psychicznych konsekwencji [17]. Inżynieria genetyczna stwarza nowe możliwości wybierania genów determinujących poszukiwane cechy, a następnie wprowadzania ich do materiału genetycznego danego organizmu. Techniki modyfikacji genomu żywych organizmów umożliwiają więc osiągnięcie pewnych celów w sposób szybszy, ale niekonwencjonalny i czasem nie do końca zrozumiały dla przeciętnego konsumenta. Dlatego też w wielu przypadkach genetyczna modyfikacja budzi obawy i niechęć. Przed kilku laty wielu autorów powoływało się na brak wiedzy na temat GMO jako główną przyczynę ich nieakceptowania. Należy jednak zauważyć, że z roku na rok wiedza na ten temat jest coraz powszechniejsza, a jak wykazują przeprowadzane w krajach europejskich, również w Polsce, badania następuje wyraźny spadek zaufania społeczeństwa do biotechnologii. Być może przyczyną takiej sytuacji są dochodzące z całego świata informacje na temat zadziwiających modyfikacji, w których efekcie powstają np. fluorescencyjne świnie czy rybki. Społeczeństwu o wiele łatwiej jest zaakceptować modyfikacje genetyczne zmierzające do wprowadzania do żywności cennych składników, takich jak witaminy i mikro- ZN_781.indb :40

13 Żywność modyfikowana genetycznie 167 elementy, czy produkcji jadalnych szczepionek. Oczywiście niezbędnym warunkiem jest wprowadzenie i przestrzeganie uregulowań prawnych oraz stosowanie skutecznego nadzoru państwa, szczególnie w kwestii produktów żywnościowych [5, 27, 28]. Szczególnie wiele kontrowersji budzi produkcja żywności modyfikowanej genetycznie. Podział na zwolenników i przeciwników żywności wytwarzanej z organizmów transgenicznych jest bardzo wyraźny. Pierwsi zapewniają, że uprawa takich roślin jest mniej uciążliwa dla środowiska i zwiększa wydajność plonów, a produkowana z nich żywność jest w pełni bezpieczna. Ich zdaniem, inżynieria genetyczna, dzięki której rośliny mogą rosnąć na nieurodzajnych glebach lub dostarczać produktów o większej zawartości składników odżywczych, pomoże w rozwiązaniu problemu wyżywienia ludności świata. Drudzy uważają, że tego typu rośliny są zbyt poważnym zagrożeniem dla środowiska i zdrowia, a wbrew opinii firm, które produkują i sprzedają GMO, technologia ta nie jest rozwiązaniem dla problemów rolnictwa i głodu na świecie. Według J. Diouf, dyrektora FAO, udowodniono, że problem głodu na świecie nie jest spowodowany jej brakiem, lecz niewłaściwą dystrybucją. Jako na jeden z głównych argumentów przeciwnicy żywności GMO powołują się na fakt, że handel tego typu ziarnem, paszą i żywnością skoncentrowany jest w rękach kilku międzynarodowych korporacji, które ich zdaniem kierują się wyłącznie chęcią zysku. Z taką opinią zgadza się również polskie społeczeństwo, którego przedstawiciele uważają, że produkcja żywności GMO przyniesie największe korzyści firmom produkującym tę żywność (sądzi tak 70% ankietowanych). Sytuację taką potwierdzają przypadki żądania przez firmy produkujące nasiona GMO opłat nawet od rolników, w których uprawach rośliny transgeniczne znalazły się w wyniku zanieczyszczeń przedostających się z sąsiednich pól [5, 7, 11, 26]. Sporu dotyczącego genetycznej modyfikacji i produkcji żywności transgenicznej jak na razie nikt nie jest w stanie zakończyć. Nikt bowiem nie wykazał, że żywność ta jest szkodliwa dla organizmu człowieka, nikt też nie daje pełnej gwarancji jej bezpieczeństwa. Nieznane są bowiem skutki długofalowe spożywania takiej żywności. Biotechnologia jest zbyt młodą nauką, a badania są prowadzone zbyt krótko, aby przedstawić oddziaływanie GMO w odniesieniu przynajmniej do dwóch pokoleń. Z tego właśnie powodu wiele europejskich państw ogranicza uprawę roślin GMO i import wytwarzanych z nich artykułów spożywczych. Potwierdzeniem może być głosowanie, które odbyło się pod koniec 2006 r., a w którym europejscy ministrowie środowiska wymaganą większością głosów podtrzymali zakaz upraw kukurydzy GMO firmy Monsanto w Austrii [13, 29]. ZN_781.indb :40

14 168 Literatura [1] Bednarski W., Reps A., Biotechnologia żywności, WNT, Warszawa [2] Bednarski W., Stan obecny i perspektywy biotechnologii żywności,,,przemysł Spożywczy 1997, nr 2. [3] Biotechnologia, [4] Bortkun O., GMO kto ma rację?, cz. 1,,,Przemysł Fermentacyjny i Owocowo- -Warzywny 2002, nr 5. [5] Bortkun O., GMO kto ma rację?, cz. 2,,,Przemysł Fermentacyjny i Owocowo- -Warzywny 2002, nr 6. [6] Bortkun O., GMO kto ma rację?, cz. 3,,,Przemysł Fermentacyjny i Owocowo- -Warzywny 2002, nr 12. [7] Brown K., Żywność modyfikowana genetycznie jaka ona jest?,,,świat Nauki 2001, nr 6. [8] Co to jest GMO?, [9] Co to jest GMO? Czym są organizmy transgeniczne?, [10] Czy żywność modyfikowana genetycznie jest na polskim rynku?, odr.net.pl, [11] Eksperyment GMO czy stać nas na niszczenie rolnictwa?, pl, [12] Filimonow J., Berger S., Możliwości zastosowania GMO w produkcji żywności, Przemysł Spożywczy 2005, nr 5. [13] Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006, [14] Hagelin J., Żywność transgeniczna,,,nauka 2000, nr 8. [15] Jaja transgenicznych kur przeciw nowotworom, [16] Kontrowersje wokół GMO, [17] Kostyra H., Kostyra E., Zduńczyk P., Wędrówki genów,,,przemysł Spożywczy 1999, nr 6. [18] Modyfikowany genetycznie ryż na półkach polskich sklepów, org, [19] Nakarmić świat fakty kontra mity, [20] Ogoński T., Biotechnologia i produkty transgeniczne w opinii publicznej, Sympozjum naukowe Żywność transgeniczna fakty i mity, AR w Szczecinie, 23 kwietnia [21] Polacy o żywności modyfikowanej genetycznie, [22] Pomidor transgeniczny Flavr Savr pierwsze GMO wprowadzone do obrotu, [23] Raport uprawy GMO 2006, [24] Rośliny transgeniczne GMO przykłady modyfikacji, [25] Ryzyko GMO, [26] Stop GMO, ZN_781.indb :40

15 Żywność modyfikowana genetycznie 169 [27] Twardowska-Pozorska A., Grajek W., Twardowski T., Biotechnologia w polskiej opinii społecznej; dynamika zmian w latach , html. [28] Twardowski T., Żywność genetycznie zmodyfikowana. Część I, Przemysł Spożywczy 2001, nr 9. [29] Uprawy GMO na świecie 10 lat niepowodzeń i protestów, org, [30] Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z dnia 22 czerwca 2001 r. z późn. zm., Dz.U. nr 76 poz [31] Warkoczewska M., Twardowski T., Żywność zmodyfikowana genetycznie,,,zdrowa Żywność Zdrowy Styl Życia 2002, nr 2(56). [32] Zwierzęta transgeniczne, GMO przykłady modyfikacji, [33] Żakowska Z., Stobińska H., Żywność XXI wieku, Mikrobiologia i Higiena w Przemyśle Spożywczym, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź [34] Żywność genetycznie modyfikowana, Genetically Modified Food For and Against Production and sale of genetically modified food is an issue that has aroused many controversies in recent years. In the paper the main arguments presented by supporters and opponents of this type of food are given, attention having been drawn to the fact that there are no explicit arguments in support of any of the sides of the dispute. ZN_781.indb :40